جاسوس در صورت دستگیر شدن، حق برخورداری از وضعیت اسیر جنگی را ندارد ولی مستحق محاکمه‌ای عادلانه و مناسب است و حقوق و مزایای یک شخصِ تحتِ حمایت به وی داده می‌شود.

عصر ایران - جاسوس (Spy) شخصی است که با اقدام مخفیانه یا تظاهرات کاذب محدودۀ یک کشور متخاصم، اطلاعاتی را به منظور ارسال به طرف مقابل کسب کرده و یا برای کسب آن تلاش می‌کند. جاسوس معمولا اطلاعات حیاتی یا اساسی یک کشور را در اختیار کشور یا کشورهای دیگر قرار می‌دهد.

شخص تحت حمایت یعنی شخصی که در صورت نبرد مسلحانه یا اشغال، در اختیار یک طرف نبرد یا قدرت اشغال‌گری قرار می‌گیرد که وی تبعۀ آن نیست.

سریال "میهن" (Homeland) جزو سریال‌های موفق ژانر جاسوسی است

مجازات متداول برای جاسوسی در زمان جنگ، صرف نظر از اینکه شخص جاسوس در کسب اطلاعات یا انتقال آن به دشمن موفق شود یا خیر، مرگ است. البته این مجازات در کشورهایی اعمال می‌شود که حکم اعدام در آن‌ها قانونی است.

عمل مخفیانه، ویژگی لازم جاسوسی است. بنابراین افراد فاقد لباس مبدل که برای کسب اطلاعات به ناحیۀ عملیات ارتش دشمن رخنه کرده‌اند، جاسوس به حساب نمی‌آیند.

به همین نحو، سربازان و غیرنظامیانی که مأموریت خود را آشکارا انجام می‌دهند و رساندن پیام‌ها به آن‌ها واگذار می‌شود، به موجب قوانین جنگ جاسوس نیستند.

در واقع جاسوس شخصی است که تحت عناوین غیرواقعی و به صورت مخفیانه، در صدد بدست آوردن اطلاعات یا اشیایی به نفع یکی از کشورهای متخاصم باشد.

جاسوسی در زمان صلح تابع حقوق بین‌الملل نیست و مجازاتش متناسب با قوانین کشورهایی است که مورد جاسوسی واقع شده‌اند.

سریال "آمریکایی‌ها" به زندگی دو جاسوس شوروی در آمریکای دهۀ 1980 پرداخته است

همچنین باید گفت که جاسوسی لزوما بین دو کشور متخاصم صورت نمی‌گیرد. کشورهای همسو نیز کم و بیش در کار جاسوسی از یکدیگرند. جاسوسی آمریکایی‌ها از سران کشورهای اروپایی، امری سابقه‌دار است. حتی گاهی جاسوسان موساد نیز در آمریکا دستگیر شده‌اند.

مهفوم "جاسوس" در زندگی روزمره یا در رقابت‌های اقتصادی و غیراقتصادیِ مؤسسات و شرکت‌های گوناگون نیز مصداق دارد ولی پرداختن به آن نیازمند مبحث دیگری است. این کار در کشورهای مدرن‌تر بوسیلۀ کارآگاهان خصوصی و در کشورهای نه چندان پیشرفته بوسیلۀ افرادِ اجیر شده‌ای صورت می‌گیرد که ممکن است مهارت ویژه‌ای هم در جاسوسی یا ابزار ویژه‌ای برای این کار نداشته باشند. اگرچه پیشرفت تکنولوژی در جهان، امکان جاسوسی در زندگی روزمره را بیشتر کرده است.

یکی از مشهورترین جاسوسان در تاریخ مدرن جاسوسی، الی کوهن (65-1924) است. کوهن جاسوس اسرائیل بود که دلیل اصلی شهرتش جاسوسی شگفت‌انگیز او در سوریه بوده است.

الی کوهن

او در دوران حضورش در سوریه موفق شد اعتماد مقامات بلندپایه دولت و ارتش را به دست آورد و با امین الحافظ، نخست‌وزیر وقت سوریه، دوستی نزدیکی برقرار کرد. کوهن با هویت جعلی "یک بازرگان سوری ساکن آرژانتین" وارد سوریه شده بود و پنج سال در این کشور مشغول جاسوسی برای اسرائیل بود.

الی کوهن جزو یهودیان مصر بود که مجبور شده بود به اسرائیل مهاجرت کند. او در دوران فعالیتش در سوریه، ظاهرا از تندروترین مخالفان اسرائیل بود و به عنوان مشاور (معاون) وزیر دفاع در مجلس ملی سوریه با فریادهایش اسرائیل را به بدترین اقدامات متهم می‌کرد. دستور موساد به او این بود که تا می‌توانی علیه اسرائیل بگو و بنویس تا وانمود کنی دشمن شماره یک اسرائیل هستی.

کوهن سرانجام در ژانویه 1965 دستگیر و در ماه مه همان سال اعدام شد. سبک و سیاق جاسوسی او دلیل موجهی شده است برای ظنین بودن به تندروهای داخل ساختارهای سیاسی؛ بویژه ساختارهای سیاسی بسته.

فیلم "جاسوس غیرممکن" و سریال "جاسوس" زندگی الی کوهن را به تصویر کشیده‌اند.

سریال "جاسوس"

جاسوس‌هراسی (Spy Phobia) نیز اصطلاحی است در توصیف وحشت و هراس بیمارگونه از مأموران مخفی یا خبربران حکومت‌های استبدادی. به این معنا که فرد مدام گمان می‌کند برای پاییدنش مأموری گماشته‌اند.

این ترس بیمارگونه معمولا در رژیم‌های توتالیتر دامنگیر افراد بسیاری است؛ بویژه اگر آن افراد اندکی هم شهرت و یا شغلی نسبتا حساس به لحاظ سیاسی داشته باشند.

چنین هراسی در کشورهای کمونیستی بیداد می‌کرد و بسیاری از مردم با آن دست به گریبان بودند. در آلمان شرقی، با جمعیت 16 میلیون نفری‌اش، 2 میلیون نفر با اشتازی (پلیس سیاسی) همکاری می‌کردند.

در رومانی نیز حدود یک‌ششم مردم با نهادهای اطلاعاتی رژیم چائوشسکو همکاری می‌کردند. بخش عمده‌ای از این همکاری‌ها، چه در آلمان شرقی چه در رومانی، داوطلبانه نبود بلکه اجباراً و با تهدید شکل گرفته بود.

در شوروی نیز، به ویژه در دوران استالین، گاه حتی نوجوانان و جوانان عضو حزب کمونیست، پدر و مادر یا عمو و سایر بستگان نزدیک خود را به دلیل سخنانی که در محافل خانوادگی بر ضد رژیم مطرح می‌کردند، لو می‌دادند؛ اقدامی که نتیجه‌اش اعدام این افراد بود.

فیلم "زندگی دیگران"

در چنین فضایی، شکل‌گیری پدیدۀ جاسوس‌هراسی اصلا عجیب نبود. فیلم "زندگی دیگران"، که در سال 2006 برندۀ جایزۀ اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان شد، عمق جاسوسی رژیم توتالیتر آلمان شرقی در زندگی شهروندانش را نشان می‌دهد.

سریال‌های Homeland و The Americans نیز سریال‌های محبوب و موفقی هستند که به زندگی جاسوسان آمریکایی و جاسوسان اتحاد جماهیر شوروی پرداخته‌اند.