خیام نیشابوری؛ در سرزنش رنج بیهوده و ستایش وقت آسوده

   عصر ایران؛ مهرداد خدیر- 28 اردیبهشت به عنوان روز خیام نام‌گذاری شده است: حکیم غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری شاعر، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس ایرانی در دورۀ سلجوقی که در قرن پنجم هجری در نیشابور به دنیا آمد و در سال‌های آغازین قرن ششم (502 یا 505 ه.ق ) چشم از جهان فروبست و چه قرنی است این قرن 5 با چهره‌هایی چون او و ‌ابن‌سینا و ابو ریحان بیرونی.

  شهرت اصلی خیام جدای گاه‌شماری ایرانی به خاطر رباعیات اوست و خاصه پس از آن که در روزگار متأخر فیتز جرالد به زبان انگلیسی برگرداند و به جهانیان و دوباره به خود پارسی زبانان شناساند.  منحصر به زبان انگلیسی هم نیست کما این که چند سال پیش ولادیمیر پوتین رییس جمهوری روسیه در پاسخ خود به ترجمۀ شعری از خیام به زبان روسی اشاره کرد. 

  پاره‌ای مضامین اشعار خیام و طعنه و تسخر زدن های او برخی را به این صرافت انداخته تا بگویند حکیم عمر خیام یک نفر است و رباعی سرای به زعم آنان کفرگو شخص دیگری است با نام خیامی‌.

  پرداختن مرحوم محمد محیط طباطبایی به این موضوع هم سبب شد کسانی بر همین نظر تعارضات را حل کنند و جای شُکر آن باقی است که حافظ و حافظی دو تن نبوده اند و ایضا مولوی و مولوی‌یی!

   بسیاری از رباعیات خیام به ضرب المثل بدل شده و هرگز کهنه نمی‌شود و از حیث فرم هم مدرن است و آدمی را به شگفتی وامی‌دارد:

دوزخ، شرری ز رنج بیهودۀ ماست
فردوس، دَمی ز وقت آسودۀ ماست....

از این زیباتر و امروزین تر سراغ دارید؟

   بی سبب نیست که آن همه از رباعیات خیام با صدای احمد شاملو و آواز محمد رضا شجریان با موسیقی فریدون شهبازیان استقبال شد تا جایی که گفته می‌شود پرفروش ترین کالای صوتی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و حتی تاریخ نوار کاست در ایران بوده است.

   ذوق و زیبایی رباعیات خیام را هیچ کس نمی‌تواند انکار کند ولی به لحاظ مضمونی مخالفانی داشت و برخی مانند مرحوم محمد تقی جعفری می گفتند ناپایداری دنیا امر نامعلومی نیست و این همه اصرار بر آن یأس می‌آورد.

   خیام اما به نومیدی فرانمی‌خواند بلکه می‌گفت دم را غنیمت شمرید و از فرصت‌ها بهره برید و به آدمی هسدار می‌داد زیاده از حد خود را جدی نگیرد و گمان نکند اگر نباشد جهان زیر و زبر خواهد شد.

  ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
   نی نام ز ما و نه نشان خواهد بود

  زین پیش نبودیم و نبود هیچ خلل
  زین پس چو نباشیم همان خواهد بود

     در این که برخی رباعیات را بعدتر به خیام نسبت داده‌اند تردیدی نیست اما مردم رباعی سرایی به نام خیام را دوست می دارند و این که خیامی بوده نه خیام موضوع را تغییر نمی دهد.

   بله، با نگاه خیام و حتی حافظ و سعدی نمی‌توان به توسعه به مفهوم مدرن کلمه رسید و جامعه مدرن ساخت اما آرامش‌بخش است برای آدمیِ گرفتار ترس و حرص .

  بر این اساس از رنج می‌کاسته و به شور و لذت فرامی‌خوانده و مگر  پسندیده‌ترین معیار  برای داوری شخصیت‌های تاریخی و معاصر در عرصه‌های مختلف این نیست که رنج‌افزا بوده‌اند یا رنج‌کاه؟ بر رنج آدمیان افزوده‌اند یا باری برداشته‌اند؟

   همین که می‌گوید:

ساقی غم فردای حریفان چه خوری؟
پیش آر پیاله را که شب می گذرد

تا چه اندازه در کاهش رنج دیگران و زیبایی پراکنی تأثیر دارد؟

   خیام در شهرت جهانی اعبتاری هم‌سنگ حافظ دارد و دست آخر این که مدت‌ها بود که تصور می شد عمر رباعی به سر آمده و کسی را یارای رباعی‌سرایی به شکوه خیام نیست و حتی زنده یاد اسلامی ندوشن که بسیار کوشید در رباعی مثل نثر ندرخشید.

   دربارۀ خیام اشاره به آرامگاه او در امام زاده محروق نیشابور هم خالی از لطف نیست که کاری است هنرمندانه از هوشنگ سیحون.

   در روزگار ما اما ایرج زبردست رباعی‌های نابی سروده آن قدر که یک بار چنان مجذوب شدم که او را خیام بی ردا و دستار توصیف کردم:

 لبخند زدی بهار با آن آمد
  یک باغ پر از نرگس و ریحان آمد

  ای دست بلند آسمان، در دستت
  من نام تو را خواندم و باران آمد...

   راستی این روزها که بیشتر حس می‌کنیم رنج بیهوده می‌بریم و در پی وقت آسوده می‌دویم کدام سخن گویاتر از شعر خیام؟

   دوزخ، شرری ز رنج بیهودۀ ماست
  فردوس، دمی ز وقت آسودۀ ماست

--------------------------------------------------------------------

• در این باره که سَرا درست است یا سُرا و در اینجا رباعی‌سَرا یا رباعی‌سُرا باید گفت: هر دو.  اولی از مصدر سراییدن و دومی از سرودن و سُرایش. بهترین گواه نظامی گنجوی است که هم «سرا» به کار برده هم «سُرا»:
  
    یک جا می‌گوید:
  
    اگر پیشه کنم غزل‌سَرایی
    او پیش نهد دغل درآیی
  
     و این دومی را هم بعید نیست بر اساس «سُرایی» گفته باشد.
  
    مجنون ز مشقتِ جُدایی
    کردی همه شب غزل‌سرایی

بیشتر بخوانید:

استاد شجریان نقطه تطابق حقیقت و واقعیت است/ سانسور کن تا جایزه بگیری، نپذیرفتم

"مهمان بختی"، شاعر تاجیک درگذشت

نثر پارسی/ سیاست‌نامه؛ کِشتند و خوردیم، کاریم و خورند...

ترانه سَرا یا ترانه سُرا؟ نکته‌ای به بهانۀ «مرغ سحر»

روایت پوتین از رباعیات عمر خیام / کم مانده بود راننده تاکسی شوم

تماشاخانه

کشاورزی سنتی برای نجات مردم در مکزیک / مردم کشاورزی سنتی را نابود می‌کنند (فیلم)

غفلت در لحظه آخر / کشتی ایران گرفتار چه دردی شده که درمان ندارد؟ (فیلم)

فیلم های دیگر