جزیره آزمایشگاهی شوروی؛ دردسری برای تمام دوران!(+تصاویر)

عصرایران؛ مجله تصويري سلاح- طي جنگ سرد جزيره اي به نام Vozrozhdeniya  واقع در درياچه آرال تبديل به يكي از محرمانه ترين بسترهاي آزمايشي براي سلاح هاي بيولوژيك خطرناك و مرگبار شوروي شد. با وجود گذشت چند دهه از رهاسازي اين جزيره، ميراث به جاي مانده از شوروی همچنان مرموز و نگران کننده به نظر می رسد!

درباره یک جزيره متروك

در مرز ميان ازبكستان و قزاقستان، Vozrozhdeniya  روزگاري يك جزیره با دهكده ماهيگيري پر جنب و جوش بود كه با تالاب فيروزه اي منحصر به فردش نظر هر توريستي را به خود جلب مي كرد. اين داستان به زماني باز مي گردد كه درياچه آرال چهارمين درياچه بزرگ دنيا و حاوي انواع گونه هاي دريايي بود.

به دنبال استفاده چندين ساله شوروي ازVozrozhdeniya ، آب درياچه تدريجا عقب نشيني كرد و بخش زیادی از آن به خشکی شد. مسير رودخانه هاي تغذيه كننده اين درياچه نيز با هدف آبياري زمين هاي پنبه، تغيير داده شد. امروزه لايه اي از شن و ماسه شور كه با مواد سرطان زا مخلوط شده اند، تنها چيزي است كه از اين منطقه به جاي مانده است. سطح جيوه در خاك شني جزيره بسیار زیاد است و به زحمت می توان نشانه جدی از پوشش گیاهی در آن مشاهده کرد.

Vozrozhdeniya توسط مسیری كوچك به خشكي مرتبط مي شود و سطح خشکی در مقایسه با قبل از آزمایش های شوروی 10 برابر بیشتر شده است. همه اين تغييرات به واسطه پروژه هاي كشنده شوروي رخ داده اند و باعث شد كه اين جزيره به عنوان يكي از مرگبارترين نقاط روي كره زمين شناخته شود.

 از دهه 1970، Vozrozhdeniya درگير حوادث ديگري نيز بوده است. براي مثال در سال 1971، دانشمندي جوان به نام لو برگ طی يك سفر تحقيقاتي با کشتی از آب های  نزدیک جزیره عبور می کند که کشتی اتفاقی وارد یک مه قهوه ای رنگ می شود.

برگ چند روز بعد با تشخيص آبله بستري شد. اما نكته عجيب اين رويداد واكيسناسيون قبلي او در برابر اين بيماري بوده است. با وجود بهبودی برگ، 9 تن ديگر نيز با علائمي مشابه به كشورهاي خود  بازگشته بودند كه 3 نفر از آنها فوت كردند.

يك سال بعد از اين حادثه، اجساد دو ماهيگير گمشده در حالي كه در قايقشان به مقصدي نامعلوم شناور بودند كشف شد. گفته مي شود كه آنها به بيماري طاعون مبتلا شده بودند. با گذشت مدتي كوتاه، افراد محلي پس از هر بار ماهيگيري تورهايي پوشيده از ماهي هاي مرده را جمع مي كردند و هيچ كس نيز علت را نمي دانست.

در ماه مه سال 1988، جنازه 50 هزار سايگا يا همان کَل سَکایی (نوعي بز كوهي) كه براي چرا به جلگه اي نزديك رفته بودند ظرف كمتر از يك ساعت يافت شد.

سایگا

رازهاي نهفته در دل جزيره با توجه به شرايط خاص آن براي مدت زمان زيادي است كه پابرجا باقي مانده است. از زمان رها سازي Vozrozhdeniya در دهه 1990 نيز تنها چند هيئت اعزامي به صورت محدود به اين جزيره سفر كرده اند.

 نیک میدلتون روزنامه نگار و جغرافي دان دانشگاه آكسفورد، اقدام به تهيه يك فيلم مستند از اين منطقه در سال 2005 كرده است. در ساخت اين فيلم، يكي از كاركنان سابق ارتش بريتانيا به نام ديويد باتلر نيز ميدلتون را همراهي مي كرد. وي به منظور رعايت حداكثر احتياط، تمام اعضاي تيم را از يك هفته قبل ملزم به مصرف آنتي بيوتيك پروفيلاكسي كرده بود. آنها همچنين مجهز به ماسك هاي گاز ويژه با فيلترهاي پيشرفته و همينطور چكمه هاي پلاستيكي بودند.

بیشتر بخوانید:

خودروی نظامی شوروی با طراحی متفاوت!(+تصاویر)

مقایسه دو تانک نیرومند آمریکایی و روسی(+تصاویر)

اولین ضد هوایی خودکششی تولید انبوه در شوروی!(+تصاویر)

SMK؛ تانک روسی که فقط یک دستگاه از آن تولید شد!(+تصاویر)

تصاوير هوايي سازمان اطلاعات مركزي آمريكا (به اختصار سيا) در سال 1962 نشان مي دهد در حالي كه ساير جزاير داراي اسكله هاي متعدد، كلبه هاي بسته بندي ماهي و پوشش گياهي هستند، اين جزيره چيزي جز سربازخانه و زمين هاي رژه ندارد. علاوه بر اين چندين ساختمان تحقيقاتي و سايت آزمايش در فضاي باز نيز در اين عكس ها به چشم مي خورد. از مجموعه اين اطلاعات مي توان نتيجه گرفت كه جزيره مذكور تبديل به يكي از خطرناك ترين پايگاه هاي نظامي دنيا شده بود: تجهيزات آزمايش و بررسي سلاح هاي بيولوژيكي!

اين پروژه به صورت سري و با رعايت تمامي نكات حفظ اسرار محرمانه مديريت مي شد. حتي در نقشه هاي شوروي نيز هيچ اثري از اين پايگاه نبود. اما كساني كه به هر نحوي در جريان موضوع قرار داشتند، آن را Aralsk-7 ناميدند. از شيوع سياه زخم، آبله و طاعون گرفته تا بيماري هاي عجيب و غريبي مانند تولارمي جز ویژگی های این سایت تحقیقاتی شد!

یک میکروب‌شناس و سرهنگ بازنشسته ارتش شوروی با سابقه نظارت بر تیم تحقیقاتی در جزیره طی مصاحبه ای به نیویورک تایمز گفت: برای انجام آزمایش ها سالانه 200 تا 300 میمون وارد جزیره می شد. آن‌ها را به این منطقه میبردیم و داخل قفس‌هایی که کنار آن‌ها دستگاه‌هایی برای اندازه‌گیری میزان میکروب در هوا وجود داشت قرار می دادیم. پس از این که این میمونها در معرض میکروب‌ها قرار می‌گرفتند آنها را به آزمایشگاه برده و به غیر از آزمایش خون، پیشرفت بیماری را مورد بررسی قرار می دادیم. پس از چند هفته این حیوانات می‌مردند و سپس نوبت به کالبدشکافی این حیوانات می رسید.

Aralsk-7؛ توليد جنگ افزار بيولوژيك در مقياس صنعتي!

محافظت اطلاعاتي از جزيره مورد بحث به اندازه اي بالا بود كه تا سال ها پس از فعالیت های آزمایشگاهی در آن، اطلاعات چنداني درباره اش وجود نداشت. چنين فاكتورهايي آن را تبديل به فضايي بسيار مناسب براي در امان ماندن از چشم سرويس هاي جاسوسي غربي كرده بودند. لازم به ذكر است كه موقعيت Aralsk-7 به عنوان يك جزيره، خندقي طبيعي به وجود‌ آورده بود كه مجددا دسترسي به آن را دشوار مي ساخت.

همانطوركه گفته شد، Aralsk-7 بخشي از پروژه سلاح هاي بيولوژيك شوروي در مقياس صنعتي به شمار مي رفت كه نيازمند استخدام 50 هزار نيرو در 52 مركز توليدي بود. از جمله فعاليت هاي شوروي در اين حيطه مي توان به توليد باسیلوس آنتراسیس باكتري گرم مثبت و عامل ايجاد كننده بيماري سياه زخم در مخازن تخمير با هدف استفاه به عنوان يك سلاح بيولوژيك خطرناك در آينده اي نامشخص اشاره كرد.

در سال 1988 يعني حدود 9 سال پس از حادثه نشت اين عامل بيمازي زا از تسهيلات كامپاند 19 (كارخانه اي در نزديكي استان سِوِردْلوفسک، يكي از واحدهاي فدرال كشور روسيه)، مقامات شوروي در نهايت تصميم گرفتند تا به هر نحوي شده از شر اين راز خلاص شوند. مخازني عظيم حاوي اسپور آنتراكس با مواد سفيد كننده مخلوط به شهر بندري آرال در قزاقستان منتقل شدند.

اين بشكه ها از آرال توسط قايق بارگيري و به جزيره Vozrozhdeniya  فرستاده مي شدند. تخمين زده مي شود كه نزديك به 100 الي 200 تن از اسپورهاي آنتراكس در گودال هايي عميق دفن و به فراموشي سپرده شده اند.

گفتني است كه در اكثر اوقات، باكتري آنتراكس به فرم اسپور زندگي مي كند. اسپور شكلي غير فعال از عامل بيماري زا است كه مي تواند تحت شرايط شديدا نامساعد به خوبي دوام آورد. آنها تقريبا از پس هر چيزي بر مي آيند، از مواد ضدعفوني كننده گرفته تا گرماي 180 درجه سانتي گراد تا دو دقيقه! از طرفي اسپور حتي پس از دفن شدن زير خاك نيز مي تواند تا صدها سال به حيات خود ادامه دهد.

با وجود آن كه گودال هاي عظيم به وضوح در تصاوير فضايي مشخص بودند، اما محل دقيق مخازن آنتراكس هيچ گاه فاش نشد. علاوه بر اين اسپورهاي زيست پذير نيز در نمونه هاي مختلف از خاك جزيره رديابي شدند. با توجه به مجموعه يافته هاي مذكور، آمريكا با آغاز يك پروژه جديد متعهد به پرداخت 6 ميليون دلار براي پاک سازي محل شد. بدين منظور 100 نيرو در يك بازه زماني 4 ماهه وارد عمل شدند و هم مجهز به لباس هاي محافظتي ويژه بودند.

البته اين پايان داستان نيست. نزديك به نيم قرن آزمايش هاي بيولوژيك در فضاي آزاد، نه فقط سايت مورد نظر بلكه تمام جزيره را آلوده كرده است. نمونه هاي خاك در سال 1979 نشان دادند كه همچنان بين 3000 تا 45000 اسپور به ازاي هر گرم خاك وجود داشته است. به همين دليل هر اينچ از جزيره با استفاده از 280 تن فرمالدهید مخلوط شده با آب دريا سم پاشي شد. نهايتا در سال 1990 ادعا شد كه جزيره از هر نظر ايمن است.

در اوایل سال 2000 نیز تیمی متشکل از کارشناسان آمریکا و ازبکستان راهی جزیره شدند و تمامی قسمت های آزمایشگاهی و انبارهای دارای تجهیزات مرتبط را آتش زدند تا بقایای بیماری های میکروبی نابود شود اما به رغم تمامی این اقدامات هنوز کسی نمی تواند پاک بودن جزیره را به طور کامل تایید کند.

لازم به ذكر است كه از نظر جغرافيايي و عملكردي، جزيرهVozrozhdeniya  به دو قسمت تقسيم شده بود. بخشي از اين پايگاه شهر Kantubek ناميده شد كه در واقع خانه دانشمندان فعال در جزيره و خانواده هاي آنها محسوب مي شد. بخش ديگر نيز مجتمع آزمايشگاهي بود كه 2.3 كيلومتر به سمت جنوب از منازل مسكوني فاصله داشت. امروزه Kantubek تنها يك منطقه مخروبه و محل اقامت ارواح است. علاوه بر خانه ها، يك سالن غذاخوري و چند مدرسه نيز در اين شهر به چشم مي خورند. ميدلتون اضافه مي كند: طي بازديد ما از جزيره ساختمان ها به گونه اي بودند كه گويي هيچ گاه تميز نشده اند. درست مانند آن كه محلي را تا مي توانيد كثيف كرده و آن را به حال خود رها كنيد؛ از مخازن شيشه اي بزرگ مواد مخرب گرفته تا زمين پوشيده شده از ويال ها، پيپت ها و ديگر ظروف آزمايشگاهي شكسته. يكي ديگر از اساسي ترين مشكلاتي كه علاوه بر آنتراكس در سفر به اين جزيره با آن رو به رو بوديم، احتمال استنشاق فرمالدهید و مواجهه با اثرات سرطان زايي اين ماده بود.

با وجود آن كه تمام اعضاي تيم به تجهيزات مخصوص فيلتراسيون هواي ورودي به ريه مجهز شده بودند، اين سيستم نتوانست بيش از 15 دقيقه دوام آورد. از آن جايي كه ميدلتون و تيم همراه وي بيش از 15 دقيقه در سايت حضور داشتند، با احساس استنشاق رايحه اي سمي مجبور به ترك هرچه سريعتر محل شدند.

طبق گفته محققاني كه تاكنون بر خاك Vozrozhdeniya  قدم گذاشته اند، تمام اسپورهاي به دست آمده از آنتراكس پخش شده در جزيره سويه هاي معمولي باسیلوس آنتراسیس نبوده اند. از آن جايي كه تاسيسات Aralsk-7 با هدف طراحي و توسعه تسليحات بيولوژيك ساخته شدند و رقباي اصلي آن نيز قدرت هايي نظير آمريكا و بريتانيا بودند، حداكثر تلاش ممكن صورت مي گرفت تا پاتوژن هايي سخت جان، مرگبار و با نرخ شيوع بالا طراحي و يا دستكاري ژنتيكي شوند. اكثر اين عوامل بيماري زا به انواع آنتي بيوتيك هاي كشف شده مقاوم بودند و مي توانستند حتي در افراد واكسينه شده نيز ايجاد آلودگي كنند.

براي مثال يكي از سويه هاي آنتراكس مورد برنامه ريزي، به طيف متنوعي از آنتي بيوتيك ها شامل پني سيلين، ريفامپين، تتراسايكلين، ماكروليدها، كلرامفنيكل و لينكومايسين مقاومت بالايي داشت. با توجه به آن كه از نظر نيروهاي شوروي آنتراكس معمولي به اندازه كافي فاجعه آميز نبود، تصميم افزودن توكسين هايي كه بتواند سلول هاي قرمز خون را پاره و آنها را فاسد كند به ميان آمد. بدين ترتيب دانشمندان فعال در Aralsk-7، ژن يكي از نزديك ترين هم خانواده هاي آنتراكس يعني باسیلوس سرئوس را از طريق به روز ترين تكنيك هاي علمي با باكتري عامل سياه زخم تركيب كردند. حاصل اين تلاش به همراه زنجيره اي از تغييرات ديگر، پاتوژني با ابعاد بسيار كوچكتر از يك تار موي انسان (حداقل 30 برابر ظريف تر) بود و اين مناسب ترين اندازه براي استنشاق توسط قرباني محسوب مي شد!

با توجه به يافته هاي مذكور، آيا همچنان نيز امكان آلودگي جزيره پر رمز و راز روس ها وجود دارد؟ به گفته David Evans ويروس شناس دانشگاه آلبرتا، با توجه به بررسي هاي محدود در سطح جزيره نمي توان نظري قطعي در اين خصوص داد اما به دنبال عمليات پاك سازي مورد جديدي از پاتوژن فعال گزارش نشده است.

مطالب مجله تصویری سلاح را در این لینک دنبال کنید.

تماشاخانه

شاد‌آباد؛ جایی که دیگر نه شاد است و نه آباد / تراژدی آتش‌سوزی در قلب بازار آهن تهران / ببینید چه فاجعه‌ای رخ داده‌است (فیلم)

سکوت جهانی در برابر جنایت: تخریب آثار تاریخی خاورمیانه زیر سایه جنگ / قاتلین تاریخ و تمدن هنوز در خاورمیانه هستند (فیلم)

فیلم های دیگر