از تیرماه سال 93 که قیمت محصولات پتروشیمی در بورس کالا از ارز مبادله ای به ارز آزاد تغییر کرد ، شاهد روال جدیدی بودیم که از آن به عنوان سناریوی خروج یاد می شود.

عصر ایران؛ علیرضا باغانی - بازهم سناریوی خروج پتروشیمی ها از بورس کالای ایران خبر ساز شده است.این صنعت حدود 25 درصد از ارزش بازار سهام را به خود اختصاص داده و ماندن و نماندن آن در بورس کالای ایران به عنوان یک بازار متشکل و شفاف بسیار مهم تلقی می شود.به همین بهانه در نوشتار این هفته به بررسی این مهم پرداخته ایم.در گذشته طرز فکر غالب، وجود بورس‌های کالایی در بازارهای مصرفی بوده، ولی هم اکنون این عرف معاملاتی به دلیل پراکنده شدن بازارها و وجود انبار در غالب کشورهای جهان تغییر کرده است؛ بنابراین تلاش بورس‌های کالایی توانسته است تا مشتریانی از اقصی نقاط جهان را جذب کرده و محصولات را در‌نقاط مختلف دنیا تحویل دهد. تقریبا تمامی ویژگی‌های فوق در بورس کالای ایران دیده می‌شود و شاهد قدم گذاشتن این نهاد مالی به بازارهای مختلف هستیم؛ هرچند که سرعت حرکت آن هنوز کند است. با توجه به این موارد هیچ بازار یا ساز‌و‌کار مشابهی در کشور وجود ندارد که جایگزین بورس کالای ایران شود؛ هرچند هنوز هم نقاط ضعفی همچون حمایت‌های اعتباری وجود دارد.

ویژگی های معامله در بورس کالای ایران

ویژگی دیگر بورس کالا را باید در کالاهای مورد معامله در آن دانست. این بورس هم اکنون بزرگ ترین مرکز تامین مواد اولیه، مواد غذایی، محصولات و ملزومات تولید به شمار می‌آید که تغذیه بازارهای داخلی را بر عهده دارد؛ یعنی تنها محصولاتی در رینگ داخلی بورس کالا عرضه می‌شود که تقاضای داخلی داشته باشد. محصولات کشاورزی، مواد غذایی، مواد اولیه پتروشیمی در گروه‌های شیمیایی و پلیمری، مواد اولیه پالایشی، انواع فلزات و فولاد و حتی مواد معدنی در این بازار مورد معامله قرار می گیرد.کالاهای فوق آن دسته از مواد اولیه و محصولاتی نیست که در اقتصاد ایران کم اهمیت بوده باشد تا جایی که عدم تامین نیاز بازار از هر کدام از این کالاها خود پتانسیل ایجاد بحرانی جدی در صنعتی خاص را ایجاد خواهد کرد و این ادعا بارها تجربه شده است.

نکته دیگر شفافیت معاملات است، زیرا با ثبت داد ‌و ‌ستد در بورس کالا، مالیات بر ارزش افزوده به‌صورت قطعی قابل وصول بوده و آمار معاملات نیز به گونه‌ای شفاف خواهد بود که فضایی برای فرار مالیاتی وجود ندارد. این در حالی است که ذات معامله در بورس کالا خود از معافیت‌های مالیاتی برخوردار بوده یعنی ناخودآگاه واحدهای بزرگ تولیدی، فعالان و شرکت‌های مهم تجاری و مخصوصا آن دسته از بنگاه‌های اقتصادی که از شفافیت بالاتری برخوردار هستند، میل به حضور و داد‌و‌ستد در بورس کالا داشته هرچند که فرآیند خرید یا بازاریابی آن نیز آسان‌تر است.

با توجه به واقعیت‌های بورس کالا، هم‌اکنون غالب تولیدکنندگان در صنایع پایین‌دستی یا بنگاه‌های اقتصادی مشابه، مواد اولیه یا ملزومات تولیدی خود را از بورس کالا تامین می‌کنند؛ یعنی در صورت خروج محصولات از بورس کالا، اولین بنگاه اقتصادی که پتانسیل ضرر و زیان خواهد داشت را باید صنایع پایین دستی دانست. این در حالی است که بارها تشکل‌های مختلف در صنایع پایین دستی گوناگون حمایت کامل خود را از ساز‌و‌کار بورس عنوان کرده و نقطه ضعف اصلی را در شدت و ضعف عرضه‌ها یا قیمت‌های پیشنهادی یا نبود حمایت‌های اعتباری دانسته‌اند.

با توجه به وجود خام‌فروشی به‌عنوان یک نقیصه مهم و جدی در اقتصاد ایران، عدم عرضه محصولات در بورس کالا از یکسو نیاز واقعی بازار را نشان نداده، از سوی دیگر فضایی کم‌ریسک‌تر را برای صادرات فراهم می‌آورد. نکته دیگری که می‌تواند برندگان و بازندگان خروج محصولات از بورس کالا را نشان دهد بحث شفافیت است.

سناریوی خروج از بورس کالا

از تیرماه سال 93 که قیمت محصولات پتروشیمی در بورس کالا از ارز مبادله ای به ارز آزاد تغییر کرد ، شاهد روال جدیدی بودیم که از آن به عنوان سناریوی خروج یاد می شود. از آن زمان تاکنون بیش از 15 بار تلاش برای خروج محصولات پتروشیمی از بورس کالا را شاهد بوده ایم که می توان این تلاش ها را در جلسات شورای رقابت ، ستاد تنظیم بازار ، جلسات مختلف بدنه تصمیم سازی اقتصادی و حتی نامه نگاری به مدیران کشور همچون معاون اول رئیس جمهور و حتی خود رئیس جمهور جستجو کرد. رخدادی که غالباً از سوی وزارت صنعت ، معدن و تجارت پیگیری شده و در نگاه اول تنها منافع شرکت های بالادستی پتروشیمی را در دستور کار قرار می دهد ولی این تمام ماجرا نیست.

تلاش برای خروج محصولات پتروشیمی در بورس کالا که در ادبیات نامه نگاری ها از آن به عنوان اختیاری شدن عرضه محصولات پتروشیمی یاد می شود کلید واژه ای است که در رسانه ها از آن به عنوان سناریوی خروج یاد شده و در نهایت به کشمکشی بین بورس کالای ایران و وزارت صنعت ، معدن و تجارت و اخیرا انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی بدل شده است.

در یکی از این مناقشات سال گذشته نهاد صنفی پتروشیمی ها خواستار خروج پتروشیمی ها از از بورس می شود،حال آن که درگیری های رسانه ای اخیرا سبب شده تا این نهاد از مواضع خود عقب نشینی کند.

نامه ذیل یک سند تاریخی درباره این موضوع را نشان می دهد:

در واقع دبیر انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی در حالی هفته گذشته در چرخشی 180 درجه ای اعلام کرد که مخالف حضور پتروشیمی ها در بورس کالا نیست که نامه منتسب شده به این انجمن در فضای مجازی از تمایل این نهاد به خروج از بورس در طول یک سال گذشته حکایت دارد.

اما حالا احمد مهدوی ابهر دبیر این انجمن به شفاف سازی این موضوع پرداخته و گفته است:این نامه مربوط به سال گذشته است و با توجه به این که ما در آن زمان نامه ای را از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت دریافت کرده بودیم عطف به دریافت آن نامه ، مواردی را اعلام کردیم تا در خصوص آن جلساتی برگزار شود.

وی تاکید کرد : پس از آن نامه ،نامه نگاری های دیگری انجام نشده و ما در خصوص خروج پتروشیمی از بورس کالا هیچ صحبتی نکرده ایم،چرا که نظر انجمن این است که سایت بهین یاب اصلاح شود و تولید کننده واقعی را به بورس معرفی کند.

این مقام صنفی تاکید کرد که انجمن صنفی کارفرمایی پتروشیمی هیچ مخالفتی با حضور پتروشیمی ها در بورس نداشته و ندارد و تنها به رسیدن محصول یا ماده اولیه به تولید کننده واقعی فکر می کند!

خروج محصولات پتروشیمی از بورس کالا خود فضایی را ایجاد خواهد کرد که تولید و فروش داخلی محصولات پتروشیمی بدون هیچ گونه شفافیتی انجام شده و شرکت های تولیدی بدون نگرانی از پرداخت مالیات و یا مالیات بر ارزش افزوده ، هر گونه فعالیتی که مایل باشند ، انجام خواهند داد. در این بین بدنه دریافت کننده مالیات در دولت را باید بازنده بزرگی به شمار آورد که از عدم پرداخت مالیات متضرر خواهد شد.

نکته دیگر آن که شرکت های بزرگ تولیدکننده مواد اولیه تمایل دارند تا تولیدات خود را به صورت خام حتی با قیمت هایی پایین تر به خارج از کشور صادر کنند.حال دلیل این مطلب چیست و چرا این رویکرد اجرایی و تجاری مدت هاست که تعقیب می شود ، خود نیاز به بررسی و پالایش داشته هرچند که طنز تلخ صنایع کشور نیز محسوب خواهد شد. در هر حال تمایل به فروش عمده و با دردسر کمتر هرچند با نرخ های پایین تر ، به دلیلی برای خروج محصولات پتروشیمی و یا سایر کالاها از بورس کالای ایران تبدیل گشته که شاید منافع خاصی را در بر داشته باشد.

نکته دیگر را باید در ساز و کار بورس کالا جستجو کرد زیرا بسیاری از معاملات در این بازار رسمی با الزامات قانونی توأم بوده و در صورتی که یکی از بخش ها و یا گروه های کالایی از این نهاد مالی خارج شود ، سایر گروه های کالایی نیز به این سمت متمایل شده و مشخص نخواهد بود که چه سرنوشتی در برابر این شیوه معاملات رسمی ایجاد شود.

ذات تلاش برای خروج محصولات پتروشیمی از بورس کالا خود نشان دهنده انحصار و سخت گیری های دولتی در برابر بخش خصوصی است که قطعاً سرمایه گذاری های آزادانه در این صنعت را با مشکل و محدودیت رو به رو خواهد ساخت. حال پافشاری بر خروج محصولات پتروشیمی از بورس کالا اثباتی است بر انحصار بنابراین سرمایه گذار بین المللی قطعاً تمایل چندانی به حضور در این بازار کشورمان نخواهد داشت.

برندگان و بازندگان خروج محصولات مختلف از بورس کالا
بازنده	برنده
شرکت هایی با شفافیت بالاتر	صادرکنندگان مواد خام که تمایل کمتری به فروش داخلی دارند
صنایع مصرف کننده مواد اولیه داخلی	بنگاه های اقتصادی با شفافیت پایین تر یا بدون مجوزهای رسمی
بنگاه های اقتصادی فعال در زنجیره ارزش	شرکت هایی که به تعهدات خود عمل نمی کنند
شرکت های بزرگی که از معافیت های مالیاتی در بورس کالا استفاده می کنند	واسطه ها که بورس کالا تاکنون رقیب آن ها بوده است
دستگاه های دولتی مرتبط با اخذ مالیات	کسانی که از رانت های اطلاعاتی یا شکل های مختلف رانت برخوردار هستند
دستگاه های نظارتی یا مسؤول در مدیریت بازار	افرادی که مایل هستند فرآیند خرید و فروش به جای شیوه های مدرن و شفاف در مسیرهای اداری و مناقصات داخلی و محدود تعیین تکلیف شود
بخش های پایین دستی که مواد اولیه مورد نیاز خود را از بورس کالا تأمین می کنند
شرکت هایی که به صورت شفاف در بورس کالا تأمین مالی می شوند
نهادهایی که کالاهای مختلف را در بورس عرضه می کنند،همچون سازمان اموال تملیکی

دربازار سهام چه خبر بود؟

در بورس تهران این روزها غمی نیست جز نقدینگی و شناسایی سود!بدون هیچ شکی می توان ادعا کرد که بورس به حال خود رها شده و آنقدر مشکلات اقتصادی دیگر گریبان دولت را گرفته که اساسا ضرر و زیان جامعه سهامداری که شاید این روزها تعداد آن ها به زیر 100 هزار نفر و یا حتی بسیار کمتر از آن رسیده باشد،مهم نیست.در بورس سازو کاری تحت عنوان دامنه نوسان وجود داشت و سبب می شد که سهامدار مثل بازی دومینو یکباره همه پول خود را از دست ندهد و نوسان سهم حداکثر 5 درصد مثبت و منفی پیش بینی شده بود.اما دیروز در رخدادی عجیب حق تقدم پارس خودرو پس از حدود یک ماه توقف با قیمت ریال بازگشایی و مورد معامله قرار گرفته درحالی که آخرین نرخ آن قبل از توقف نماد 55 ریال بود.این یعنی دارندگان حق تقدم پارس خودرو همه چیز خود را باختند!

این روزها رخدادهایی در بورس تهران در حال وقوع است که در یک دهه گذشته شاهد آن نبودیم و بدون هیچ تردیدی این روزها نباید هیچ کسی را به سرمایه گذاری در این بازار دعوت کرد و فراخواند چون ریسک در بورس ما به عنوان نمادی از کوره پول سوزی به شدت بالارفته است!

روزنامه نگار و کارشناس بورس