زير زمين خانه رضاخان و ماجراي تغيير سلطنت

از كودتاي انگليسي سوم اسفند 1299 تا تشكيل مجلس موسسان و انحلال قاجاريه قريب به بيست سال طول كشيد. در طول مدت مذكور، رضاخان با كمك پشتيبانان خارجي و به ياري حاميان داخلي دست به اعمال و اقدامات متعدد و گوناگوني زد و به هر حيله و حربه اي تمسك جست تا به آرزويش يعني تاسيس سلسله اي جديد و بر سر نهادن تاج پادشاهي نائل شود.

وي در اين راه عموم نهضتهاي ملي و يا طغيانهاي جدائي طلب را سركوب ساخت، در انتخابات مجلس دست برده نمايندگان مطلوب و متبوعش را به مجلس فرستاد، ارتش را به عنوان پايگاه عمده قدرت خود به شدت تقويت كرد، به انواع اعمال ريا و تظاهر و نيرنگ و فريب دست يازيد و حتي مدتي بر طبل جمهوريخواهي كوبيد. خلاصه آنكه هر آنچه در توان داشت به كار گرفت تا به خواسته خود جامه عمل پوشاند و البته در اين راه نبايد كمكهاي حاميان خارجي او را از نظر دور داشت.‌

اما چگونگي انحلال قاجاريه و تاسيس سلسله پهلوي جرياني جالب توجه و شرحي خواندني دارد بنيان اين اقدام در مجلس پنجم گذاشته شد و نمايندگان دوره پنجم مجلس شوراي ملي راي به انحلال قاجاريه و تاسيس مجلس موسسان براي تعيين تكليف آينده كشور دادند. در اين مقال نظري مي افكنيم برعملكرد مجلس پنجم و چگونگي تصويب ماده واحده تغيير سلطنت از قاجار به پهلوي.‌

مجلس پنجم در 25 اسفند 1303 ش رسميت يافت. فرمان انتخابات دوره پنجم قبل از انقضاي مجلس چهارم صادر شد و انتخابات تهران با رسميت داشتن مجلس چهارم شد اما انتخابات ساير نقاط كشور پس از مدت قانوني و پايان يافتن مجلس چهارم، به دست نظاميان و وزارت جنگ و گروههاي فشار طرفدار رضاخان انجام گرفت. در واقع رضاخان در حالي كه اهرمهاي مختلف قدرت را در دست داشت و شاه را از كشور رانده بود به اهرم قدرت مجلس مي انديشيد. از اين رو با برنامه اي حساب شده و در حالي كه توفيقات او در صحنه سياسي مددكار او بود نتيجه را به سود خود به پايان برد. به هنگام تشكيل مجلس، جناحهاي داخلي آن به تدريج نمايان شدند و پس از چندي معلوم گشت كه در مجلس دو جناح عمده اكثريت و اقليت وجود دارد. اكثريت مجلس در اين دوره عبارت بودند از نمايندگان ائتلافي فراكسيون تجدد (حدود 40 نماينده) به رهبري سيد محمد تدين و فراكسيون سوسياليستها (14 نفر) به رهبري سليمان ميرزا اسكندري.‌

اكثريت مجلس در آن زمان گروه طرفدار رضاخان به شمار ميرفت و از برنامه هاي او دفاع مي كردند. رضاخان به اعتماد و اتكاي اين گروه اكثريت، شعار جمهوريخواهي را بر سر زبانها انداخت وي در اين راه آنچنان شتابزده بود كه انتظار داشت در همان اوان تشكيل مجلس، طرح وي به تصويب برسد.‌

در برابر جناح اكثريت، جناح اقليت به رهبري آيت الله سيد حسن مدرس چهره مستقل و متشخص ادوار مختلف مجلس، وجود داشت. سيلي خوردن مدر س از احياء السلطنه بهرامي نماينده طرفدار رضاخان در همين مجلس پنجم رخ داد و همان حادثه سبب تشديد مخالفت اقشار مختلف مردم، بازاريان، علما و... با طرح جمهوري شد و در واقع مي توان مخالفتهاي شديد  شهيد مدرس را علت اصلي شكست رضاخان در جريان غوغاي جمهوريخواهي معرفي كرد.‌

به هر حال اكثريت مجلس پنجم كه سعي داشت از طريق تصويب لايحه جمهوريت رضاخان را از پلكان قدرت بالا برده و قدرت مطلق العنان كشور را به او واگذار كنند با مخالفتهاي گسترده مردم به رهبري روحانيت علي الخصوص شهيد مدرس راه به جائي نبردند. اما از اين شكست تجربه اي اندوخته و چندي بعد با طرحي ديگر وارد كارزار شدند.‌

پس از شكست طرح جمهوريخواهي، رضاخان و اطرافيان و نزديكان او به طرح تغيير سلطنت روي آوردند و بار ديگر اقدام به گسيل تلگرافات، پيامها و درخواستهاي مختلف از سوي مردم اقصي نقاط كشور پرداخته و چنين وانمود كردند كه مردم در نقاط مختلف كشور خواستار تغيير سلطنت  مي باشند.‌

طومارها و تلگرافهائي كه از سراسر كشور و ظاهرا از سوي مردم ارسال مي شد و در آنها انقراض قاجاريه و به سلطنت رسيدن رضاخان خواسته شده بود. توسط موتمن الملك، رئيس مجلس، بايگاني مي شد. علي رغم اصرار طرفداران سردارسپه براي قرائت تلگراف و طومارها موتمن الملك و ساير مليون كه از تصنعي بودن آنها اطلاع داشتند و به اين امر واقف بودند كه آنها ساخته و پرداخته نظاميان و كاركنان وابسته به رضاخان است. از اين رو دولت و طرفداران آن سعي فراواني به كار بردند تا رئيس مجلس را وادار به استعفا نمايند و البته در اين  كار موفق شدند.‌

موتمن الملك در اوايل آبان 1304 ش بدون هيچ توضيحي استعفا كرد و در برابر اصرار جمعي از نمايندگان و رجال كشور مبني بر پس گرفتن استعفاي خود، محرمانه اظهار داشته بود: “شما اصرار  نكنيد ديگر ممكن نيست بگذارند من كار كنم.”‌

پس از استعفاي موتمن الملك طرفداران رضاخان كه نياز به فردي داشتند كه به عنوان رياست مجلس، وجهه ملي هم داشته باشد. بنابر اين مستوفي الممالك را برگزيدند. مستوفي الممالك از افرادي بود كه حضور كمتري در مجلس داشت و بين وفاداري به سلسله قاجاريه و ترس و رعب از حكومت رضاخان حيران و سرگردان بود. در حالي كه وي پيشنهاد رياست را نه قبول و نه رد كرد چنين وانمود شد كه رياست مجلس رسما با اوست اما عملا مجلس توسط نائب رئيس يعني سيد محمد تدين طرفدار پر و پا قرص رضاخان اداره مي شد.

بدين صورت جناح رضاخان (اكثريت) رياست مجلس پنجم را در دست گرفت. اينك رضاخان همه لوازمي را كه در طول چهار سال براي رسيدن به قدرت مطلقه بدان نيازمند بود در اختيار داشت.‌

اولين اقدامي كه هيات رئيسه جديد مجلس به رياست تدين انجام داد طرح تلگرافها و طومارهائي بود كه قبلا بايگاني شده بود. با طرح اين موضوع، مجلس عملا تلاشها و مذاكرات خود را به مسئله تغيير سلطنت معطوف نمود. از طرف ديگر تلاشهاي گسترده اي در زير زمين خانه سردار سپه  صورت مي گرفت تا اين بازي را به صورت ماهرانه اي به سود رضاخان به پايان رسانند.‌

داستان زير زمين خانه رضاخان از اين قرار بود كه رهبران اصلي مجلس با هدايت شخص سردارسپه ماده واحده اي را  تنظيم نموده و آن را در زير زمين قصر رضاخان بر روي ميز بزرگي قرار دادند و عموم نمايندگان مجلس را قبل از طرح ماده واحده مذكور به قصر فرا خوانده و از آنان مي خواستند ماده واحده را امضاء كنند. ملك الشعراي بهار در اين باره مي نويسد: “اين ماده واحده از طرف همان آقايان  و مرحوم داور تهيه و در زير زمين قصر رئيس الوزراء روي ميز گسترده شد و بناي آوردن وكيل و تقاضاي امضاء به ميل و خواهش و عنف و تهديد آغاز گرديد، وتا روز ششم و هفتم آبان موفق شدند كه هشتاد و چهار نفر از اعضاي فراكسيونها را كه زورشان رسيده بود، به پاي ميز تاريخي كه مقدرات كشور ايران را تعيين مي كرد، بكشانند.”‌

اما متن ماده واحده اي كه در زيرزمين خانه رضاخان تهيه و امضا شده بود به اين شرح بود:‌

‌”ماده واحده مجلس شوراي ملي به نام سعادت ملت ايران، انقراض سلطنت قاجاريه را اعلام نموده و حكومت موقتي را در حدود قانون اساسي و قوانين موضوعه مملكتي به شخص آقاي رضاخان پهلوي واگذار مي كند. تعيين تكليف قطعي حكومت موكول به نظر مجلس موسسان است كه براي تغير مواد 36 - 37 - 38 - 40 متمم قانون اساسي تشكيل مي شود.”‌

در جلسه 7 آبان مجلس شوراي ملي  زمزمه هاي تغيير سلطنت درگرفت، در اين جلسه بهار و داور نطقهاي مبسوطي له و عليه تغيير سلطنت ايراد كردند. در اين جلسه آيت الله مدرس به علت كسالت حضور نداشت و مستوفي، مشيرالدوله، دكتر مصدق و زعيم كه از نمايندگان مخالف ماده واحده بودند حضور نداشتند.‌

تلاش اكثريت و از جمله داور اين بود كه در همين جلسه به “درخواستهاي مكرر ملت”! مبني بر تغيير رژيم رسيدگي شود. بهار نيز در قسمتي از نطق مبسوطش اظهار داشت: “تنها قصد بنده اين است كه مجلس شوراي ملي بايد يك نكته را كاملامراعات كند و آن هم قانون اساسي است.”‌

با اينكه در نطق ملك الشعراي بهار تعريف و تمجيد از اقتدار رضاخان به چشم مي خورد، اما پس از اتمام نطق حكومت دست  به عملي زد كه براي هميشه بسياري از مخالفين را خاموش كرد و آنهم اجراي طرح ترور بهار بود هر چند مجريان طرح  حاج واعظ قزويني را به اشتباه به جاي وي ترور كردند اما اين اقدام سايه خوف و هراس را بر فضاي سياسي كشور مستولي كرد.‌

از نتايج ترور قزويني اين بود كه بهار به عنوان يكي از مهمترين مخالفين تصويب ماده واحده در جلسه بعدي مجلس كه در نهم آبان برگزار گرديد شركت نكرد. ولكن نمايندگان نطاق اقليت از جمله شهيد مدرس حضور داشتند. در اين جلسه  مستوفي الممالك از رياست مجلس استعفا داد و همه تلاش آيت الله مدرس در اين جلسه آن بود كه بايد متن استعفا قرائت شود و پس از آن رياست جديد انتخاب گردد.‌

با همه تلاشي كه شهيد مدرس در دفع الوقت مي كرد سرانجام با راي اكثريت مجلس تصويب شد كه ماده واحده با قيد دو فوريت مطرح گردد. پس از آن، صورت ماده واحده كه در زير زمين خانه رضاخان شكل گرفته بود قرائت گرديد. بعد از قرائت آن بلافاصله مدرس برخاسته و اخطار قانوني خود را مطرح كرد رئيس مجلس گفت: “ماده اش را بفرمائيد” و مدرس پاسخ داد: “ماده اش اين است كه خلاف قانون اساسي است” و در نهايت در حالي كه مجلس را ترك ميكرد گفت: “اخطار قانوني است كه خلاف قانون اساسي است و نمي شود در اينجا طرح كرد. صد هزار راي  هم بدهيد خلاف قانون است.”‌

پس از شهيد مدرس نمايندگان مخالف ديگر به ترتيب تقي زاده، مصدق و يحيي دولت آبادي هركدام نطقي در مخالفت با ماده واحده ايراد و از مجلس خارج شدند. با اينكه لايحه ماده واحده فقط انقراض قاجار را پيش بيني مي كرد و سرنوشت تعيين حكومت را به مجلس موسسان مي سپرد، ام سخنرانان مخالف با فراست از حتمي الوقوع بودن حكومت رضا شاه خبر مي دادند و اين نكته كاملا پرده را بالا ميزد كه اين نمايشها براي چه بوده است؟‌

تماشاخانه

واکنش اسرائیلی ها به حمله موشکی ایران؛ این بار فرق داشت/ خیلی ترسناک بود (فیلم)

داستان واقعی کودک پس از پیوند قلب / به من می‌گفتند بچه‌ات می‌میرد / خیلی رنج کشیدیم / دلم می‌خواهد خانواده اهدا کننده را ببینیم (فیلم)

فیلم های دیگر