زندگی لرزان و در خطر ۳۰ یوزپلنگ باقیمانده در ایران

از جمعیت یوز آسیایی شاید کمتر از ۳۰ قلاده در ایران باقی مانده باشد؛ همان رقمی که ۲۳ سال پیش، زمانی که طرح حفاظت از یوز آغاز شد تا نسل این گونه حفظ شود. هنوز هم، اما در بر همان پاشنه سابق می‌چرخد و یوز آسیایی همچنان در معرض انقراض است.

 

به گزارش هم میهن، یوزپلنگ آسیایی از نادرترین و تهدیدشده‌ترین گربه‌سانان جهان است و در بالاترین طبقه حفاظتی فهرست سرخ IUCN  یعنی در طبقه «در آستانه انقراض» قرار دارد. حداقل از 40 سال پیش برنامه‌هایی برای حفظ آن در ایران آغاز شد، زمانی که تعداد آن به مرحله بحرانی نرسیده بود اما بعد از گذشت دهه‌ها، شرایط زیست یوز آسیایی در ایران پیچیده‌تر شد، آن هم با وجود اجرای طرحی به نام تکثیر در اسارت که موافق و مخالف کم نداشت.

 

نخستین‌بار ایده تکثیر یوز در اسارت را معاونت وقت محیط طبیعی سازمان محیط‌زیست در سال ۱۳۸۰ مطرح کرد و حتی از کارشناسان خارجی درخواست شد جزایر دریاچه ارومیه را برای این طرح در نظر داشته باشند. طرح زنده‌گیری و تکثیر در اسارت یوزپلنگ اسفندماه سال 1399 با جفت‌گیری دو یوز به نام «فیروز» و «ایران» در پارک ملی توران آغاز شد تا شاید امیدی برای جلوگیری از انقراض این گونه باقی بماند اما این مسیر هم بی‌حاصل ماند. حالا  ایران، امروز تنها کشور دارای جمعیت یوزپلنگ آسیایی است که وخیم‌ترین وضعیت را نسبت به سایر زیرگونه‌های یوزپلنگ در دنیا دارد. 

 

در «شب یوز آسیایی» که در خانه سینما و با همکاری انجمن مستندسازان حیات‌وحش و تنوع زیستی، انجمن تهیه‌کنندگان مستند، فصلنامه صنوبر، مجله بخارا و خانه سینما برگزار شد، از شکست و امید درباره یوز آسیایی گفته شد؛ اینکه چرا طرح تکثیر در اسارت شکست خورد و آخرین راه‌ها برای حفظ آن چیست؟ حمید ظهرابی معاون سازمان حفاظت محیط‌زیست، باقر نظامی پژوهشگر یوز، سعید یوسف‌پور مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سمنان، رضا شکاریان مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان شمالی و لیلا فولادوند در این مراسم از آخرین وضعیت حفاظت از یوز آسیایی گفتند. همراه با اکران مستند «در گرداب انقراض»، ساخته «فتح‌الله امیری» که  در بازه زمانی 93 تا 96 ساخته شد و وضعیت حفاظت از این گونه را در شش استان و ۱۰ زیستگاه یوز ایران در این دوره زمانی بررسی کرد. 

 

حمید ظهرابی، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان محیط‌زیست در این مراسم از فنس‌کشی بخش‌هایی از جاده تهران - مشهد برای حفاظت از یوزپلنگ خبر داد: «ما به‌محض اینکه مستقر شدیم جلساتی با کسانی که کار میدانی درباره یوز انجام دادند برگزار و برنامه‌ای که در دوره قبل آماده شده بود را یک‌بار دیگر به‌روز کردیم. این برنامه آماده است و رقمی حدود دو هزار میلیارد تومان نیاز داریم که بگوییم تلاش‌مان را برای جلوگیری از انقراض یوز آسیایی انجام داده‌ایم.

 

در دوره قبل فنس‌کشی جاده مرگ یوزها (جاده تهران-مشهد) را شروع کردیم و همان زمان برای دو بخش چهارکیلومتری از جاده، فنس کشیده شد و قرار بود وزارت راه کار را تکمیل کند. تا امروز آنها هم متعهد شدند محدوده‌ای را فنس بکشند و حالا هم در حال کارند اما گاهی پروژه متوقف و دوباره شروع می‌شود. الان هم منابع مالی از سوی وزارت راه هنوز به پیمانکار نرسیده و در چند روز اخیر کار متوقف شده است. ما هم از منابعی که در اختیار داریم، حدود 20 میلیارد تومان پیش‌بینی کردیم که سازمان هم فنس‌کشی کند تا تلاش‌مان را برای حفاظت از یوز و رفع خطر مرگ به‌کار بگیریم.»

 

ظهرابی توضیح داد که در سال‌های اخیر محدودیت سرعت در بخشی از این مسیر اعمال شده است و موارد تصادف با یوز آسیایی کاهش پیدا کرده است: «در سال‌های اخیر بحث کاهش سرعت و روشن کردن مسیر در جایی که تصادف اتفاق می‌افتد، کنترل و الان محدودیت سرعت روز 90 کیلومتر اعمال شده است. علاوه بر آن، بخشی از مسیر هم روشن شده است. شاید این کاهش تصادفاتی که در یکی، دو سال اخیر داریم، بخشی از آن به همین کاهش سرعت مربوط باشد ولی با اقداماتی که باید برای رفع خطر از این جاده انجام می‌دادیم هنوز فاصله داریم.

 

یکی از اولویت‌های برنامه ما رفع تهدیدهاست و در کنار آن باید مطلوبیت زیستگاه را در زیستگاه‌های یوز افزایش و تعداد طعمه‌ها و امنیت را بیشتر کنیم. در طول این سال‌ها تلاش کردیم نقاط حساسی را مانند محدوده پارک ملی که زیستگاه اصلی یوز بود، از دام خالی کنیم و موفقیت‌های خوبی هم در این مدت داشتیم و حالا بخش‌هایی از پارک ملی و حیات‌وحش خالی از دام شده است. بیش از 150 هزار هکتار از زیستگاه‌های یوز به‌علاوه بخشی از پناهگاه حیات وحش، در حال حاضر از دام خالی است؛ درمجموع تلاش‌هایی انجام شده و در این دوره باید روی ارتقای کیفیت زیستگاه متمرکز شویم و از کریدورها حفاظت کنیم.»

 

به گفته او بخش خصوصی و انجمن قرقداران، زیستگاه‌های شمالی منطقه توران را در مساحتی حدود 420 هزار هکتار تحت حفاظت دارند و قرار است سایر مسیرهایی که یوزها تردد می‌کنند و از منطقه خارج می‌شوند با مشارکت مردمی و بخش خصوصی در قالب حفاظتگاه‌های مشارکتی مدیریت  شوند، بخش خصوصی هم در این مسیر حضور داشته باشد و حلقه‌ای در پارک ملی و پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده توران شکل داده شود. آنطور که معاون سازمان محیط‌زیست توضیح داد، تمرکز این سازمان هنوز بر افزایش مطلوبیت زیستگاه و برطرف کردن خطرات آن است.

 

ظهرابی خبر داد که این سازمان طرح تکثیر در اسارت و حفاظت در ذخیره‌گاه نیمه‌طبیعی را دنبال می‌کند: «در گذشته تلاش‌هایی برای تکثیر در اسارت رخ داده بود. با وجود اینکه قرار ما بر این بود این طرح به همراه ذخیره‌گاه نیمه طبیعی در استان یزد و جایی که دو یوز نر داشتیم، اجرا شود اما طرح عوض شد و در توران این اتفاق افتاده است. در این مدت تلاش کردیم موضوع استاندارد کردن سایت تکثیری که داریم را با کیفیت دنبال کنیم. با اتفاقاتی که رخ داده می‌توانیم بگوییم این سایت در حال تبدیل شدن به یک سایت استاندارد است که شرایط مناسب را برای یوزهای دراسارت ایجاد می‌کند. تلاش کردیم متخصصان یوزپلنگ را آنجا مستقر کنیم به‌صورت شبانه‌روزی تا طرح تکثیر به نتیجه برسد و یک برنامه جدی را برای پایش یوزپلنگ در همه زیستگاه‌های آن دنبال می‌کنیم.»

 

معاون سازمان محیط‌زیست این توضیح را هم داد که تلاش می‌شود باقی زیستگاه‌ها حفظ شوند و درمجموع سه موضوع اصلی برای حفاظت از یوز آسیایی دنبال می‌شود: «افزایش مطلوبیت زیستگاه، حفاظت از کریدورها و طرح تکثیر در اسارت و ذخیره‌گاه نیمه طبیعی. در کنار این طرح‌ها ارتقای فرهنگ عمومی هم در پیش گرفته می‌شود تا این تعداد باقی مانده یوز حفظ شود و نباید امیدمان را از دست دهیم.»

 

ظهرابی از آخرین اقدامات برای ایمن سازی جاده تهران-مشهد که به جاده مرگ یوز آسیایی شناخته می‌شود گفت و  توضیح داد: «این موضوع در شورای عالی حفاظت محیط‌زیست مطرح و تصمیم گرفته شده 130 میلیارد تومان به محیط‌زیست تخصیص پیدا کند و در حال پیگیری آن هستیم. تامین 30 محیط‌بان و خودرو برای زیستگاه یوزپلنگ هم در همان مصوبه پیشنهاد شده است.

 

در کنار آن، برنامه‌ای داریم که کریدورهای جابه‌جایی یوزپلنگ‌ها را به‌شکلی تحت حفاظت قرار دهیم و بخشی از آن اجرا شده است. تلاش می‌کنیم در اجرای این برنامه یکپارچگی بین مدیریت زیستگاه‌های یوزپلنگ را هم شکل دهیم تا این منابع به‌درستی استفاده شود. استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و معادن هم در دستور کار است و تفاهم‌نامه‌های خوبی در حال شکل گرفتن است. از سوی دیگر پیگیر موضوع ایمن‌سازی بخشی از  آزادراه تهران-مشهد تا اقدامی پیشگیرانه در این زمینه انجام شود. استفاده از پهپاد و تامین امکانات پایش نیز از دیگر برنامه‌ها برای حفاظت از یوز است که در نظر گرفته شده است.»

 

چرا برنامه تکثیر در اسارت یوز آسیایی در ایران به نتیجه نرسید؟ این سوال را باقر نظامی، پژوهشگر یوز پاسخ داد که سال‌هاست در این حوزه فعالیت می‌کند. حفاظت از یوز از سال 1380 آغاز و همان زمان هم اعلام شد که حدود 30 یوز در ایران زندگی می‌کنند و حالا بعد از گذشت 20 سال، باز هم همین عدد تکرار می‌شود. نظامی توضیح داد که در طول 18 سال پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، یک میلیون و 900 هزار دلار از سوی صندوق تسهیلات جهانی محیط‌زیست و برنامه توسعه ملل متحد برای حفظ این گونه هزینه شده است. 

 

طرحی که حداقل تا اواخر دهه 90 از نگاه دفتر عمران ملل متحد به‌عنوان دیگر شریک اصلی پروژه و ارزیابان بین‌المللی، این پروژه تا حدود زیادی موفق بوده اما از نگاه بسیاری از کارشناسان و حتی مدیران سازمان حفاظت محیط‌زیست یک طرح هزینه‌بر میلیاردی بود که کارنامه موفقی نداشت. نظامی توضیح داد که علاوه بر کمک‌های بین‌المللی، سازمان محیط‌زیست مبالغ زیادی را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم از نیروی حفاظتی تا تجهیزات، پاسگاه و... هزینه کرده و  یوز به گران‌ترین و پرهزینه‌ترین گونه‌ در تاریخ حفاظت از حیات‌وحش ایران تبدیل شده است. در کنار آن بیشترین حجم مشارکت با این سازمان چه از سوی مشاوران داخلی و خارجی، چه سازمان‌های مردم‌نهاد درباره این گونه بوده است.

 

آنطور که این پژوهشگر یوز توضیح داد، مشاوران خارجی که از ابتدای دهه 80 شمسی به ایران آمدند، دو نکته را برای حفاظت از یوز آسیایی مطرح کردند: «اول اینکه آنها توصیه کردند سعی کنید تهدیدات و تلفات یوز را کم کنید و دیگر اینکه طعمه‌های یوز را در زیستگاه‌ها افزایش دهید. یوز کم‌تراکم ترین جمعیت طعمه را در میان همه گربه‌سانان در زیستگاه‌هایشان دارد.

 

در طول این سال‌ها روند پایش جمعیت طعمه‌ها نشان داده است که تعداد طعمه‌های آنها افزایش پیدا کرده و در این سال‌ها حدود 200 توله یوز در زیستگاه‌های آن متولد شده است. نرخ بقای آنها در ایران بالای 70 درصد بوده است؛ یعنی 70 درصد این 200 توله‌ها، توانستند یک سالگی را رد کنند. درحالی‌که در زیستگاه کالاهاری این رقم 42 درصد است. پس چرا باز هم تعداد یوز افزایش پیدا نکرد؟» 

 

نظامی درباره دلایل افزایش پیدا نکردن یوز آسیایی گفت: «آنها در مرز مناطق ما بودند. محیط‌بان ما در این مناطق درست عمل کرده و حفاظت ما در مرز مناطق خوب بوده است. همه پیکان‌ها را هم نباید سمت سازمان حفاظت از محیط‌زیست بگیریم. تنها 38 درصد زیستگاه‌های مطلوب در مرز مناطق حفاظت‌شده قرار دارند و 62 درصد آنها خارج از مناطق حفاظت شده‌اند؛ یعنی تلفات ما زمانی رخ می‌دهد که یوز از مرز مناطق ما خارج می‌شود. ما در اوایل دهه 80 شمسی، 18 منطقه را شناسایی کردیم که یوز در آنها دیده شده است، از این تعداد 10 منطقه زادآوری یوز داشت.

 

سازمان حفاظت محیط‌زیست این 10 منطقه را در اولویت قرار داد و به‌صورت جدی از آنها حفاظت کرد. در نیمه دوم دهه 80 شمسی اتفاق عجیبی رخ داد. مهم‌ترین زیستگاه‌های یوز در استان یزد بودند که به‌ یک‌باره بحث تحریم‌ها و توسعه شدید معادن در استان یزد رخ داد. به این ترتیب در اواخر دهه 80 به یک‌باره شش زیستگاه اصلی را از دست دادیم. علاوه بر این ما با یک گونه حیوانی پیچیده روبه‌رو هستیم و کاملاً رفتار متفاوتی با گونه‌ای مانند پلنگ دارد. یوزپلنگ جابه‌جایی‌های بلند دارد و نمی‌توانیم در مرز مناطق حفاظت‌شده این گونه را حفاظت کنیم. او جابه‌جا می‌شود و از مرز مناطق خارج می‌شود.»

 

نظامی خبر داد که در این سال‌ها 68 مورد تلفات یوز ثبت شده است که 55 درصد این تلفات مربوط به دامداران و سگ‌های گله و 30 درصد هم مربوط به جاده بوده است؛ این یعنی اغلب تلفات در خارج از مناطق بوده و اغلب تلفاتی که در مرز مناطق ثبت شده، طبیعی بوده است: «الان دستورالعملی که برای حفاظت از گونه‌هایی با این شرایط پیشنهاد می‌شود این است که نوعی همجوشی بین طبقات باید ایجاد شود. قرار نیست ارگان متولی حاکمیتی عمل کند و از گونه محافظت کند. قرار است وصل‌کننده حاکمیت و مردم باشد.

 

یکی از اولویت‌ها باید این باشد که به حفاظت در بین مناطق و قرق‌های اختصاصی توجه کنیم. تعداد طعمه در طول این سال‌ها افزایشی بوده و به میزان هفت درصد رشد داشته است اما ما عوامل مغشوش‌کننده مانند خشکسالی و تغییر اقلیم هم داشته‌ایم. ما زیستگاه‌های یوز را خالی از گوسفند و گاو کردیم، اما شترها آمدند.» نظامی، از جامعه دانشگاهی گلایه کرد که به استفاده از روش‌های مدرن در تکثیر در اسارت و زیستگاه، کمک نکرد و هنوز این کار با روش‌های کلاسیک در ایران پیش می‌رود.

 

«در بسیاری از موارد، جزیره‌ای فکر می‌کنیم و اقدام می‌کنیم در حوزه محیط‌زیست. حداقل در حوزه یوزپلنگ از برنامه‌های سازمان حمایت کنیم تا به نتیجه برسد. نقد منصفانه باشد تا بتوانیم قدمی برداریم.» سعید یوسف‌پور، مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست استان سمنان هم از آخرین وضعیت حفاظت از یوز در این استان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های آن گفت: «ما می‌خواهیم فعالیت در حوزه تکثیر در اسارت را ادامه دهیم اما تمرکز اصلی ما روی خود زیستگاه است. قرار است 30 درصد بودجه را در بحث تکثیر در اسارت هزینه کنیم و باقی آن در حوزه زیستگاه و امن‌سازی کریدور صرف شود.

 

ما در استان سمنان نزدیک 16 درصد مناطق تحت مدیریت کشور را داریم؛ یعنی یک‌ششم عرصه‌های مناطق چهارگانه کشور و مهم‌ترین گونه‌های در معرض خطر، در این استان قرار دارند. تقریباً تمام نشخوارکنندگان وحشی را در این استان داریم اما بضاعت بسیار کمی داریم. این استان با وجود همه این ظرفیت‌ها در حوزه نیروی انسانی ضعیف‌ترین استان کشور است. 28 درصد چارت سازمانی ما نیروی اجرایی و کارشناسی است، با فقر شدید نیروی انسانی روبه‌رو هستیم و از نظر اعتبارات تملک دارایی بازهم سمنان در رتبه آخر قرار دارد.»

 

رضا شکاریان، مدیر کل محیط‌زیست استان خراسان شمالی هم از ثبت سه یوز در ماه‌های اخیر در میاندشت گفت، از اینکه چطور بعد از سال‌ها تلاش برای ورود یوزها به این منطقه، بالاخره این سه قلاده مشاهده شدند: «چند سالی بود که یوز در حاشیه میاندشت دیده می‌شد اما داخل آن دیده نمی‌شد. وضعیت آمار حیات‌وحش در این سه سال به لحاظ طعمه و تامین آب خوب بود. خراسان شمالی 50 سال سابقه حفاظت دارد اما هنوز یک کامیون آبرسان نداریم و از ظرفیت صنایع استفاده و به این شکل آبرسانی می‌کنیم.

 

آموزش و فرهنگسازی در روستاهای حاشیه منطقه حفاظت‌شده هم به‌خوبی انجام می‌شود اما نمی‌دانستیم چرا با وضعیت خوبی که وجود دارد، یوز در حاشیه میاندشت حرکت می‌کند. در یکی، دو ماه قبل یوزپلنگ در روز سرشماری در میاندشت رویت شد و از دو ماه قبل تا چند روز پیش، حدود 70-60 کیلومتر از سمت جنوب به سمت شمال منطقه در گردش است.

 

ما یک خودرو نداریم، کمبود نیرو وحشتناک است، موتورها فرسوده شده است اما با روحیه و تلاش نیروهای ما، یوز به میاندشت برگشت.» به گفته او، با وجود این‌که خراسان شمالی  10 درصد پارک‌های ملی را در اختیار دارد، غیر از 43 درصد پارک ملی گلستان که در آن 80 درصد حیات‌وحش هستند اما در میزان اعتبار حوزه محیط‌زیست در میان سه استان، آخر است. 

 

در این مراسم، هوشنگ ضیایی، پیشکسوت محیط‌زیست ایران که سابقه ده‌ها سال حضور در این حوزه را داشته و حالا شناسنامه طبیعت ایران است، از یوزبانانی گفت که سال‌ها در زندان بودند و در نبود آنها، ضربه بزرگی به پروژ‌ه‌های حفظ یوز آسیایی وارد شد. او از فعالان محیط‌زیستی گفت که سال گذشته پس از شش سال از زندان آزاد شدند: «اگر آنها حضور داشتند، وضعیت یوز در ایران به این شکل نبود.

 

آن‌موقع که این دوستان بودند، آنها پای کار می‌ایستادند اما الان کسی نیست. یکی از اقدامات اساسی حفاظت مشارکتی و آموزش جوامع محلی است که نمونه آن پارک ملی گلستان است که جمعیت قوچ، کل، میش و بز آن از سه هزارتا به 12 هزارتا رسیده است و همیشه کسانی هستند که برای این کار کمک می‌کنند. در برابر صنایع کوتاه نیاییم و اگر خواستند به منطقه‌ای وارد شوند، حداقل مقاومتی برای آن انجام شود تا به این آسانی مناطق خود را از دست ندهیم.»