چرا پا پرانتزی و ضربدری​ می شود؟

والدین بویژه مادرها توجه ویژه‌ای به اندام کودکشان دارند و با کوچک‌ترین شک در بدشکلی اندام کودک دلواپس می‌شوند و به پزشک مراجعه می‌کنند. یکی از این نگرانی‌ها وجود قوس در پای کودک است. منظور از قوس، پرانتزی شدن پا یا حالت ضربدری شدن آنهاست.

والدین بویژه مادرها توجه ویژه‌ای به اندام کودکشان دارند و با کوچک‌ترین شک در بدشکلی اندام کودک دلواپس می‌شوند و به پزشک مراجعه می‌کنند. یکی از این نگرانی‌ها وجود قوس در پای کودک است. منظور از قوس، پرانتزی شدن پا یا حالت ضربدری شدن آنهاست.

پزشکان می‌گویند بیشتر مواقع بدون هیچ اقدامی و با بزرگ شدن کودک بتدریج بدشکلی ایجاد شده اصلاح می‌شود؛ اما لازم است بدانید اگر واقعا پاهای کودک مسیر درست رشدی و تکاملی خود را طی نکند، می‌تواند در آینده مشکل‌ساز شود. برای این‌که بدانیم انحنا در پاهای کودک تا چه زمانی طبیعی است و موارد غیرطبیعی آن را زودتر شناسایی کنیم با دکتر علیرضا رحیم‌نیا، فوق‌تخصص جراحی ارتوپدی اطفال و عضو دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله صحبت کردیم.

لطفا درباره پرانتزی یا ضربدری بودن پای کودکان برایمان توضیح دهید و این حالت تا چه حد طبیعی است؟

همه کودکان وقتی متولد می‌شوند پای پرانتزی دارند. این وضع ناشی از قرارگیری جنین داخل رحم است و تا حول و حوش یک تا دو سالگی ادامه می‌یابد. اما پس از دو سالگی پاها فرم دیگری به خود می‌گیرند و به شکل ضربدری درمی‌آیند. قبل از دو سالگی زانوها از هم فاصله دارند و مچ پاها به هم نزدیک هستند، ولی پس از دو سالگی زانوها به هم نزدیک و مچ پاها فاصله می‌گیرند. شکل ضربدری تا پایان شش سالگی ادامه می‌یابد. برخی خانواده‌ها کودکان را در این سن نزد پزشک می‌آورند تا از سالم بودن پاها اطمینان حاصل کنند که خوشبختانه جای هیچ گونه نگرانی نیست، ولی اگر کمی به وجود چنین بد شکلی در پا شک کنیم از والدین می‌خواهیم کودک را یک‌بار در دو سالگی و یک بار هم در شش سالگی به پزشک ارتوپد اطفال نشان دهند.

موارد غیرطبیعی را چگونه تشخیص می‌دهید؟

وقتی کودک را معاینه می‌کنیم، متوجه می‌شویم زانو بظاهر طبیعی است، ولی تقریبا از بالای ساق به پایین، استخوان حالت پرانتزی پیدا کرده است. این موارد را مد نظر گرفته و پیگیر می‌شویم. بیماری‌ای به نام بلانت وجود دارد که خوشبختانه در ایران بندرت دیده می‌شود و در کشور‌های اروپایی و آمریکا بیشتر شیوع دارد. این کودکان را در هجده ماهگی می‌توانیم شناسایی کنیم. با انجام رادیوگرافی و معاینه، تشخیص تکمیل می‌شود.

برای این کودکان چه اقدامی انجام می‌دهید؟

برای درمان این کودکان از بریس استفاده می‌کنیم و قبل از چهار سالگی حتما باید پای کودک را اصلاح کنیم. بریس به مدت یک سال استفاده می‌شود و اگر کودکی را دیرتر از این زمان مثلا در سه سالگی نزد پزشک ببرند، دیگر بریس کارساز نبوده و عمل جراحی نیاز است. عمل جراحی قبل از چهار سالگی درصد موفقیت بالایی دارد، ولی بعد از آن نتیجه چندان رضایتبخش نخواهد بود.

کدام یک شیوع بیشتری دارد پاپرانتزی یا پا ضربدری و علتش چیست؟

در سطح جامعه تعداد پا پرانتزی بیشتر از پا ضربدری است. این بیماری در بسیاری از موارد دلیل مشخصی ندارد و زمینه ژنتیکی را در آن مشاهده نمی‌کنیم. اما در یک بیماری به نام دیسپلازیای استخوانی درگیری زانو دیده می‌شود که این افراد معمولا قد کوتاه‌تری نسبت به دیگر افراد دارند و زمینه ژنتیک نیز در بروز این بیماری نقش اساسی دارد. در برخی خانواده‌ها هم تعداد افراد دچار پا ضربدری یا پا پرانتزی به نسبت دیگر خانواده‌ها بیشتر است، ولی باز هم به این معنا نیست که پدر یا مادر مبتلا به این ناهنجاری، فرزند یا فرزندان مبتلا خواهند داشت. در هر حال همیشه دلیل قطعی برای بروز این بدشکلی استخوانی یافت نمی‌شود.

حال اگر خانواده از وجود چنین بیماری‌ای در کودک مطلع نشود و پس از چهار سالگی یا در سنین بالاتر تشخیص داده شود، چه باید کرد؟

فرض کنید کودک در 9 سالگی مراجعه کرده است، در این حالت به عمل جراحی نیاز است. در بالای استخوان ساق و پایین استخوان ران ناحیه‌ای به نام صفحه رشد وجود دارد که رشد طولی اندام را کامل می‌کنند. وقتی زانو پرانتزی است صفحه رشد این دو ناحیه را از قسمت خارجی با روش جراحی کوچک مهار می‌کنیم و مانع از ادامه رشد این منطقه از استخوان می‌شویم. این وضع، رشد پا را متعادل می‌کند و بتدریج اصلاح می‌شود. در زانوی ضربدری به عکس عمل می‌کنیم و این بار قسمت خارج صفحه رشد را مهار می‌کنیم. این عمل در سن خاصی باید صورت گیرد. در دخترها ده تا یازده سالگی و در پسرها یازده تا دوازده سالگی است.

اگر جراحی انجام نشود چه تبعاتی ممکن است برای بیمار داشته باشد؟

 وقتی زانوی فردی از نوع پرانتزی است، فشار بیشتری به قسمت داخلی زانو وارد می‌شود و این وضع بتدریج مفصل را دچار ساییدگی می‌کند و به بیماری‌ای به نام آرتروز منجر می‌شود و در زانوی ضربدری هم آسیب بیشتری به قسمت خارجی وارد می‌شود.

در افراد طبیعی، محوری به نام مکانیکال وجود دارد که اگر خطی عمودی از وسط سر استخوان ران به مچ پا کشیده شود محور مکانیکال درست از وسط زانو عبور خواهد کرد و در افرادی که زانوی پرانتزی دارند این خط داخل زانو ودر پاضربدری خارج از زانو قرار می‌گیرد. تعادل نداشتن و فشار بیش از حد به یک منطقه از مفصل، فرد را دچار آرتروز زودرس می‌کند.

آرتروز به دردهای شدید مفصلی، ناتوانی و حتی درپاره‌ای اوقات زمین گیر شدن بیمار منجر می‌شود. درمان در سنین بالا چگونه انجام می‌شود؟

در سن بالاتر لازم است استخوان درشت‌نی شکسته شود و با تکنیک‌های ارتوپدی پا را به حالت صاف درآوریم. در زانوی ضربدری کل استخوان ران (پایین استخوان) شکسته و ترمیم‌هایی هم روی آن ناحیه اعمال می‌شود. قطعا برش در عمل جراحی بزرگسالان بیشتر و عمل نیز دشوارتر است.

بیمار چه مدت پس از عمل جراحی بهبودی خود را به دست خواهد آورد؟

پس از عمل حداکثر دو هفته زانو را با آتل یا زانو بند محکم می‌کنیم. پس از دو هفته به آرامی حرکات پا شروع می‌شود. این حرکات برای تقویت عضلات روی ران انجام می‌شود و بیمار با تمرینات مکرر سلامت خود را به دست می‌آورد.

آیا احتمال بروز دوباره این نوع از بدشکلی وجود دارد؟

اگر عمل جراحی بخوبی و دقیق صورت گیرد، احتمال عود وجود ندارد. به هر حال درمان در سنین پایین بسیار راحت‌تر است و خانواده‌ها در صورت اطلاع از این موضوع به هیچ وجه نباید درمان را به تعویق اندازند.

منبع: مجله سيب