عصر ایران؛ محسن ظهوری - دو ستون بلند، برافراشته شده بر دشتی در پناه کوه‌ها. جایی که قرن‌هاست ذهن بسیاری را به خود درگیر کرده. این خرابه‌ها بازمانده چه بنایی است؟ اینجا «خورهه» در حوالی شهرستان محلات است. جایی در کنار کوه‌های هفتاد قله با بقایایی از یک محوطه باستانی. داستان این بنای تاریخی را در این قسمت از «ایران به روایت آثار» ببینید.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در قسمت قبل منتشر شد:

ایران به روایت آثار؛ قسمت چهل‌وچهارم: خیابان ولیعصر

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

وقتی «ارنست هرتسفلد» باستان‌شناس آلمانی بقایای بنای تاریخی خورهه را دید؛ بیش از هر چیز سرستون‌هایش توجه او را جلب کرد.

سرستون‌هایی پیچ‌خورده و حلزونی‌شکل که به سبک «اَیونیک» معروف‌اند؛ ‌شیوه‌ای از معماری یونان باستان. پس «هرتسفلد» این بنا را معبدی متعلق به «دیونیسوس» ایزد شراب در یونان باستان دانست و ساخت آن را به دوره سلوکیان نسبت داد؛ دوره‌ای که فلات ایران تحت تسلط جانشینان «اسکندر مقدونی» بود و هنر یونانی در ایران رواج می‌یافت. باستان‌شناسان دیگر هم سلوکی بودن بنا را تائید می‌کنند اما یکی آن را کاخ و دیگری آتشکده می‌نامد.

این دو ستون، فقط توجه باستان‌شناسان را به خود جلب نکرده بود؛ ناصرالدین‌شاه نخستین کسی بود که دستور داد تا این بنا حفاری شود تا بلکه شیء باارزشی از آن پیدا کنند. او دو بار به فاصله ۳۳ سال این مکان را با کارگران حفاری کرد و ‌تکه‌های سفال، جسد و چندتایی هم سکه یافت که شرحش در روزنامه وقایع‌الاتفاقیه منتشر شد. اما خورهه باشکوه و زیبا در کنار روستایی به همین نام قرار داشت و هنوز کسی نمی‌دانست چیست.

سال ۱۳۳۵ «علی حاکمی» کاوش علمی را در این محوطه آغاز کرد که تا ۳۵ سال بعدش یعنی ۱۳۷۰ هیچ گزارشی از آن منتشر نشد. البته حالا می‌دانیم که حاکمی با تعیین حریم محوطه و یافتن برخی اشیاء مثل مهر و سفال این نظریه را داده که این مکان مربوط به دوره سلوکی بوده اما اشکانیان نیز از آن استفاده کرده‌اند. چه استفاده‌ای؟ کاخ، معبد یا آتشکده؟

سال ۱۳۵۵ «مهدی رهبر» کاوش در این محوطه را آغاز می‌کند ولی دو سال بعد و با وقوع انقلاب ناتمام می‌ماند. «رهبر» سال ۷۵ دوباره کار خود را از سر می‌گیرد که رازهای بنا آشکار می‌شود؛ رازی که «حسن قمی» مورخ ایرانی حدود ۵۰۰ سال قبلش در کتاب «تاریخ قم» به آن اشاره کرده بود. به گفته اوق این بنا، خانه یکی از اعیان در دوره اسکندر مقدونی بوده:

«خورهه را خور بن اروند ساخته. بدین دیه چهار ستونی است از سنگ مدور و متساوی.»

دو ستون از چهار ستونی که قمی از آن یاد می‌کند حالا نیستند، اما باستان‌شناسان موفق شده‌اند حیاط‌ها، تالارها و اتاق‌ها را بیابند و نقشه عمارت را به دست آورند.

کاوش‌های «مهدی رهبر» نشان می‌دهد که حرف قمی تا حدودی درست بوده؛ اینجا نه کاخ، معبد یا آتشکده، که عمارت یک صاحب‌منصب بوده. البته نه در زمان اسکندر یا سلوکیان، که در اواخر اشکانیان ساخته شده؛ یکی از متنفذین دوره اشکانی که برای خود عمارتی اعیانی ساخته و با برافتادن سلسله‌ پارتیان و آمدن ساسانیان، خانه‌اش ویران شده. عاقبتی بد برای نزدیکان حکومت‌های شکست‌خورده که در طول تاریخ ادامه یافته تا فقط ویرانه‌هایشان به ما برسد.

خورهه سال‌های سال است که ثبت ملی شده؛ از ۱۳۱۰. بقایایی است از یک مکان مهم با معماری منحصربه‌فرد دوره اشکانیان که از تلفیقی بدیع با معماری یونان پدید آمد. هم‌کناری دو سبک معماری مطرح آن روزگار در یک بنا. اما امروز حال خوشی ندارد. سایت میراث خبر با انتشار این عکس‌ها در نوروز ۱۴۰۰ نشان داده که به خوبی از آن نگهداری نمی‌کنند و رو به خرابی می‌رود. پیروزشدگان در طول تاریخ، با تخریب بناهای تاریخی حکومت‌های قبل از خود، قدرت خود را در انتقام به رخ می‌کشیدند، حالا ما چرا از آن‌ها حفاظت نمی‌کنیم، دلیلش معلوم نیست.