عصر ایران؛ محسن ظهوری - اینجا را رها کرده و رفته‌اند.‌ کسانی که هزاران سال پیش اینجا زندگی‌ می‌کردند ناگهان سرزمین‌شان را ترک کرده‌اند، و حالا ما مانده‌ایم و آنچه به جا گذاشته‌اند؛ بقایای شهری بزرگ با معماری زیبا. شهری در نزدیکی یک روستای زیبا؛ قلعه‌نو در استان سیستان و بلوچستان. داستان این شهر را در این قسمت از «ایران به روایت آثار» ببینید.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در قسمت قبل منتشر شد:

ایران به روایت آثار؛ قسمت شصت‌وپنجم: سردیس شاپور

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

از فراز کوه که نگاه کنیم جای‌جای این شهر معلوم است. خانه‌های مسکونی، معبد و پادگانش. اینجا قرن‌ها و قرن‌ها زیر خاک مدفون و از یادها رفته بود. سال ۱۳۳۸ خورشیدی «اومبرتو شراتو» باستان‌شناس ایتالیایی آن را زیر خاک کشف کرد. و از سال ۴۰ تا ۴۴ به حفاری در آن پرداخت. او پی برد که این شهر در زمان هخامنشیان بنیان گذاشته شده. جایی نبوده که به مرور از یک آبادی به شهری بزرگ تبدیل شود، بلکه نقشه‌ای از پیش طراحی داشته و شهر را بر زمین بکر ساخته‌اند. اینجا کجاست؟ چرا هخامنشیان باید در این زمین خشک شهری بنا کنند؟

اینجا دهانه غلامان است. نامی که بعدها بر این منطقه گذاشته‌اند و گفته‌اند دلیلش این بوده که حدود ۲ قرن پیش برده‌ها را از جنوب در این مسیر به سمت شمال می‌بردند. البته امروز حدس زده‌ایم که نام قدیمی‌اش چه بوده.

داستان را با این شخص شروع می‌کنیم؛ «کتزیاس»، پزشک و مورخ دربار هخامنشیان در زمان اردشیر دوم. او از شهری یاد می‌کند به‌نام «زرین» مرکز ایالت «زرنکا» یا «زرنگ» که داریوش بزرگ در کنار دریاچه هامون ساخت. به گفته‌های خود داریوش که رجوع کنیم، این نام را می‌بینیم. اینجا در کتیبه بیستون، او «زرنکا» را ایالت چهاردهم خود می‌نامد. شهری که طبق اسناد در شرق شاهنشاهی هخامنشی بوده و باستان‌شناسان در پی‌اش بودند.

برویم به افغانستان. به بخشی از سیستان بزرگ قدیم که امروز در این کشور قرار گرفته. اینجا محوطه نادعلی یا سرخ‌داغ است که معلوم شده قدمتی دیرینه دارد و در دوره هخامنشی هم آباد بوده. پژوهشگران تا سال‌ها گمان می‌کردند که پایتخت ایالت زرنکا اینجا بوده؛ همان‌زرین شهری که کتزیاس نام برده.

با کاوش در دهانه غلامان نظرها تغییر کرد. اومبرتو شراتو مسئول این کاوش‌ها در گزارش خود نوشت که به احتمال زیاد دهانه غلامان باید شهر زرین باشد نه سرخ‌داغ افغانستان. از آن‌جا که این شهر با نقشه طراحی و ساخته شده، می‌تواند همانی باشد که کتزیاس نام برده. «دیوید استروناخ» باستان‌‌شناس اسکاتلندی هم پی‌ریزی این شهر را پس از تخت‌جمشید و در زمان داریوش اول دانسته. بررسی‌ها درباره موقعیت جغرافیایی دهانه غلامان نشان داده که این شهر در کناره رود هیرمند ساخته شده ولی بالاتر از زمین‌های کشاورزی بوده تا هم دچار سیلاب نشود و هم زمینی زراعی را تصرف کند. پس به نظر می‌رسد اینجا مرکزی سیاسی اداری بوده برای نظارت بر این منطقه.

«گراردو نیولی» ایران‌شناس ایتالیایی این نظریه را تائید کرده. او می‌گوید احتمالا باید نادعلی یا همان سرخ‌داغ افغانستان را زرین‌شهر قدیم بدانیم و دهانه غلامان را پایتخت جدید ایالت زرنکا یا همان سیستان باستان که توسط داریوش بزرگ ساخته شده.

محوطه دهانه غلامان، در منطقه بزرگی قرار گرفته و نشان می‌دهد که روزگاری ساکنان بسیاری داشته. کاوش در این منطقه توسط شراتو به نتایج جالبی رسید. او فهمید که این شهر تخلیه شده و ساکنانش آن را ترک کرده‌اند. احتمال اصلی می‌تواند خشکسالی باشد. همان که برای اهالی شهرسوخته در قرن‌ها پیش از ساخته شدن دهانه غلامان رخ داد. شهری آباد در جنوب دهانه غلامان که داستانی از آن را در قسمت بیست‌وهشتم «ایران به روایت آثار» گفتیم.

اهالی شهرسوخته احتمالا با تغییر مسیر رودخانه هیرمند یا پایین بودن میزان بارش باران مجبور به ترک شهر خود شده بودند. شاید اینجا در دهانه غلامان هم همین اتفاق افتاده باشد. یک احتمال دیگر هم داده‌اند؛ کتزیاس از شورش در این شهر در زمان داریوش دوم هخامنشی خبر داده. پس شاید هم به دستور مرکز تخلیه‌اش کرده‌اند. به هرحال شهر پس از حدود ۲۰۰ سال سکونت، خالی از سکنه شده؛ این را می‌دانیم چون باستان‌شناسان نتوانستند اشیاء زیادی در آن پیدا کنند. معلم است که بار را بسته و رفته‌اند. به کجا؟ نمی‌دانیم.

اومبرتو شراتو شهر را بین سال‌های ۵۳ تا ۵۵ مرمت کرد ولی بررسی‌هایش در سال ۵۷ متوقف شد. سال ۱۳۶۰ دو دریاچه مصنوعی در این منطقه می‌سازند که بخشی از این محوطه باستانی را زیر آب می‌برد. سال ۱۳۷۱ ساخت یک سد را روی هیرمند آغاز کردند که کل منطقه را زیر آب می‌برد. از اینجا سیدمنصور سیدسجادی باستان‌شناس کاوش‌ها را در محوطه آغاز کرد و محل سد تغییر کرد تا محوطه نجات پیدا کند. تحقیقات سیدسجادی تا سال ۱۳۸۴ طول کشید و سال ۸۶ کوروش محمدخانی کار را ادامه داد. اما یک‌سال بعدش دریاچه مصنوعی دیگری افتتاح شد که پس از سال‌ها مردم زابل را به آب شیرین رساند، ولی بخش دیگری از محوطه را هم زیر آب برد.

تا امروز همه باستان‌شناسانی که در این محوطه کار کرده‌اند؛ یک نظریه را قوی دانسته‌اند. اینکه اینجا می‌تواند همان شهر زرین باشد. شواهد زیادی در دست است؛ شهری است با ساختمان‌ها مسکونی در کنار بناهای اداری. معبد بزرگی دارد با آتش‌دان‌ها و اجاق‌ها. معماری‌اش کاملا هخامنشی است و موقعیتش هم نشان از این دارد که محلی برای نظارت و کنترل آبادی‌های ایالت زرنکای هخامنشی بوده.

دهانه غلامان، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران است. شهری با ساختمان‌های شکیل و معماری منحصربه‌فرد که می‌توان در خیابان‌هایش راه رفت و زمانی را تصور کرد که در این خانه‌ها زندگی‌ها جریان داشته.