بازگشت 47 هزار زندانی به خانه در آستانه نوروز

نوروز پیش رو برای هزاران خانواده ایرانی می‌تواند طعم دیگری داشته باشد. مقام معظم رهبری، همزمان با 40 سالگی جمهوری انقلاب اسلامی با عفو و تخفیف مجازات گسترده زندانیان موافقت کردند که در نوع خود بزرگترین و کم سابقه‌ترین عفو زندانیان در مدت این سال‌ها بوده است. با این عفو گسترده حداقل 47 هزار زندانی می‌توانند لحظه تحویل سال در کنار خانواده خود باشند.

به گفته رئیس سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور تا پایان سیزدهم اسفند ماه، آمار زندانیان مشمول بخشنامه عفو گسترده زندانیان به 79 هزار نفر رسید.

طبق آخرین آمار از مشمولان بخشنامه عفو گسترده زندانیان ۴۷هزار زندانی آزاد و 32 هزار نفر مشمول تخفیف مجازات شدند. دکتر جهانگیر در خصوص استان‌هایی که بیشترین تعداد مشمولان را داشتند گفت: استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و کرمان به ترتیب پنج استان اول کشور هستند که بیشترین تعداد محکومان مشمول عفو را دارند. بر اساس آخرین گزارش‌ها به ترتیب استان‌های سمنان، خراسان شمالی، آذربایجان شرقی، گیلان و قزوین بالاترین درصد مشمولان عفو نسبت به محکومان کل استان را دارند. تعداد زندانیان اتباع بیگانه که تاکنون مشمول این عفو گسترده و رأفت اسلامی قرار گرفته‌اند 1021 نفر است. همچنین تا پایان سیزدهم اسفند ماه تعداد ۲۲۸۰ نفر از زنان زندانی مشمول این بخشنامه شدند که با توجه به اینکه در مجموع ۳درصد از کل زندانیان کشور را زنان تشکیل می‌دهند این تعداد مشمولان بخشنامه رقم قابل توجهی است. گرچه عفو رهبری هر سال با پیشنهاد رئیس قوه قضائیه و تأیید رهبری به مناسبت‌های مختلف صورت می‌گیرد. اما تقارن با مناسبت 40 سالگی نظام جمهوری اسلامی ایران این فرصت را برای زندانیان بیشتری ایجاد کرد تا از مزایای عفو و بخشودگی بهره‌مند شوند. دکتر احمد مظفری، دبیر کمیسیون عفو، تخفیف و تبدیل مجازات دادگستری کل استان تهران در گفت‌وگو با ما از روند و ساز و کار عفو و بخشودگی می‌گوید:

آیین‌نامه عفو و بخشودگی چگونه و با چه اهدافی تدوین و تصویب شد؟

آیین‌نامه کمیسیون عفو و بخشودگی آذر سال 1373 تصویب شد اما به دلیل برخی ایراداتی که داشت مجدداً مورد بازنگری قرار گرفت و در نهایت مرداد سال 87 در 4 فصل و 30 ماده و 3 تبصره از سوی رئیس وقت قوه قضائیه تدوین و تصویب شد.

این آیین‌نامه در اجرای بند 11 اصل یکصد و ده قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که موضوع عفو را به عنوان یکی از اختیارات رهبری نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران برشمرده است و تدوین و قوانین عادی، از جمله مواد 96 و 98 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 و ماده 114 آن و همچنین ماده 6 قانون آیین دادرسی کیفری دادگاه‌های عمومی و انقلاب و ماده 38 قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر که در همه آنها به موضوع عفو تخفیف و تبدیل مجازات و آثار تبعی حکم محکومان در حدود موازین اسلامی پرداخته شده تدوین و تصویب گردیده است.

رویه عفو و بخشودگی و تبدیل مجازات زندانیان به چه صورت است؟

مطابق آیین‌نامه برای آنکه پیگیری عفو یا تخفیف مجازات زندانیان منطقی‌تر و علمی‌تر و با درایت بیشتری صورت گیرد در قوه قضائیه قسمت‌های مختلفی از جمله دو کمیسیون مرکزی که مربوط به کل کشور می‌باشد و کمیسیون استانی تأسیس شده است. یعنی افرادی که بیشتر شامل این طرح قرار می‌گیرند از سوی کمیسیون استانی مورد بررسی قرار می‌گیرند و اگر مورد موافقت قرار گرفتند پرونده آنها به کمیسیون مرکزی ارجاع می‌شود و اگر در آنجا نیز مورد موافقت و صلاحدید قرار گرفتند به نظر رئیس قوه قضائیه می‌رسد و سرانجام رئیس قوه قضائیه پیشنهاد عفو را در اختیار مقام معظم رهبری قرار می‌دهد.

نکته حائز اهمیت این است که براساس آیین نامه عفو و بخشودگی دو نوع عفو معیاری و موردی وجود دارد. عفو به صورت موردی بدین معناست که درخواست‌های عفو درابتدا در کمیسیون‌های عفو استانی و کمیسیون‌های عفو سازمان‌های مربوطه یعنی سازمان قضایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و نیز سازمان تعزیرات حکومتی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صورت موافقت کمیسیون‌های عفو بدوی پرونده عفو جهت اظهار نظر به کمیسیون مرکزی عفو و بخشودگی قوه قضائیه ارسال می‌شود و پس از انجام کارهای مقدماتی و آماده شدن پرونده در اداره کل عفو و بخشودگی موضوع در کمیسیون مرکزی عفو و بخشودگی مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرد و در صورت موافقت با درخواست‌ها لیستی از افرادی که با عفو آنان موافقت شده است به محضر ریاست محترم قوه قضائیه ارسال و توسط ایشان به محضر مقام معظم رهبری تقدیم می‌شود و چنانچه معظم له با عفو افراد پیشنهاد شده موافقت فرمایند مراتب جهت اعمال عفو به مراجع محترم قضایی و سازمان‌های مربوطه جهت اجرا اعلام می‌شود.

اما منظور از عفو معیاری بدین معنا است که معیارها و ضوابط عفو محکومین توسط کمیسیون مرکزی عفو و بخشودگی قوه قضائیه تدوین و از طریق ریاست محترم قوه قضائیه به محضر مقام معظم رهبری تقدیم می‌شود و در صورت موافقت مقام معظم رهبری مراتب به مراجع قضایی و سازمان‌های مربوط جهت اجرا اعلام می‌شود.
فرآیند تقاضا برای عفو زندانیان در کمیسیون عفو چگونه است؟

کمیسیون مرکزی مرکب از 5 نفر قضات آشنا به احکام شرع و قانون با پایه قضایی 10سال به بالا تشکیل می‌شود که توسط رئیس قوه قضائیه برای مدت 5 سال منصوب می‌شوند.

همچنین رئیس قوه قضائیه یک نفر از اعضا را برای مدت 5 سال به عنوان رئیس کمیسیون انتخاب می‌نماید و جلسات کمیسیون با حضور حداقل 3 عضو رسمیت خواهد یافت و تصمیمات با 3 رأی موافق معتبر خواهد بود.
اما کمیسیون استانی مرکب است از رئیس کل دادگستری استان، دادستان مرکز استان، قاضی ناظر زندان مربوط و مدیرکل زندان‌های استان که توسط رئیس قوه قضائیه برای مدت 3 سال به عضویت کمیسیون مزبور منصوب می‌شوند. جلسات با حضور 3 نفر از اعضای فوق علاوه بر دادستان مربوط به پرونده محکوم علیه رسمیت خواهد یافت و تصمیمات با 3 رأی موافق معتبر خواهد بود.

اما روال کار در پرونده‌های محاکم نظامی، هیأتی مرکب از رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح، معاون حقوقی و قضایی و معاون نظارت و بازرسی سازمان تشکیل می‌شود. تصمیمات هیأت مزبور پس از اخذ نظر کمیسیون مقدماتی مرکب از رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح استان، دادستان نظامی استان و مدیر کل سازمان زندان‌های استان با رأی اکثریت اعضا معتبر خواهد بود.

اما اشخاصی که درخواست عفو کنند: رئیس دادگستری مربوط، دادستان مربوط، قاضی ناظر زندان مربوط، رئیس زندان مربوط، محکوم علیه و در نهایت خانواده و بستگان محکوم علیه می‌باشند.

همچنین رئیس کل دادگستری هر استان مسئول تشکیل و نظارت بر کمیسیون استانی در مورد عفو محکومین دادگاه‌های عمومی و انقلاب بوده و پس از احراز صحت مندرجات و کامل بودن مدرک نسبت به تشکیل جلسات کمیسیون استانی اقدام می‌کند.

اولویت‌بندی برای مشمولین عفو و بخشودگی چگونه انجام می‌شود؟

براساس ماده 24 آیین‌نامه کمیسیون عفو و بخشودگی چهار شرط برای عفو، تخفیف و تبدیل مجازات زندانیان پیش‌بینی شده است که عبارتند از نخست: رعایت سیاست‌ها و تدابیر مندرج در این آیین‌نامه. دوم: درخصوص محکومان به اعدام می‌باشد که مجازات‌ آنها با استفاده از عفو به حبس ابد تبدیل شده است. این در حالی است که آزادی این افراد منوط به تحمل حداقل 10 سال زندان از تاریخ عفو قبلی می‌باشد. سوم: محکومان حبس ابد که مشمول عفو قرار گرفته‌اند و مجازات آنها به 15 سال زندان تقلیل یافته است، پس از آنکه 5 سال زندان از تاریخ عفو قبلی‌شان گذشته باشد، بار دیگر مشمول عفو قرار خواهند گرفت و در آخر اینکه: محکومان غیر از حبس ابد در صورت تحمل یک چهارم باقی مانده حبس از تاریخ عفو قبلی شان مشمول عفو قرار می‌گیرند. لازم به ذکر است محکومانی که حبس آنان قبلاً مشمول عفو، تخفیف و تبدیل مجازات قرار گرفته و به جهت جزای نقدی در زندان به سر می‌برند و عاجز از پرداخت می‌باشند، در صورت احراز سایر جهات عفو، مورد عفو قرار می‌گیرند.

مطابق آیین‌نامه کدامیک از زندانیان و محکومین کیفری مشمول عفو و بخشودگی قرار نمی‌گیرد؟

براساس ماده 25 آیین نامه کمیسیون عفو و بخشودگی قاچاقچیان حرفه‌ای مواد مخدر، مواردی که مجازات آن حق‌الناس است مانند قصاص، سرقت مسلحانه، تجاوز و زنای به عنف، مصادیق جرایمی از قبیل جاسوسی، محاربه، قاچاق سلاح و مهمات، اختلاس، ارتشا و آدم‌ربایی، محکومان به جرایم مستوجب حد شرعی اعدام و رجم که با شهادت شهود اثبات شده باشد مشمول عفو، تخفیف و تبدیل مجازات نمی‌شوند. همچنین حرفه‌ای بودن و تعیین مصادیق مهم مقرر در این ماده به تشخیص رئیس قوه قضائیه است.

سیاست‌ها و شرایط عفو، تخفیف و تبدیل مجازات شامل چه مواردی است؟

سیاست‌های عفو، تخفیف و تبدیل مجازات عبارتند از: توجه به تدابیر و منویات مقام معظم رهبری در مقاطع اعطای عفو، تلقی عفو محکومیت به عنوان یک اقدام معنوی و عنایت نظام جمهوری اسلامی، توجه به میزان تأثیر مجازات، اصلاح بزهکار و احراز ندامت، توجه به ضرورت‌ها، مصالح اجتماعی، سیاسی و منطقه‌ای، توجه به موارد حق‌الناس و فراهم بودن شرایط و موجبات تأمین ضرر و زیان شاکی، توجه به وضعیت و شخصیت محکوم و خانواده وی و اصلاح مجرم، توجه به سوابق کیفری از جهت تکرار و تعدد جرم، عدم اعلام عفو تا قبل از زمان صدور عفو و اعطای عفو موجب بیهوده جلوه دادن امر قضاء، احکام صادره و اجرای کیفرهای قانونی نشود.

عفو و آزادی زندانیان چه تأثیری در کاهش جمعیت زندان‌ها دارد؟

یکی از موارد جایگزین‌های حبس و کاهش جمعیت کیفری اجرای حکم عفو می‌باشد که می‌تواند از طریق همین عفو معیاری یا موردی تعداد زندانیان را کاهش داد.

یکی از نگرانی‌ها تکرار جرم زندانیان است، به نظر شما چه تضمینی وجود دارد که یک محکوم بعد از عفو و بخشودگی بار دیگر مرتکب جرم یا جرم‌های سنگین‌تر و در نهایت باعث نا امنی جامعه نشود؟

تضمینی که وجود ندارد، اما نکته ای که وجود دارد این است که متهم تا آخر عمرش نمی تواند در زندان بماند. هر متهمی امکان دارد بعد از تحمل کیفر مجدداً مرتکب جرم شود. در کل هر چیزی چارچوب خودش را دارد. در واقع کسی مورد عفو قرار می‌گیرد که شرایط خاص داشته باشد به عنوان مثال جرایم خاص و متعدد نداشته باشد یا اینکه جرمی که مرتکب شده سنگین نباشد. بنابراین نمی‌توان گفت افرادی که مشمول عفو قرار گرفته و آزاد شده‌اند، دیگر مرتکب جرم نمی شوند. دقیقاً وضعیت این افراد همانند زندانیانی است که پس از تحمل کیفر آزاد می‌شوند. حال امکان دارد بار دیگر مرتکب جرم حتی جرایم سنگین‌تر شوند و شاید هم به طور کامل تنبیه شده و مرتکب جرمی نشوند. درواقع تجربه نشان داده زندانیانی که مورد عفو قرار می‌گیرند کمتر مرتکب جرم بعدی می‌شوند.

آیا مشمولان عفو رهبری پس از آزادی تحت نظر قرار خواهند گرفت؟

خیر، مثل سایر زندانیان که مجازاتشان تمام شده آزاد می‌شوند و تحت نظر هم قرار نمی گیرند.
اگر مشمولان عفو بار دیگر مرتکب جرم شوند چه عواقبی در انتظار آنها خواهد بود؟
اگر شخصی یکبار مورد عفو قرار گرفت و آزاد شد و بار دیگر مرتکب جرم شود، تحت هیچ شرایط مشمول عفو قرار نخواهد گرفت. لازم به ذکر است افرادی مورد عفو قرار گرفته‌اند که تاکنون سوءسابقه نداشته‌اند.

غربالگری مشمولان عفو رهبری چگونه صورت می‌گیرد؟

یکسری عفوهای موردی است که زندانیان طبق آیین نامه که در روزنامه رسمی مصوب شده مشمول عفو قرار می‌گیرند. در واقع این افراد اگر شرایط لازم را داشته باشند مورد موافقت قرار می‌گیرند و پرونده آنها به کمیسیون مرکزی ارسال می‌شود و پس از آنکه مورد موافقت قرار گرفت در یکی از موقعیت‌هایی که 14 مورد است و از سوی قانونگذار مشخص شده ممکن است مورد عفو قرار گیرند. اما یک زمانی است که شرایط کلی را در نظر گرفته و اعلام می‌کنند اگر هر زندانی دارای چنین شرایطی باشد مورد عفو قرار می‌گیرد. همانند همین عفو چهلمین سالگرد انقلاب اسلامی که تعداد زیادی از زندانیان مشمول عفو و بخشودگی قرارگرفتند.
مناسبت‌های عفو و بخشودگی به شرح زیر می‌باشد: ولادت حضرت رسول اکرم (ص)، 12 تا 17 ربیع‌الاول، مبعث حضرت رسول اکرم (ص)، 27 رجب، ولادت حضرت امیرالمؤمنین (ع)، 13 رجب، ولادت حضرت امام حسین (ع)، 3 شعبان، ولادت حضرت قائم (ع)، 15 شعبان، عید سعید فطر، اول شوال، عید سعید قربان، 10 ذیحجه، عید سعید غدیر، 18 ذیحجه، سالروز پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی 22 بهمن، سالروز جمهوری اسلامی، 12 فروردین، عید نوروز، اول فروردین، سالروز حماسه فتح خرمشهر ویژه عفو محکومان نیروهای مسلح، 3خرداد، ولادت حضرت فاطمه (س) ویژه عفو محکومان نسوان، 20 جمادی‌الثانی، سایر مناسبت‌هایی که مقام معظم رهبری موافقت فرمایند.

به نظر شما عفو یا تخفیف مجازات زندانیان چه تأثیری بر سایر زندانیان دارد؟

در واقع همین تعداد از محکومان که مشمول عفو رهبری قرار گرفتند اگر مشکلی داشتند یا دارای سوابق متعدد بودند مشمول عفو قرار نمی‌گرفتند. در نتیجه این گونه از عفو‌ها باعث تشویق سایر محکومان می‌شود تا درست رفتار کنند و مقررات زندان را رعایت کرده و در کلاس‌های فرهنگی حاضر شوند و به نوعی مورد تهذیب نفس قرار گیرند. تا بعد از زندان دیگر مرتکب جرمی نشوند.

ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد عفو اخیر رهبر انقلاب چیست؟

عفو و بخشودگی اخیری که مورد موافقت مقام معظم رهبری قرار گرفت خیلی خوب بود و تاکنون به این صورت عفو نداشتیم که همه موارد در آن در نظر گرفته شده باشد. برخی از افرادی که مشمول عفو قرار گرفتند محکومانی بودند که هنوز محکومیت کیفری‌شان اجرا نشده بود. برخی مجازات‌ها هم که شلاق بود و در سابق نیز مشمول عفو نبودند. همچنین برخی مجازات‌هایی که حبس و جزای نقدی بود همزمان با هم مورد عفو قرار گرفتند که در سابق مشمول عفو نبودند. در واقع در مجموع یک عفو کلی بود که منجر به آزادی 40 هزار نفر شد و برخی دیگر نیز تخفیف مجازات گرفتند. در واقع این بزرگترین عفو در کشور بوده که توسط رهبری صورت گرفته است.