چرا کودتا در مصر موفق شد و در ترکیه نافرجام ماند؟

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- با شکست کودتا در ترکیه و باقی ماندن رجب طیب اردوغان بر سریر قدرت این پرسش قابل طرح است که به رغم شباهت‌های نهاد ارتش در دو کشور مصر و ترکیه و گرایش هر دو رییس جمهوری (محمد مُرسی و رجب طیب اردوغان) به اخوان المسلمین چرا کودتای ژوییه 2013 در مصر موفق شد ولی کودتای ژوییه 2016 در ترکیه نافرجام ماند؟

در مصر نیز محمد مرسی رییس جمهوری منتخب مردم بود و حتی اولین رییس جمهوری غیر نظامی در انتخاباتی رقابتی و دموکراتیک به حساب می آمد ولی عبدالفتاح سیسی  توانست او را کنار زند. در ترکیه اما رجب طیب اردوغان از کودتای 10 ساعته جان سالم به در برد و به سرنوشت دوست خود در مصر دچار نشد.

همین که می توانیم در مصر از ژنرال عبدالفتاح سیسی نام ببریم ولی در قضیه کودتای اخیر ترکیه نام درشت و برجسته ای نمی یابیم که از او به عنوان رهبر کودتا نام ببریم نیز یکی از تفاوت هاست.

تفاوت دیگر در این است که درمصر و در ژوییه 2013 از 48 ساعت قبل ارتش اولتیماتوم داده بود و کل این نهاد در برابر محمد مرسی موضع گرفت و طی همان 48 ساعت ارتش حمایت های بخش هایی از مردم را نیزبه دست آورد.

ضمن این که در مصر نیمی از مردم اساسا در انتخابات شرکت نکرده بودند و از آن نیمِ باقی مانده نیز تنها نصف آنان به مرسی داده بودند و در بهترین حالت نماینده 25 درصد مردم به حساب می آمد. حال آن که در ترکیه همه ارتش در کودتا دست نداشت بلکه قلیلی از آنان مشارکت داشتند. برهمین اساس برخی این سناریو را مطرح می کنند که اردوغان از تحرک این عده  اطلاع داشته اما اجازه داده به صحنه بیایند تا بتواند بعدا با آنان و حتی دیگران برخورد کند یا این که هنگامی مطلع شده که امکان خنثی سازی وجود نداشته است.

در مصر مردم نگران امنیت و تمامیت کشور بودند و به کودتا تن دادند و در ترکیه هم نگران امنیت و تمامیت کشور بودند ولی به آن خاطر به کودتا تن ندادند.

نکته اصلی اما این است که در مصر دو بازیگر اصلی اخوان المسلمین و ارتش بودند و یکی دیگری را کنار زد در حالی که به خاطر سال ها حکومت یکه سالارانه حسنی مبارک مصر جامعه مدنی قوی نداشت تا به صحنه بیاید. ترکیه اما جامعه مدنی دارد. به همین خاطر بود که رهبران احزاب منتقد و رقیب اردوغان نیز کودتا را تقبیح و محکوم کردند. قوام و دوام دموکراسی ها بسته به جامعه مدنی است. احزاب، رسانه ها و سندیکاها جلوه های بارز جامعه مدنی اند.

در مصر سیسی توانست مرسی را کنار بزند چون جامعه مدنی در مصر قوی نبود و در ترکیه ارتش یا بخش هایی از ارتش نتوانست اردوغان را کنار بزند چون ترکیه حزب دارد. ضمن این که ترکیه تجربه مصر را هم در نظر داشت و برای چنین سناریویی آماده بود.

هر چند در ایران کسانی به دلایل مختلف اعم از تلقی استمرار رقابت ایران و توران یا صفوی – عثمانی یا اختلاف سیاسی جمهوری اسلامی با دولت آنکارا بر سر آینده یا حمایت واقعی یا تلویحی اردوغان از داعش یا اسلام گرا بودن او دوست داشتند کودتا به ثمر می رسید اما این واقعیت را نمی توان انکار کرد که ترکیه توانسته است رقابت احزاب سیاسی را نهادینه کند و این دستاورد کوچکی نیست.

نقش جامعه مدنی در ترکیه را نباید نادیده انگاشت یا کم اهمیت شمرد.

حتی اگر جامعه مدنی و احزاب را در ترکیه به نسبت کشورهای غربی ضعیف تر بدانیم «سپهر عمومی» را نمی توان انکار کرد.

سپهر یا حوزه عمومی جایی است که مردم می توانند بر قدرت یا سیاست تأثیر بگذارند و البته باید نهادهای آن هم وجود داشته باشد. در مصر هم مردم می خواستند عمل سیاسی انجام دهند اما نهاد آن موجود نبود وبازی تنها به دست دو نهاد افتاد: ارتش و اخوان.

هانا آرنت با تفکیک فعالیت های انسانی به زحمت، کار و کنش یادآور می شود: در یک جامعه بسته بیشترین فعالیت از جنس «زحمت» است. یعنی تلاش معاش به قصد رفع نیازهای خود و خانواده بی آن که امکان تأثیر گذاری بر دیگران وجود داشته باشد. «کار» اما یک مرحله بالاتر است. چون در «کار» یا ابزار می سازد یا از ابزارهای ساخته شده استفاده می کند و این مطابق همان تعریفی است که انسان را جانور ابزارساز می داند.

هانا آرنت اما از تعریف مارکسی فراتر می رود و فعالیت ها را به زحمت و کار محدود نمی سازد و از «کنش» سخن به میان می آورد و انسان را بر پایه همین «کنش» ، « جانور سیاسی» می خواند. کنش اما کجا ممکن است؟ در حوزه عمومی و در جامعه مدنی.

در مصر مردمانی که در طول سال ها تنها به زحمت و کار مشغول بودند می خواستند عمل سیاسی انجام دهند و گمان می بردند حضور در میدان تحریر کافی است اما در عمل نتوانستند کنش مورد نظر را انجام دهند.

 در ترکیه هم به میدان تقسیم رفتند اما امکان کنش سیاسی از طریق جامعه مدنی و سپهر عمومی در ترکیه فراهم آمد.

حتی اگر قایل باشیم جنبه های نمایشی یا اطلاع قبلی اردوغان هم در میان بوده باز هم «عمل سیاسی» و جامعه مدنی و سپهر عمومی یک نقطه مثبت به حساب می آید.

اگر کودتا را تقبیح می کنیم به این خاطر است که امکان کنش سیاسی را منتفی می کند.