نخستین گزارش موجود از غنی‌سازی مربوط به 400 سال قبل از میلاد مسیح است که در آن غنی‌سازی نوشیدنی با آهن توسط یک پزشک ایرانی صورت گرفته و هدف بالا‌بردن توان رزمی سربازان بوده است.

یافته‌های یک پژوهش در کشور حاکیست: شیر غنی‌شده با ویتامین D در بالا بردن سطح سرمی این ویتامین در بدن موثر است.

به گزارش ایسنا، استفاده از مکمل‌ها برای بالا‌بردن ارزش غذایی عموما به دو صورت مورد توجه قرار می‌گیرد، اول غنی‌سازی (Fortification) که شامل افزودن ماده مغذی به غذایی است که به‌طور طبیعی آن ماده را ندارد و دوم جبران‌سازی (Enrichment) در مواردی که غذای مورد نظر در مراحل تولید، ماده مغذی را از دست می‌دهد و برای جبران آن این ماده اضافه می‌شود. در هر حال هدف از هر دو مورد افزایش ارزش غذایی است که می‌توان به جای آنها از اصطلاح مغذی‌سازی (Nutrification) استفاده کرد.

در سال 1831 میلادی یک پزشک فرانسوی برای پیشگیری از گواتر اقدام به غنی‌سازی نمک با ید کرد. در بین دو جنگ جهانی، غنی‌سازی در کشور‌های اروپای شمالی و آمریکا رواج یافت. برنامه‌های غنی‌سازی شیر با ویتامین D هم از سال 1924 در آمریکا مرسوم شده و تا به حال ادامه یافته است.

ویتامین D با ساختمان استروئیدی دارای گیرنده‌های متعددی در بیشتر نقاط بدن است. اثر کمبود ویتامین D به‌عنوان علت بیماری‌های متابولیک استخوان از جمله ریکتز (Rickets)، نرمی استخوان (Osteomalacia)، پوکی استخوان (Osteoporosis) و بالاخره ضعف و کاهش توده عضلانی شرح داده شده، اما مطالعات جدید‌تر موید تاثیر کمبود این ویتامین در کاهش قدرت ایمنی مخصوصا ایجاد پنومونی در اطفال، کاهش پاسخ انسولین به گلوکز، کاهش قدرت انقباض قلب و افزایش میزان فشار خون است.

اپیدمی‌های کمبود ویتامین D برای نخستین‌بار حدود 300 سال قبل متعاقب مهاجرت به مراکز شهرهای صنعتی و محرومیت از آفتاب پدید آمد و در کشور‌های در حال توسعه نیز در ابتدای قرن بیستم با افزایش شهرنشینی کمبود این ویتامین سبب شیوع بالای بیماری‌های ریکتز و نرمی استخوان شد.

شیوع بالای کمبود ویتامین D از معضلات بهداشتی مهم جهان امروز است. در سال‌های گذشته تصور بر این بود که اپیدمی کمبود این ویتامین در جهان مهار شده است، ولی مطالعات اخیر نشان می‌دهد که اپیدمی‌های جدیدی از کمبود این ویتامین به وجود آمده؛ به صورتی که در اروپا شیوعی بین 30 تا 80 درصد گزارش شده است.

در استرالیا این کمبود شیوعی حدود 70 تا 80 درصد در سالمندان و زنان باردار و در حدود 23 درصد در بالغان جوان داشته است. همچنین اپیدمی جدیدی در سال 2003 در آمریکا گزارش شده است. در کشور ما هم مطالعات انجام شده توسط مرکز تحقیقات غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران با همکاری معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی که در پنج شهر انجام شده، نشان‌دهنده‌ی شیوع کمبود این ویتامین در حدود 40 تا 80 درصد در مناطق مختلف بوده است.

مهم‌ترین منابع تامین‌کننده‌ی این ویتامین، غذاها و نور مستقیم آفتاب است، به صورتی که روغن جگر ماهی تنها غذای سرشار از این ماده بوده و لبنیات و تخم‌مرغ تنها مقادیر اندکی از این ویتامین را دارا هستند. به‌عنوان مثال تخم‌مرغ تنها قادر به تامین شش درصد نیاز روزانه به این ویتامین است. نور مستقیم آفتاب سبب ساختن این ویتامین در پوست می‌شود، اما مطالعات نشان می‌دهند که اثر‌بخشی این سنتز بیش از نیمی از نیاز روزانه نبوده است. از طرفی مطالعات انجام شده در ترکیه و عربستان سعودی موید این مطلب هستند که قرار‌گیری در معرض نور مستقیم آفتاب نتوانسته نیاز به این ویتامین را تامین کند.

استفاده از کرم‌های ضد آفتاب، نوع پوشش، رنگ پوست تیره و مدت زمانی که فرد در معرض نور مستقیم قرار می‌گیرد و عوارض پوستی ناشی از قرار‌گیری بیش از اندازه در معرض نور خورشید از عوامل محدود‌کننده‌ای هستند که از این طریق نمی‌توان مقدار کافی از این ویتامین را تامین کرد. همچنین مطالعات نشان می‌دهد که در سالمندان تولید پوستی این ویتامین دچار نقصان شده و عملکرد قابل اعتمادی ندارد. بنابراین در مجموع تنها راه قابل اطمینان، دریافت این ویتامین از طریق غنی‌سازی مواد غذایی یا مکمل‌های این ویتامین است.

غنی‌سازی مواد غذایی با ویتامین D با حامل‌های مختلفی صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به شیر و لبنیات، مارگارین، روغن‌ها و آرد اشاره کرد. یکی از رایج‌ترین ناقل‌های این ویتامین برای غنی‌سازی، لبنیات و مخصوصا شیر بوده است. شیر حاوی مقادیر مناسب از گلسیم بوده و در فرآیند غنی‌سازی با ویتامین D نیاز به غنی‌سازی با کلیسیم ندارد.

پژوهشی در کشور بر روی 216 نفر که 109 نفر از آنها در گروه شیر غنی شده و 107 نفر در گروه شاهد قرار داشتند، به‌صورت کارآزمایی بالینی دوسوکور چند مرکزی انجام شده است.

افراد شرکت‌کننده در مطالعه طیف سنی 2 تا 98 سال داشتند که به‌صورت تصادفی طبقه‌بندی شده و در هر یک از سه مرکز به دو گروه تقسیم شدند. این سه مرکز عبارت بودند از شیرخوارگاه آمنه، سرای سالمندان فرزانگان، کارکنان مرکز تحقیقات غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران و اعضای خانواده آنها.

هر یک از افراد شرکت‌کننده در مطالعه از دو لیوان شیر در روز به مدت دو ماه استفاده کردند. مداخله در یکی از گروه‌ها به‌صورت افزون ویتامین D به شیر مصرفی صورت گرفت. در کلیه‌ی نمونه‌ها خون‌گیری در ابتدا و انتهای مطالعه صورت گرفت و محاسبه‌ی ویتامین D، کلسیم، فسفر، هورمون پاراتیروئید، آلکان فسفاتاز، آلبومین و پروتئین سرم انجام پذیرفت.

یافته‌های این پژوهش که توسط دکتر باقر لاریجانی و همکاران انجام شده، نشان داد: میانگین سرمی ویتامین D در گروه مصرف‌کننده‌ی شیر غنی شده افزایش و در گروه شاهد کاهش یافت و مقادیر سرمی این ویتامین در پایان مطالعه در دو گروه اختلاف معنی‌داری را نشان داد.

همچنین مقادیر تغییر ویتامین D سرمی نیز در دو گروه مورد مطالعه اختلاف معنی‌داری را نشان می‌دهد. سطح سرمی هورمون پاراتیروئید در هر دو گروه مورد مطالعه کاهش یافت که البته میزان کاهش آن در گروه مصرف‌کننده‌ی شیر غنی‌ شده بیش از دو برابر گروه شاهد بود و اختلاف معنی‌داری بین میزان کاهش هورمون پاراتیروئید در دو گروه مشاهده شد.

شیوع کمبود ویتامین D با غلظت سرمی زیر 35 نانومول بر لیتر در گروه مصرف‌کننده شیر غنی شده در ابتدای مطالعه 60.6 درصد و در گروه شاهد 51.4 درصد بود که اختلاف معنی‌داری باهم نداشتند، ولی در پایان مطالعه این شیوع در گروه مداخله با شیر غنی‌شده کاهش واضحی نشان داد و به 9.2 درصد رسید که اختلاف معنی‌داری نسبت به شروع مطالعه نشان می‌دهد، درحالی‌که در گروه شاهد با وجود کاهش این شیوع به 39.3 درصد، این اختلاف معنی‌دار نبوده است. این تغییر در توزیع مقادیر این ویتامین بیانگر تصحیح مقادیر سرمی ویتامین D در گروه استفاده‌کننده از شیر غنی شده با الگوی حذف مقادیر کمبود شدید ویتامین D و کاهش شیوع مقادیر کم و متوسط کمبود ویتامین D و افزایش شیوع افراد دارای مقادیر کافی ویتامین D است، درحالی‌که در گروه شاهد تنها تغییر در افراد دارای درجات خفیف کمبود ویتامین D و تبدیل آن به مقادیر کافی دیده می‌شود و شیوع افراد دارای درجات شدید و متوسط کمبود ویتامین D تغییری را نشان نمی‌دهند.

در بررسی تغییرات سرمی کلسیم مقادیر سرمی این ماده در پایان مطالعه نسبت به شروع مطالعه تغییر معنی‌داری در هر دو گروه نشان می‌دهد. این افزایش سطح سرمی کلسیم در گروه استفاده‌کننده از شیر غنی‌ شده 0.23میلی‌گرم در لیتر و در گروه شاهد 0.17 میلی‌گرم در لیتر بوده است. البته با وجود این‌که این افزایش در گروه مداخله بیشتر از گروه شاهد است، ولی اختلاف دو گروه معنی‌دار نیست. همچنین تغییرات معنی‌داری در سطوح فسفر و شواهدی از تغییرات مثبت انرژی و پروتئین و آلبومین سرمی مشاهده نشد.

مطالعات نشان داده‌اند که مصرف منظم شیر غنی‌ نشده با کاهش شیوع کبود ویتامین D ارتباطی ندارد یا فقط با افزایش جزیی سطح سرمی این ویتامین همراه بوده است، درحالی‌که مصرف شیر غنی شده با کاهش واضح شیوع کمبود ویتامین D همراه است و ارتباط معنی‌داری با سطح سرمی آن دارد.

یکی از مهم‌ترین عوامل نشان‌دهنده‌ی تغییرات موثر بر سلامت استخوان در برنامه‌ریزی‌های غنی‌سازی با ویتامین D، ارزیابی تغییرات هورمون پاراتیروئید است. مطالعه حاضر با این گزارشات همخوانی داشته و نشان‌دهنده‌ی ارتباط تغییرات هورمون پاراتیروئید با تغییرات ویتامین D بوده و موید اثربخشی این غنی‌سازی بر کاهش این هورمون است.

این تغییرات در گروه مصرف‌کننده‌ی شیرغنی شده بیش از دو برابر گروه شاهد بوده است و ارتباط معنی‌داری با سطح سرمی آن دارد.

انتخاب ناقل مناسب نیز از دغدغه‌های غنی‌سازی مواد، غذایی است. مطالعات نشان می‌دهند که تنها مصرف ویتامین D به همراه مصرف مقدار کافی کلسیم می‌تواند اثر‌بخشی لازم را در سلامت استخوان‌ها داشته باشد. بنابراین در بعضی جوامع علاوه بر غنی‌سازی مواد غذایی با ویتامین D، غنی‌سازی مواد با کلسیم نیز رایج است. لبنیات و به ویژه شیر از منابع مهم دریافت کلسیم هستند لذا غنی‌سازی شیر با ویتامین D و توسعه فرهنگ مصرف شیر به طور همزمان می‌تواند نقش مهمی در تامین نیاز به هر دو ماده غذایی داشته باشد. از طرفی فناوری غنی‌سازی شیر، ساده و قابل دستیابی و نسبتا ارزان است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که پروتئین‌های شیر نیز مستقل از ویتامین D و کلسیم در متابولیسم استخوان و مهار باز جذب استخوانی نقش ارزنده‌ای دارند.

ازدیاد دریافت انرژی از مواد غذایی و نهایتا چاقی از معضلات سلامتی در دنیای امروز هستند. بنابراین غنی‌سازی شیر و توسعه فرهنگ مصرف آن همواره خطر چاقی را در پی دارد، اما مطالعات نشان می‌دهد که کالری دریافتی از شیر غنی شده به مراتب کمتر از مقدار آن از طریق مصرف دیگر مواد غنی شده است.

مطالعات انجام شده در کشور ما نیز نشان می‌دهد که ازدیاد مصرف شیر و لبنیات نه تنها سبب چاقی نشده، بلکه در کنترل نمایه توده بدن نیز موثر بوده است.

در مطالعه‌ی حاضر نیز شواهدی از تغییرات مثبت انرژی و پروتئین و آلبومین سرمی مشاهده نشده است که با مطالعات انجام شده در این زمینه هماهنگی دارد.

نگرانی دیگر در مورد غنی‌سازی مواد غذایی و به ویژه شیر با ویتامین D، مسمومیت و عوارض مصرف این ویتامین است. حداقل دوز سمی با این ویتامین 2000 واحد بین‌المللی در روز است که ممکن است سبب تهوع، سردرد، افزایش حجم ادرار، بالا‌رفتن فشار خون، رسوب کلسیم در بافت نرم و اختلالات کلیوی شود.

از آنجاکه دوز غنی‌سازی توصیه شده بین 400 تا 600 واحد بین‌المللی در لیتر است، به‌نظر می‌رسد برای رسیدن به حداقل دوز، نیاز به مصرف بیش از 3.5 تا 5 لیتر شیر غنی‌شده در روز است که موید مزیت غنی‌سازی شیر با این ویتامین است.

همچنین در این تحقیق، مسمومیت با این ویتامین در هیچ‌یک از گروه‌های سنی مشاهده نشد. علاوه بر این علائم گوارشی ناشی از مصرف شیر و طعم و رنگ شیر در دو گروه مورد مطالعه اختلاف معنی‌داری نداشت.

در مورد گروه هدف برای دریافت شیر غنی‌شده، برآورد‌های جمعیتی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که 42 درصد جمعیت کشور در سنین زیر 16 سال و 42 درصد دیگر نیز در سنین 16 تا 49 سال هستند. بنابراین بیشتر جمعیت کشور در سنین ساخت استخوان و رسیدن به حداکثر توده استخوانی هستند که تأمین نیازهای این گروه سنی به ویتامین D و کلسیم می‌تواند در بالا‌بردن حداکثر توده استخوانی و نهایتا پیشگیری از پوکی استخوان نقش ارزنده‌ای داشته باشد.

از طرفی بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد ویتامین D دارای اثرات متفاوتی غیر از تنظیم متابولیسم کلسیم و اثرات استخوانی آن است. این مطالعات حاکی از نقش مصرف ویتامین D توسط زنان باردار و همچنین در چهار سال اول دوران کودکی در پیشگیری از ابتلای بچه‌ها به دیابت نوع 1 است. ارتباط این ویتامین با بیماری مولتیپل اسکلروزیس و آرتریت روماتوئید هم در سنین جوانی شناخته شده است.

این ویتامین نقش محافظتی در برابر انواع سرطان، به‌خصوص سرطان‌های پستان، پروستات و روده بزرگ داشته است. بنابراین در مجموع به‌نظر می‌رسد تصحیح کمبود این ویتامین در تمامی گروه‌های سنی می‌تواند در پیشگیری و کنترل اختلالات متعددی نقش داشته باشد.

مطالعه‌ی حاضر نشان‌دهنده‌ی اثربخشی شیر غنی‌شده در تمام گروه‌های سنی بوده است. بنابراین استفاده از آن را می‌توان در تمام گروه‌های سنی توصیه کرد. در زمینه‌ی مسائل اقتصادی، مطالعات زیادی در زمینه‌ی ارزش اقتصادی غنی‌سازی با ویتامین D و استفاده از مکمل‌های این ویتامین انجام شده که نشان‌دهنده‌ی مقرون به صرفه بودن این روش‌ها است.

تماشاخانه