وقتی عاملان تخریب حمام خسروآقا شناسایی، محکوم و مجازات نشدند، عرصه برای تخریب بناها و بافت‌های تاریخی دیگر اصفهان، بیش‌ازپیش مهیا شد و اکنون، با گذشت ۲۴ سال از تخریب این حمام صفوی، باید با شناسایی عاملان، چنین تفکرات مخربانۀ میراثی از میان برداشته شود.

«رازی که برملا شد» ، «حمام خسروآقا را فرح خراب کرد نه من» و «حقیقت حمام خسروآقا را چه کسی فاش می‌کند» ، سلسله گزارش‌هایی است که با بررسی و مرور خاطرات مسئولان و ‌هم‌چنین مرمتگران و معماران اصفهان، همچنین با واکاوی نظرات و تحلیل‌ها و مصوبات گذشته در خصوص حمام تاریخی خسروآقا، می‌کوشد پرده از رخ عاملان تخریب این بنای تاریخی بردارد.

به گزارش ایسنا، تخریب حمام خسروآقا تنها نابودی یک حمام زیبای صفوی نبود؛ بی‌توجهی به عاملان این جنایت و باز شدن عرصه برای تفکرات مخربانۀ میراثی، راه را برای تعرض به بسیاری از بافت‌ها و بناهای استان اصفهان باز کرد و تاخت‌وتازها به میراث این استان، تا امروز ادامه پیدا کرده است.

ازاین‌رو و در ادامۀ این رمزگشایی، در چهارمین گزارش، با هدف شناسایی عوامل تخریب حمام خسروآقا، نظر «عبدالله جبل عاملی» رئیس سابق میراث فرهنگی استان اصفهان و «جعفر کسائیان» متخصص مرمت استحکام‌بخشی را جویا شدیم که بعد از بمب‌گذاری در حمام خسروآقا، در مرمت آن نقش اساسی داشته‌اند.

مشروح سخنان عبدالله جبل عاملی، مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در گفت‌وگو با ایسنا چنین است:

حمام خسروآقا شیرینی‌پزی شده بود

در بررسی تصاویر گراورهایی از اصفهان، سربینه حمام خسروآقا نشان داده شده بود و سنگابی هم داخل این سربینه بود. در بررسی منطقۀ دولت‌خانه شاه‌عباسی در محل حمام خسروآقا، یک مغازۀ شیرینی‌پزی ایجادشده بود که کمی از کف پیاده‌رو بالاتر بود و بعد از کف پله می‌خورد و پایین می‌رفت.

بنده همراه با عکاسی که برای بررسی آن مناطق می‌رفتیم، به آن پایین نگاه کردم و سربینه حمام را شناختم اما بلافاصله نگفتم اینجا حمام خسروآقا است. عکس‌ها را ظاهر و چاپ کردیم و در نشانه‌هایی که داشتیم، دیدیم که حمام تغییر کاربری داده است. آن آقای اصفهانی، آنجا را انبار شیرینی‌پزی خود کرده بود.

با آن عکس و تطبیق آن با گراور پاسکال کوست و فلاندن، ستون‌هایی را پیدا کردیم و نقش پوششی که به‌صورت کاشی معقلی آجر و کاشی با خط بنّایی الله و محمد و علی بود را نیز شناسایی کردیم. دیگر شک نداشتیم که اینجا همان حمام خسروآقاست بنابراین آن مغازه را از شیرینی فروش خریدیم و این بنا جزو مجموعه بناهای داخل دولت‌خانه قرار گرفت.

بنده و تیم مرمت بلافاصله شروع به مرمت و آنجا را پاک‌سازی سبکی کردیم. قسمت لب خیابان که طاق‌هایش خراب‌شده بود بازسازی کردیم و این محل آمادۀ برگزاری یک نمایشگاه شد. عکس‌های نمایشگاه آن‌هم موجود است که پنل‌هایی آنجا نصب‌شده و عکس‌های مرمت‌های تاریخی روی آن قرارگرفته است. بعد حمام خسرو آقا با دینامیت منفجر شد و ما دوباره آن را بازسازی کردیم.

این حمام نه شاهنشاهی بود نه بدنام

اینکه آقای سیف‌اللهی گفته‌اند حمام خسروآقا حمام شاهنشاهی بود دروغ است، کذب محض است. هیچ‌کس به این حمام، حمام شاهنشاهی نمی‌گفت. می‌خواهند برای این خیانت به میراث فرهنگی، دلایلی را تفسیر کنند. پشت حمام خسروآقا، که از یک کوچه کنار بانک سپه عبور می‌کرد حمامی درست‌شده بود که خزانه و سربینه و... نداشت و تنها یک راهرو به‌اضافۀ دوش بود که عده‌ای می‌رفتند و برای حمام از آنجا استفاده می‌کردند و می‌گفتند که بدنام است اما این حمام، حمام خسروآقا نبود و ربطی به آن نداشت.

آیت‌الله‌هایی هم که فتوا داده و یا گفتگو کرده بودند، راجع به آن حمام نظر داده بودند که نه خزانه داشت و نه چیزی. فقط یک راهرویی بود که تعدادی دوش داشت و اصلاً قبل از کشف حمام خسروآقا آن حمام دوش به دلیل همین بدنامی تخریب‌شده و از بین رفته بود. بنابراین حمام بدنامی که آقای سیف‌اللهی از آن حرف می‌زنند حمام خسروآقا نیست.

تأثیر فشار عوامل تجاریِ بازار

موضوع حمام خسروآقا و تعریض خیابان استانداری، موضوع شخصی نبود که فردی بخواهد درباره آن راهکار ارائه کند. ما یک شورای فنی داشتیم که می‌نشستیم و نظریات مختلف را عنوان می‌کردیم. ضمن اینکه آقای میرمیران ‌هم آن زمان به اصفهان آمده بود و نظریاتی می‌داد، همچنین آقای مهندس منتظر و خدا رحمت کند آقای مهندس وافی که روی طرح تفصیلی اصفهان کار می‌کردند. این دو کارشناسان طرح تفصیلی اصفهان بودند و هیچ‌کس از کارشناسان میراث فرهنگی و کارشناسان خارج از میراث فرهنگی که عبارت بودند از آن دفتری که آقای منتظر و مرحوم وافی طرح تفصیلی می‌دادند و یا آقای میرمیران که در اصفهان اظهارنظر می‌کردند، هیچ‌کس رأی نداد که حمام باید خراب شود و خیابان استانداری ادامه پیدا کند.

برای ادامۀ خیابان استانداری، از دو راه می‌شد استفاده کرد؛ یکی ایجاد دو راه دسترسی در طرفین حمام بود. از راه دیگری هم می‌شد به پشت این بافت دسترسی پیدا کرد، چون این خیابان یک راه بسیار لازم شمال جنوب نبود. تخریب حمام خسروآقا بر اثر فشار عوامل تجاری بازار بود که می‌خواستند از خیابان سپه مستقیماً وارد شوند و بعداً دیدیم که بازار را هم خراب کردند. پیشنهادهایی شده بود که مسئله، حل دسترسی به بافت تاریخی آن منطقه است نه ایجاد یک خیابان، برای ایجاد این ساختمان‌های بسیار زشتی که در کنار آن خیابان ساخته‌شده است.

پیشنهاد ایجاد زیرگذر یک ژست توخالی بود

پیشنهاد ایجاد زیرگذر برای عبور از زیر حمام خسروآقا هم یک ژست توخالی بود. در شرایط و ضوابط شهرسازی، زیرگذر در جاهایی ساخته می‌شود که باید یک شریان ترافیک خیلی مهم از آن نقطه عبور کند بنابراین یک سنگ بزرگی را بلند کردند که قابلیت پرتاب کردنش را نداشتند. این زیرگذر باید از نزدیکی‌های خیابان پشت مطبخ شروع می‌شد و از آن‌طرف مسجد حکیم بالا می‌آمد. ایجاد این زیرگذر، هزینۀ بسیار زیادی بود که شهر نمی‌توانست آن را تحمل کند، خودشان ‌هم می‌دانستند که شهرداری هرگز چنین طرحی را اجرا نخواهد کرد.

از مردم اصفهان عذرخواهی می‌کنم

آن زمان میراث فرهنگی زیرمجموعه وزارت علوم بود و بعد در مجموعه ارشاد قرار گرفت. وقتی در سال ۱۳۶۵ آقای ملک مدنی، شهردار سابق اصفهان به آقای کرباسچی، استاندار وقت اصفهان، نامه نوشته بود، از قول من آورد که برای حذف حمام باید با وزیر علوم صحبت کنند. حدود یک ماه قبل آقای ملک مدنی اصفهان بودند و تلفنی با من صحبت کردند و گفتند: «من یک عذرخواهی به مردم اصفهان بدهکارم که در جهت حفظ حمام خسروآقا اقدام لازم را انجام ندادم» این عین صحبت آقای ملک مدنی به من است. به‌هرحال باگذشت زمان، تاریخ حقایق و پنهان‌کاری‌ها را رو خواهد کرد. نمی‌شود مردم را فریب داد. یک روز همه متوجه این قضایا خواهند شد.

در اصفهان آرشیتکت‌ها طراحی نمی‌کنند؟

مدتی پیش، یکی از کارشناسان ایتالیایی یونسکو به اصفهان آمده بود. با هم پیاده آمدیم از چهلستون رفتیم تا رسیدیم به خیابان استانداری و سپس از جلوی مسجد حکیم گذشتیم و کم‌کم به مسجد جامع عتیق رسیدیم. او آمده بود مسئله ثبت جهانی مسجد جامع را بررسی کند. بین راه به من گفت: «آقای آرشیتکت، در شهر شما آرشیتکت‌ها طراحی نمی‌کنند!؟» گفتم: «چرا» گفت: «پس چرا این‌قدر بدنه این خیابان‌ها زشت است؟ مگر نباید وقتی خیابان‌ها را طراحی می‌کنند، بدنه‌های آن را هم طراحی کنند که هرکس به هر صورتی که می‌خواهد ساختمان‌های بی‌قواره‌ای نسازد؟ حیف از اصفهان که این زشت سازی‌ها برِ خیابان‌های آن است و هر ساختمان یک حجم ناشایست با مصالح متفاوت بدون در نظر گرفتن خط آسمان و ... دارد. متأسفم که در شهر اصفهان این‌گونه ساخت‌وساز می‌شود.» البته او هنوز بقیه جاها را ندیده بود و این موضوع را عنوان کرد.

ماجرای تخریب دیوار چهلستون

با به قدرت رسیدن آقای سیف‌اللهی، دیوار تاریخی چهلستون هم تخریب شد و ایشان در کنار آن ساختمان استانداری را ساختند تا قسمتی از باغ را بگیرند و جزو محوطۀ استانداری کنند.

بازسازی حمام خسروآقا یک جوک مضحک است

حالا دارند حمام خسروآقا را بازسازی می‌کنند. یعنی کنار آن خیابان که فضای زیبای حمام خسروآقا پیدا و مرمت و قابل‌استفاده شد و بعد هم خرابش کردند، حالا می‌خواهند چهارتا ستون بگذارند و بگویند ما حمام خسروآقا را بازسازی کردیم! یک مقداری قضیه جوک و مضحک است.

بازسازی سبکی، یک بحث فلسفی در مرمت است شامل اینکه چه نوع بناهایی را می‌توان بازسازی کرد؛ مثلاً بخشی از مسجد جامع بر اثر جنگ ایران و عراق خراب شد که بنده بازسازی کردم، بخشی از بازار دردشت خراب شد که بنده بازسازی کردم، آن دو منارۀ دردشت و گنبد سلطان بخت آقا نیز که در دوران جنگ صدماتی دیده بود بازسازی شد.

در ژاپن یک معبد شینتوی ژاپنی که از چوب ساخته‌شده بود، در اثر آتش‌سوزی کاملاً سوخت و خاکستر شد و بعداً امپراتور دستور داد که این معبد باید بازسازی شود. در جنگ جهانی دوم، زمانی که شهر رم را بمباران کردند بعد از بمباران گفتند باید بازسازی شود، چون به شهر تعرض شده بود. البته شهرهای دیگری هم مثل ناپل و فلورانس و دیگر شهرها بودند؛ ولی در مورد بازسازی حمام خسروآقا باید توجیهی پیدا شود که برای چه مطلبی و برای چه عنوانی و برای چه فایده‌ای باید بازسازی شود؛ یعنی باید سنجیده شود که شهر چه چیزی را از دست می‌دهد و چه چیزی را به دست می‌آورد.

تفکر ضد میراثی را باید تنبیه کرد

اینکه می‌گویند می‌خواهیم حمام خسروآقا را برای تنبیه عاملان تخریبش بازسازی کنیم، معنایی ندارد بلکه ما باید تفکر ضد میراث بودن را تنبیه کنیم. همان سال اول انقلاب هم عده‌ای می‌خواستند خرابی‌هایی را در بناها ایجاد کنند که امام(ره) فرمودند: «بناهای تاریخی باید حفظ شود» و همین جمله باعث جلوگیری از خیلی تجاوزات شد. تفکر ضد میراثی، ضد تاریخی و ضد ارزش‌های فرهنگی را باید محکوم کرد نه افراد را.

در ادامه، روایت جعفر کسائیان، پیشکسوت استحکام‌بخشی که بعد از بمب‌گذاری در حمام خسروآقا، عضو تیم مرمت استحکام‌بخشی آن بوده و سیستم بتون آرمۀ این حمام توسط وی ایجادشده را می‌خوانید:

تخریب اثر ۳۰۰ ساله در سه ساعت

قبل از بمب گذرای و موقعی که حمام خسروآقا پیداشده بود، به مرمت احتیاج داشت. حتی یک دهانه‌اش که به‌طرف پیاده‌روی خیابان سپه بود یک متر عقب‌نشینی داشت و دهانه آخر را خراب کرده بودند که پیاده‌رو صاف برود اما چون آثار آن مشخص بود، ما یک متر از پیاده‌رو را گرفتیم و عیناً آن را با همان ستون‌های سنگی و قوس بازسازی کردیم.

یک کار استحکامی هم انجام دادیم که رانش قوس‌ها را بگیرد و حمام را در مقابل زلزله و مواردی دیگر مقاوم کند. ما نمی‌دانستیم بعدها چه اتفاقی برای حمام می‌افتد اما ایجاد این سیستم استحکامی باعث شد که در زمان بمب‌گذاری حمام، سقف پایین نیاید. عده‌ای، دو ستون ضربدری از چهارستونی که وسط بود، گنبد اصلی را نگه می‌داشت و به‌صورت قطری روبه روی هم بود را بمب‌گذاری کرده بودند، به خیال اینکه سقف پایین می‌آید البته سقف کمی تکان خورده و ترک‌هایی در آن ایجادشده بود اما خراب نشده بود که بیشتر به دلیل همان بتون آرمه‌ای بود که انجام شد.

بعدازاین اتفاق، دوباره با آقای دکتر شیرازی زیر آن ستون گذاشتیم و سقف را کاملاً مرمت کردیم و ستون‌ها را به حالت اولیه‌اش برگرداندیم اما متأسفانه بعدها بولدوزر پای آن گذاشتند و یک روز صبح دیدم که حمام با خاک یکسان شده است.

سربینه بسیار زیبا و سالم بود

سربینه حمام خسروآقا کاملاً وجود داشت، خیلی هم زیبا بود و دقیقاً عین همان عکس‌های معروفی است که از آن باقی‌مانده است. گرمخانه مخروبه بود و تنها آثاری از ستون‌های آن پیدا شد اما سربینه خیلی خوب مانده بود و سنگابی هم داشت که تاریخ زمان شاه سلطان حسین را نشان می‌داد. البته این سنگاب ممکن است بعد از تاریخ ساخت حمام در آن قرار داده شده باشد.

ایجاد زیرگذر مناسب نبود

وقتی ساختمان حمام موجود بود، احداث زیرگذر کار بسیار مشکلی بود و به نظر من اگر هم انجام می‌شد باید از کنار حمام اجرا می‌شد و ایجاد آن زیر حمام درست نبود؛ مثلاً پیش‌ازاین، در مورد مترو هم طرح داده بودند که مترو از زیر سی‌وسه‌پل عبور کند. این طرح‌ها اصلاً درست نیست، یادم هست که اولین طرح برای مترو یک خط صاف بود که از چهارباغ تا زیر سی‌وسه‌پل عبور می‌کرد. اجرای این ایده‌ها درست‌ نیست. این‌ها ایده‌های اولیه هستند و در جزئیات باید برنامه‌ریزی شوند.

الان که حمام خراب‌شده، کاشی و آجر آن در زیر زمین حتماً موجود است. باید آن‌ها را جمع کنند. حالا که تخریب‌شده شاید بتوان زیرگذر ایجاد کرد و بعد رویش را حسابی محکم کنند و ستون‌ها را بگذارند ولی دلیلی ندارد که زیرگذر صاف برود؛ خیابان حکیم یک خیابان باریک است و نباید ماشین‌ها را آنجا پارک کنند. من ایجاد زیرگذر را مناسب نمی‌دانستم، همان موقع هم ‌نظر من این بود که ماشین‌ها از کنار حمام عبور کنند البته طرح هم داده بودند که حمام را وسط بگذارند و دورش فلکه درست کنند، ولی الان معلوم شد که خیابان حکیم یک‌طرفه و باریک است و ماشین هم باید از یک‌طرف حمام عبور می‌کرد. خیابان حکیم یک مسیر کندرو و آهسته است و ماشین‌ها باید با عرض کم از کنار حمام عبور می‌کردند.

هر مسئله‌ای با طراحی قابل‌حل است

معتقدم که برای عبور ماشین‌ها اصلاً نیازی به تخریب حمام خسروآقا نبود و با در نظر گرفتن یک راه از کنار آن، ماشین‌ها به‌راحتی می‌توانستند عبور کنند اما زمانی افرادی مُصر هستند که فقط و فقط حرف آن‌ها باید عملی شود و کس دیگری حرفی نزند. این تفکرات تخریب‌ها را در پی دارد وگرنه هر چیزی راه‌حل دارد. می‌شد هم حمام را حفظ کرد و هم اتومبیل عبور کند و این کار با طراحی عملی بود.

الان هم اگر می‌خواهند عین حمام را بسازند می‌توانند مسیر استانداری را به خیابان حکیم بدهند. در این صورت کار به‌خوبی قابل انجام است. بستگی دارد چقدر بخواهند خرج کنند وگرنه همه نوع طرحی را می‌شود پیاده کرد. با طراحی هر مسئله‌ای حل می‌شود.

بدنامی چه ربطی به اثر تاریخی دارد؟

متأسفانه حمام خسروآقا را خراب کردند درحالی‌که راه‌حل برای عبور ماشین وجود داشت. گرمخانه حمام مخروبه بود ولی سربینه آن کاملاً زیبا و خوب بود و سقف آن‌هم از آجر و کاشی بود، افسوس... قبل از تخریب حمام ما اصلاً نمی‌دانستیم که می‌خواهند آن را خراب کنند. یک روز صبح بیدار شدیم و دیدیم حمام از بین رفته. دکتر شیرازی هم مقاله‌ای نوشت با نام تخریب یک اثر سیصدساله در سه ساعت. آخر بدنامی چه کاری به اثر تاریخی دارد؟

تماشاخانه