این همه «دود» از کدام «کُنده» بلند می شود؟!

هر فردی روزانه حدود 22 هزار بار تنفس می کند و حدود 15 کیلوگرم اکسیژن مصرف می کند، اما انسان به هوایی پاک و سالم نیاز دارد، نه هوایی مملو از آلاینده های سرطان‌زا!

به گزارش نصرنیوز، با رشد روز‌افزون کلان شهرها و افرایش منابع آلاینده هوا، روز به روز سلامت افراد ساکن در کلان شهرها بیشتر به خطر می افتد و آگاهی نسبت به جوانب مختلف این مسئله، می تواند نقش پر رنگی در حفظ سلامتی شهروندان ایفا کند؛ اما این چیزی از مسئولیت سازمان حفاظت محیط زیست و سایر ارگان های ذی‌ربط برای حفظ سلامت هوای شهرها نمی کاهد.

آلودگی هوای کلان شهرها غالباً از چهار منبع شامل حمل و نقل، احتراق سوخت از منابع ثابت، فرایندهای صنعتی و دفع زباله ها ناشی می شود که دو مورد نخست بیشترین نقش را در آلوده کردن هوای مورد تنفس شهروندان ایفا می کنند.

البته شکل توپوگرافی شهرها و خصوصيات آلاينده‌ها به مقدار زیادی در میزان کیفیت هوای کلان شهرها موثرند؛ بطوریکه مؤسسه حفاظت از محيط زيست ایالات متحده امريكا EPA، شش آلاينده اصلي را به عنوان معيار سنجش کیفیت هوا انتخاب نموده و آنها را به دو دسته اوليه و ثانويه تقسيم كرده است. آلاينده‌هاي اوليه موادي هستند كه از منابع مستقيم به هواي محيط وارد مي‌شوند و شامل پنج آلاينده منواكسيدكربن (CO)، دي‌اكسيدنيتروژن (NO2)، دي‌اكسيدگوگرد (SO2)، ذرات معلق با قطر كمتر از 10 ميكرون (PM-10) و سرب (pb) مي‌باشند. آلاينده‌هاي ثانويه هم به موادي اطلاق مي‌شود كه در اثر فعل و انفعالات موجود در هواي اطراف زمين بوجود مي‌آيد و در اين گروه مي‌توان از عنصر ازن (O3) نام برد.

* 4500000 هزار نفر جان‌شان را از دست می دهند

بررسی آمارهای جهانی نشان می‌دهد که سالانه حدود 4.5 میلیون نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند. صنایع امروزی با تولید گازها و ذرات آلوده معلق در هوا، فضایی برای نفس کشیدن باقی نگذاشته اند و تنفس هوای پاک را به آرزویی دست نیافتنی برای شهروندان تبدیل کرده اند!

استنشاق هوای آلوده موجب بروز بیماری های خطرناکی مانند آمفيزم، برونشيت مزمن، حساسیت تنفسی، آسم، سرطان ریه، سرطان معده و بیماری‌های قلبی می شود.

متاسفانه آلودگی هوا همواره در شرایط بحرانی منجر به مرگ شهروندان شده است؛ به گفته دبیر انجمن آسم و آلرژی ایران، آلودگی هوا با گازهای ناشی از سوخت موتورهای دیزلی و صنایع سنگین در بروز سرطان ریه موثر است.

دکتر "مسعود موحدی” می گوید: تماس دراز مدت با آلودگی هوا و در معرض آلاینده‌های هوا بودن باعث بروز برونشیت مزمن و اختلالات تنفسی می‌شود و کودکان و سالمندان دو گروهی هستند که بیش از سایر افراد در معرض خطرات ناشی از آلودگی هوا قرار دارند.

* خودکفایی یک شبه در تولید بنزین به چه قیمتی؟

اما مشکل آلودگی هوا زمانی بغرنج تر می شود که بدانیم هوای کلانشهرهای ایران، علاوه بر موارد ذکر شده، حامل مواد بسیار سمی و سرطان‌زای دیگری هم هست! وقتی دولت کریمه دهم خبر از خودکفایی یک شبه در تولید بنزین مورد نیاز کشور داد، خیلی ها خوشحال و امیداوار شدند، اما خودکفایی به چه قیمتی؟ کسانی که بنزین های آلوده پتروشیمی ها را وارد چرخه سوخت کشور کردند، باعث بروز یکی از سخت ترین چالش های سلامت و محیط زیست مردم ایران شدند.

تولید بنزین سمی از چرخه ناقص پتروشیمی ها هنر بزرگی نبود، هدف اصلي احداث و بهره برداري از واحدهای پتروشیمی نه تولید بنزین مورد استفاده در خودروها، بلکه بدست آوردن ترکيبات مورد استفاده برای تولید محصولات گران قیمتی مانند انواع پلیمرها، مواد شیمیایی مختلف و...  بوده و استفاده عمومی از بنزین گران‌قیمت تولیدی در مجتمع های پتروشیمی باعث ورود ترکیبات بسیار سمی و سرطان‌زایی مانند «بنزن»، «تولوئن»، «زایلن BTX»، «بوتادین» و «اتیل بنزن» به هوای مورد استنشاق شهروندان شد، آن هم به مقداری زیاد.

* اثرات جان فرسای بنزن، تولوئن، زایلن، بوتادین و اتیل بنزن

این آلاینده های سنگین که جزو آلاينده هاي آلي ماندگار (POPs) به همراه فلزات سنگینی مانند آرسنيک، کادميوم، سرب، جيوه، نيکل و کروم هستند، اثر غالب‌شان تجمع در بافت هاي بدن، سرطان ريه، سرکوب سيستم ايمني بدن و ایجاد عارضه هایی در کبد و کلیه است که آژانس بين المللي تحقيقات سرطان (IARC) بنزن را در گروه A مواد سرطان زا طبقه بندي نموده است.

ماده سمی بنزن با ایجاد اثر بر سلول هاي خوني و مغز استخوان موجب بروز کم خوني، کاهش گلبول هاي سفيد خون و آنتي بادي ها و کاهش سيستم ايمني بدن می شود.

بنزن به طور قطع و يقين در انسان ها سبب ايجاد سرطان مي شود؛ با توجه به اینکه در سال هاي اخير تغيير خاصي در فرآيندهاي پتروشيمي کشور جهت توليد محصولي به نام بنزين پتروشيمي رخ نداده است، تلاش عده‌ای برای سالم جلوه دادن بنزین تولیدی پتروشیمی ها بی شک خیرخواهانه نیست و باید در نیت و اهداف پشت پرده آنها تردید کرد، مضاف بر اینکه در هيچ کشوري از دنيا از یک مجتمع پتروشیمی محصولی به نام بنزین خارج نمي شود.

در گزارش صفحه 130 شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در سال 1390 آمده است: مهمترین ترکیبات آلی فرّار VOCs  شامل بنزن، اتیل بنزن، تولوئن و بوتادین و زایلن می باشد. بنزن به عنوان یكی از مهمترین ترکیب های آلی فرّار، به علت حلالیّت بالا نقش عمده ای در صنعت بر عهده دارد، ولی استنشاق آن موجب جلوگیری از تشكیل گلبول قرمز در مغز استخوان می شود. منبع اصلی ورود بنزن به هوا، بنزین تولیدی پتروشیمی هاست که در خودروها مورد استفاده قرار می گیرد.

شرکت کنترل کیفیت هوای تهران طی گزارشی در زمستان 1391 اشاره به میزان  5/2 برابری بنزن در جایگاه های سوختگیری تهران در صفحات 41 و 43 دارد. همچنین همین شرکت طی گزارشی در بهار 1392 اثر کیفیت بنزین بر آلودگی هوای تهران را توضیح و طی صفحات 20 و 21 با تعریف بنزن و چگونگی عملکرد آن در احتراق و خطرات آن برای سلامتی می پردازد.

* بیش از 14 هزار میلیارد ریال خسارت سالیانه

همچنین بر اساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس؛ آخرین برآورد بانک جهانی در سال 2005 نشان می دهد که خسارات سالانه آلودگی هوا در ایران 14هزار و 420میلیارد ریال معادل 6/1 درصد تولید ناخالص داخلی است و خسارت مرگ و میر ناشی از آلودگی هوای شهری سالانه 640 میلیون دلار معادل 5 هزار و 100 میلیارد ریال یعنی 57/0 درصد از تولید ناخالص داخلی است.

* دولت برای رفع معضل آلودگی هوا مصمم است

اخیراً معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با استناد به بیانیه سازمان بهداشت جهانی مبتنی بر تاثیر هوای تنفسی در ایجاد بسیاری از بیماری‌های لاعلاج که منجر به از بین رفتن سلامتی افراد، افزایش مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا، همچنین هزینه های وارده بر زندگی افراد و کل جامعه و دولت می شود، بنزین آلوده را یکی از مهم ترین عوامل افزایش آلودگی هوا عنوان کرده است.

او گفته است: رئیس جمهور و مجموعه دولت مصمم است با تغییر رویکرد و سیاست های اجرایی، معضل آلودگی هوا را به عنوان اولین اولویت زیست محیطی کشور رفع کند.

معاون رئیس جمهور با ابراز تاسف از پنهان کاری های صورت گرفته در آگاهی بخشی به مردم در ارتباط با اثرات بنزین آلوده بر سلامتی آنها، تاکید کرد: رویکرد دولت یازدهم شفاف سازی در مورد موضوع و حل بحران آلودگی هوا از طریق برنامه مدون عملیاتی و حذف بنزین آلوده پتروشیمی است.

ابتکار همچنین با اشاره به تولید بنزین از چرخه ناقص پتروشیمی ها گفته است: تحت‌ عنوان خودکفایی در بنزین ترکیبات خطرناکی را به بنزین اضافه کردند که این طرح قرار نبوده طولانی‌مدت باشد بلکه قرار بوده برای چند روز باشد. این ترکیبات بنزین پیرولیز بود که 50 درصد بنزن داشت و ترکیبی به نام رفورمیت به بنزین اضافه می‌شد تا در مقاطع مختلف و به میزان‌های مختلف کمبود ناشی از تحریم‌ها را جبران کند.

* دیگر بنزین پتروشیمی توزیع نمی کنیم

بیژن زنگنه، وزیر نفت نیز در خصوص توزیع بنزین های آلوده پتروشیمی گفته است: : برخی تفاوتی بین بنزین با استاندارد یورو 4، یورو دو و بنزین غیر استاندارد قائل نیستند در حالی که این یک تجربه جهانی است.

وزیر نفت درباره وضعیت بنزین های پتروشیمی و تاثیر آن در آلودگی هوا به تلاش های معصومه ابتکار معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اشاره کرد و گفت: وی کار مهمی کرد و سخت و مردانه اصرار داشت که استاندارد یورو 4 برای توزیع بنزین در کلان شهرها رعایت شود که کار سخت و پر هزینه بود. اینکه بنزین یورو 4 تولید کرده و به شهرها برسانیم و واردات داشته باشیم کار سختی است.

وی با اشاره به برخی نقدها درباره استفاده نکردن از بنزین تولید پتروشیمی تصریح کرد: این که کسی معتقد است که بنزین یورو 4 با یورو 2 و غیر استاندارد تفاوتی ندارد، قابل فهم نیست.

زنگنه با بیان اینکه این یک تجربه جهانی است، گفت: بنزین پتروشیمی را دیگر توزیع نمی کنیم. در خریداری بنزین یورو 4 در مقابل تولید بنزین پتروشیمی ارز خارج شده با صادرات برابر است.

* غلظت آلودگی ها کاهش یافته است

یوسف رشیدی، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست در همین رابطه می گوید: میزان مطلق انتشار آلودگی پس از توزیع بنزین یورو 4 کاهش پیدا کرده است و در شرایط ناسالم هم ذرات معلق از 199ppm به کمتر از 120ppm کاهش پیدا کرده است.

وی که در کارگاه تخصصی آلودگی هوا، چالش ها و راهکارها سخن می گفت، میزان آلودگی هوا را چیزی مخفی ندانست و گفت: ما می توانیم همه اطلاعات لازم را حتی در اختیار دانشجویان نیز قرار بدهیم.

این استاد دانشگاه شریف تهران با ذکر اینکه غلظت آلاینده های هوا در کلانشهرها کاهش پیدا کرده، افزود: هم اکنون میزان آلاینده مونوکسیدکربن از حد استاندارد هم پایین تر است و ما بطور مستمر برای ارتقای استانداردهای خودروسازی، تولید بنزین و گازوئیل در تلاش هستیم.

رئیس مرکز ملی هوا با تاکید بر اینکه ما هرگز همه تقصیرها را بر گردن بنزین های آلوده نمی اندازیم، گفت: امروز اگر همه خودروهای کشور هم به استاندارد یورو 4 ارتقا یابند، باز هم با این حجم تردد خودروها مشکل آلودگی هوا خواهیم داشت.

وی مدیریت تقاضای سفر شهروندان، گسترش دولت الکترونیک و ارتقای فرهنگ دوچرخه سواری و استفاده از موتورهای برقی در کلان شهرها را در کاهش میزان آلودگی هوای کلانشهرها موثر دانست و بر اجرایی کردن آنها تاکید کرد.

رشیدی با اشاره به وجود ترکیبات آروماتیک و بنزن در بنزین تولیدی پتروشیمی ها گفت: وجود هیچ حدی از بنزن در هوا قابل تحمل نیست و این شاخص سازمان جهانی بهداشت است؛ در حالی که بنزین های پتروشیمی حاوی 6 درصد بنزن و 70 درصد ترکیبات آروماتیک بودند.

وی درباره بنزین یورو4 گفت: در بنزین های تولیدی با استاندارد یورو4، محتواي گوگرد از 300ppm به کمتر از 50ppm کاهش یافته و ترکیب آروماتيک ها از 50 درصد به کمتر از 35 درصد و میزان بنزن از بالاتر از 6 درصد به زير یک درصد کاهش یافته است.

* توزیع بنزین یورو 4 شرایط آلودگی هوای تبریز را بهتر کرد

مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی نیز در این خصوص از توزیع بنزین یورو 4 از تیر مال گذشته در سطح کلان شهر تبریز خبر می دهد و می گوید: بنزین یورو 4 از ابتدای تیر ماه گذشته در سطح تبریز توزیع می شود و این عامل کاهش چشمگیر روزهای ناسالم هوای تبریز شده است.

حمید قاسمی می افزاید: در بحث توزیع بنزین یورو چهار، پس از پیگیری های سازمان، بعد از تهران، بنزین یورو 4 در کلانشهر تبریز توزیع شد. از زمانی که بنزین یورو 4 در تبریز توزیع شده، آلودگی به صورت چشمگیری در تبریز کاهش داشته است. ضمناً ما بصورت رندم جایگاه های توزیع کننده بنزین یورو 4 را هم آزمایش می کنیم. هم اکنون روزانه 1.2 میلیون لیتر در تبریز بنزین یورو 4 توزیع می شود که به نظر من ناکافی است، چون ساکن شبانه تبریز از ترددهای روزانه آن کمتر است و تردد های روزانه ای که وارد تبریز می شوند، از بنزین یورو 4 استفاده نمی کنند.

قاسمی در ادامه به آمار روزهای آلوده تبریز و مقایسه آن با سایر کلان شهرهای کشور می پردازد و می گوید: در کل سال 92 در تبریز، 72 روز شرایط هشدار و اضطرار قرار داشتیم و تا الان که در خدمت شما هستم آخرین آماری که همکارانم به من داده اند اینگونه است: ما در 9 ماهه نخست سال 92 حدود 32 روز آلودگی هوا داشتیم و در 9 ماهه سال جاری، این رقم به 17 روز کاهش یافته است. البته این 17 روز در مقایسه با 32 روز سال گذشته وضعیت بهتری داشته اند، چرا که وضعیت آلودگی های سال گذشته غلظت بیشتری داشته اند.

* آلودگی هوا، آمار مختلف و متناقض، ناهماهنگی ها و... سلامت مردم؟

با وجود آمارهایی که از مقایسه میزان آلاینده ها با استانداردهای جهانی صورت می گیرد، ادعای دور از واقعیتی نیست اگر اصلی ترین مشکل زیست محیطی کلانشهرهای کشور را مساله آلودگی هوا بدانیم. آمارهای گوناگون و بعضاً متناقض ارائه شده از روند آلودگی و سهم منابع مختلف در ایجاد آن، یکی از مشکلات امروز آلودگی هوا در ایران است.

دخالت نهادهای مختلف اعم از قانونگذار، اجرایی، انتظامی، صنایع، شهرداری ها، سازمان محیط زیست و ... که هر کدام جداگانه به ارائه آمار در این زمینه می پردازند و عدم هماهنگی این بخش ها می تواند باعث انحراف از هدف اصلی یعنی کنترل آلودگی هوا و سردرگمی در تبیین سیاست های مناسب شود.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس؛ سابقه توجه به کنترل و کاهش آلودگی هوا به دلیل آثار سوء آن بر سلامت در شهرهای بزرگی نظیر تهران، تبریز، مشهد، شیراز، اصفهان، اهواز و اراک در مستندات قانونی موجود در سال 1354 بر می گردد که به عنوان اولین قانون «جلوگیری از آلودگی هوا» مصوب مجلس شورای ملی وقت برای تمام شهرهای کشور تدوین شده است.

عدم التزام دستگاه ها به نص صریح قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی، تعدد قوانین و مصوبات، عدم تامین و تخصیص اعتبارات ویژه اجرای برنامه ها و قوانین، بارگذاری بیش از حد جمعیت، صنعت و خدمات بدون توجه به ظرفیت اکولوژیکی، عدم لحاظ اهداف توسعه پایدار در طرح ها، پروژه ها و برنامه های توسعه، بخشی نگری دستگاه های اجرایی، عدم لحاظ شاخص های زیست محیطی در نظام ارزیابی عملکرد دستگاه های اجرایی، گستردگی حیطه تاثیرپذیری (وجود تاثیرات برون استانی و برون کشوری) در آلودگی هوای کشور، معضلات ترافیکی در سطح شهرها و جاده ها، کیفیت نامناسب سوخت مصرفی، از هم گسیختگی اقدامات ناشی از عدم وجود مدیریت یکپارچه قوانین از جمله دلایل اصلی عدم کاهش آلودگی هوای کشور است.

به هر حال سلامت میلیون ها شهروند ایرانی با آلودگی هوای کلان شهرها در خطر است و مسئولیت رفع این معضل نه تنها بر دوش دولت، بلکه بر دوش همه گروه های مردم، سازمان های مردم نهاد، نخبگان و... است. همت جمعی می خواهد رفع این معضل بزرگ و مدیریت مدبرانه و نیک خواه.

بالاخره همه ما در همین جامعه زندگی می کنیم و آسیب رساندن به محیط آن، آسیب به همه آحاد آن جامعه است؛ بدانیم و آگاه باشیم که آلودگی هوا را می توان اینطور هم تفسیر کرد: مرگ تدریجی مردمان یک شهر!

گزارش از: محمد سهرابی