«زبان اشاره ایرانی» و چالش های توسعه آن در حوزه فناوری

رئیس انجمن خانواده ناشنوایان ایران با بیان اینکه زبان اشاره ایرانی در ایران دارای قواعد خاص و واژگان آن مربوط به فرهنگ خاص ایرانی است، درخصوص وضعیت توجه به توسعه استفاده از فناوری‌ها در گسترش زبان اشاره ایرانی گفت: اگرچه در ایران برای توسعه فناوری‌های مرتبط با ناشنوایان و زبان اشاره تلاش‌هایی صورت گرفته، اما این تلاش‌ها هنوز در مراحل ابتدایی قرار دارند و با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند.

 

علیرضا نجف‌پور در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به تاریخچه زبان اشاره، اظهار کرد: تاریخچه زبان اشاره به شکل‌گیری و توسعهٔ روش‌های ارتباطی برای افراد ناشنوا و کم‌شنوا برمی‌گردد. این زبان‌ها در طول زمان و با توجه به نیازهای جوامع مختلف به وجود آمده‌اند و هم‌اکنون در سراسر جهان تنوع زیادی دارند.

 

وی با اشاره به ریشه‌های باستانی زبان اشاره تاکید کرد: استفاده از زبان اشاره برای برقراری ارتباط به دوران باستان برمی‌گردد. در جوامع باستانی، برخی افراد ناشنوا از اشاره‌ها و حرکات بدنی برای انتقال پیام‌ها استفاده می‌کردند. هرچند مستندات تاریخی دقیق کمی درباره این دوران وجود دارد، اما برخی شواهد حاکی از این است که از زبان اشاره در جوامع اولیه نیز بهره گرفته می‌شده است. در دوران قرون وسطی نیز افراد ناشنوا اغلب در حاشیهٔ جامعه قرار می‌گرفتند و نهادهای اجتماعی خاصی برای آموزش آن‌ها وجود نداشت. با این حال، برخی از صومعه‌ها و کلیساها نقش مهمی در به کارگیری روش‌های ارتباطی مبتنی بر اشاره داشتند. به عنوان مثال، برخی از راهبان به دلیل تعهدات مذهبی به سکوت، از اشاره برای ارتباطات روزانه استفاده می‌کردند.

 

رئیس انجمن خانواده ناشنوایان ایران در ادامه به استفاده از این زبان در قرن ۱۷ و ۱۸ و آغاز روش‌های نظام‌مند اشاره کرد و گفت: در قرن ۱۷، افرادی مانند پدر و پونس د لئون، یک راهب اسپانیایی، اولین تلاش‌های مستند برای آموزش زبان اشاره به افراد ناشنوا را انجام دادند. او با استفاده از اشارات دست و علائم خاص به آموزش ناشنوایان پرداخت. بعدها، در قرن ۱۸، چارلز-میشل دو لپه، یک روحانی فرانسوی، یکی از مهم‌ترین گام‌ها را در توسعهٔ زبان اشاره برداشت. او به عنوان "پدر زبان اشاره فرانسوی" شناخته می‌شود و مدرسه‌ای برای آموزش ناشنوایان تأسیس کرد که در آن از یک سیستم اشاره استفاده می‌شد. این مدرسه تأثیر زیادی بر توسعه زبان‌های اشاره در اروپا داشت.

 

نجف‌پور تصریح کرد: در قرن ۱۹، زبان اشاره در آمریکا نیز توسعه یافت. توماس هاپکینز گالودت و لورن کلرک، تأسیس‌کنندگان اولین مدرسه ناشنوایان در ایالات متحده در سال ۱۸۱۷، نقش کلیدی در شکل‌گیری زبان اشاره آمریکایی (ASL) داشتند. گالودت تحت تأثیر زبان اشاره فرانسوی بود و با کمک کلرک، که یک معلم ناشنوا بود، این زبان را به ایالات متحده آورد.

 

وی ادامه داد: در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰، بحث‌هایی درباره استفاده از زبان اشاره در آموزش ناشنوایان شکل گرفت. برخی از سیستم‌های آموزش ناشنوایان ترجیح دادند به جای زبان اشاره، از روش‌های گفتاری استفاده کنند (سیستم شفاهی). اما با این حال، زبان اشاره همچنان به عنوان ابزار اصلی ارتباطی بسیاری از ناشنوایان باقی ماند. از نیمه دوم قرن ۲۰، با تلاش‌های جنبش‌های حقوق ناشنوایان، زبان‌های اشاره به رسمیت شناخته شدند و جایگاه بیشتری در جوامع به دست آوردند. در قرن ۲۱، زبان اشاره در بسیاری از کشورها به رسمیت شناخته شده و از نظر قانونی به عنوان یک زبان مستقل پذیرفته شده است. امروزه پژوهش‌های زیادی در مورد زبان‌های اشاره انجام می‌شود و این زبان‌ها به عنوان یک سیستم ارتباطی غنی و کامل شناخته می‌شوند.

 

به گفته رئیس انجمن خانواده ناشنوایان ایران، در جهان، بیش از ۳۰۰ نوع زبان اشاره وجود دارد که هر یک با توجه به نیازهای جوامع ناشنوایان در مناطق مختلف به‌وجود آمده‌اند. این زبان‌ها، همچون زبان‌های گفتاری، در ساختار، واژگان و دستور زبان تفاوت‌های زیادی دارند. به طور مثال زبان اشاره آمریکایی یکی از پرکاربردترین زبان‌های اشاره در جهان است که در ایالات متحده و بخش‌هایی از کانادا استفاده می‌شود. این زبان ریشه‌هایی در زبان اشاره فرانسوی دارد و دارای ساختار گرامری و دستوری خاص خود است. ASL به عنوان یک زبان رسمی شناخته شده و در مدارس و دانشگاه‌های آمریکا تدریس می‌شود.

 

نجف‌پور در ادامه به دیگر زبان‌های اشاره کشورهای دیگر پرداخت و گفت: زبان اشاره بریتانیایی، تفاوت‌های بسیاری با زبان اشاره آمریکایی دارد. زبان اشاره بریتانیایی از حرکات دو دست برای بسیاری از اشارات استفاده می‌کند و به طور گسترده در انگلستان و بخش‌هایی از اسکاتلند به کار می‌رود. این دو زبان، زبان‌های کاملاً جداگانه‌ای هستند و کاربران یکی از این زبان‌ها معمولاً زبان دیگری را درک نمی‌کنند. زبان اشاره فرانسوی نیز (LSF) در فرانسه و بخش‌هایی از کشورهای دیگر فرانسوی استفاده می‌شود. LSF یکی از قدیمی‌ترین زبان‌های اشاره است که تأثیر زیادی بر توسعه دیگر زبان‌های اشاره، به‌ویژه زبان اشاره آمریکایی، داشته است. زبان اشاره استرالیایی (Auslan) که در استرالیا رایج است و شباهت‌هایی به زبان اشاره بریتانیایی دارد. با این حال، Auslan نیز دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد و گرامر خاص خود است و در جامعه ناشنوایان استرالیا به طور گسترده استفاده می‌شود.

 

وی درخصوص زبان اشاره ژاپنی (JSL) نیز گفت: زبان اشاره ژاپنی به طور گسترده در میان ناشنوایان ژاپنی استفاده می‌شود و دارای ویژگی‌های خاص زبان ژاپنی است. این زبان همچنین به سیستم نوشتاری ژاپنی متصل است و برخی از اشارات آن از الفبای کانجی استفاده می‌کنند. زبان اشاره عربی (ArSL) نیز که در کشورهای عربی استفاده می‌شود، مانند زبان گفتاری عربی، زبان اشاره نیز در کشورهای مختلف تفاوت‌هایی دارد. بنابراین، هر کشور عربی ممکن است گونه‌ای از زبان اشاره خاص خود را داشته باشد که با زبان اشاره دیگر کشورهای عربی تفاوت داشته باشد.

 

نجف‌پور درخصوص زبان اشاره ایرانی (ISL)، بیان کرد: زبان اشاره ایرانی در ایران توسط جامعه ناشنوایان استفاده می‌شود که دارای قواعد خاص و واژگان مربوط به فرهنگ و زبان فارسی است و اما زبان اشاره بین‌المللی که یک سیستم اشاره‌ای است که برای ارتباطات بین‌المللی در محیط‌هایی مانند کنفرانس‌های جهانی یا جلسات سازمان‌های بین‌المللی استفاده می‌شود. این، یک زبان کامل نیست و بیشتر یک سیستم ارتباطی است که بر پایه زبان‌های اشاره مختلف ایجاد شده است.

 

رئیس انجمن خانواده ناشنوایان ایران در ادامه به تفاوت‌ها و پیچیدگی‌های زبان اشاره پرداخت و افزود: هر زبان اشاره با توجه به فرهنگ و جامعه محلی خود توسعه یافته است، بنابراین تفاوت‌های زیادی میان آن‌ها وجود دارد. زبان‌های اشاره مانند زبان‌های گفتاری، از نظر منطقه‌ای، فرهنگی و تاریخی تنوع بسیار بالایی دارند. در این میان اما، استفاده از هوش مصنوعی در حوزه زبان اشاره و دسترسی ناشنوایان به امکانات دیجیتال، یکی از حوزه‌های در حال رشد و بسیار مهم است، چراکه هوش مصنوعی می‌تواند نقش مؤثری در بهبود ارتباطات برای ناشنوایان، به ویژه در کشورهایی که منابع آموزشی کافی برای زبان اشاره ندارند، ایفا کند.

 

بنابر اظهارات وی، هوش مصنوعی به عنوان ابزاری قدرتمند در توسعه فناوری‌های مرتبط با زبان اشاره به کار گرفته می‌شود که برخی از مهم‌ترین کاربردها عبارت از تبدیل زبان اشاره به متن یا گفتار، تبدیل گفتار یا متن به زبان اشاره و آموزش زبان اشاره به افراد شنواست. به طور مثال یکی از کاربردهای برجسته هوش مصنوعی، طراحی نرم‌افزارها و سیستم‌هایی است که می‌توانند حرکات دست و اشارات ناشنوایان را به صورت بلادرنگ به متن یا گفتار ترجمه کنند. این فناوری می‌تواند برای ارتباط میان افراد ناشنوا و افراد شنوا بسیار مفید باشد. برای تبدیل گفتار یا متن به زبان اشاره نیز هوش مصنوعی می‌تواند متون یا گفتار را به زبان اشاره تبدیل کند و از طریق یک آواتار مجازی یا انیمیشن، این اشارات را به نمایش بگذارد. چنین برنامه‌هایی می‌توانند دسترسی افراد ناشنوا به محتوای دیجیتال، آموزشی و رسانه‌ای را تسهیل کنند. همچنین برای آموزش زبان اشاره به افراد شنوا، اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های آموزشی مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند زبان اشاره را به افراد شنوا آموزش دهند. این اپلیکیشن‌ها با استفاده از فناوری‌های تصویری و پردازش حرکات، به کاربران کمک می‌کنند تا زبان اشاره را به شیوه‌ای تعاملی و جذاب یاد بگیرند.

 

وی با اشاره به برنامه‌های جهانی برای دسترسی ناشنوایان به امکانات دیجیتال، افزود: در بسیاری از کشورها، تلاش‌های زیادی برای توسعه فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی برای ناشنوایان انجام شده است. برخی از پروژه‌های مهم جهانی عبارتند از گوگل و مایکروسافت که هر دو پروژه‌های بزرگی را برای توسعه سیستم‌های ترجمه زبان اشاره راه‌اندازی کرده‌اند. گوگل اخیراً اپلیکیشنی را معرفی کرده که می‌تواند زبان اشاره را با استفاده از دوربین تلفن همراه تشخیص دهد و آن را به متن یا صوت تبدیل کند. در دانشگاه‌های بین‌المللی نیز پژوهش‌های گسترده‌ای برای بهبود تشخیص خودکار زبان اشاره با استفاده از یادگیری عمیق و بینایی ماشین انجام می‌شود.

 

نجف‌پور درخصوص وضعیت ایران در حوزه فناوری‌های زبان اشاره توضیح داد: در ایران برخی از تلاش‌ها برای توسعه فناوری‌های مرتبط با ناشنوایان و زبان اشاره صورت گرفته، اما این تلاش‌ها هنوز در مراحل ابتدایی قرار دارند و با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند. برخی از موارد مرتبط با این موضوع شامل توسعه اپلیکیشن‌ها و سرمایه‌گذاری محدود است.

 

وی ادامه داد: تابه حال چندین اپلیکیشن برای آموزش زبان اشاره ایرانی به افراد شنوا طراحی شده است. این اپلیکیشن‌ها اغلب توسط گروه‌های کوچک و استارتاپ‌های فناوری ساخته می‌شوند و توانسته‌اند توجه بخشی از جامعه ناشنوایان را جلب کنند. با این حال، این پروژه‌ها به دلیل محدودیت منابع مالی و فناوری، به اندازه پروژه‌های مشابه در کشورهای پیشرفته نیستند. از سویی دیگر در حال حاضر، سرمایه‌گذاری در ایران برای توسعه اپلیکیشن‌ها و فناوری‌های مرتبط با ناشنوایان و زبان اشاره محدود است. بیشتر تلاش‌ها توسط بخش‌های خصوصی و دانشگاهی انجام می‌شود و حمایت‌های دولتی و عمومی کمی در این حوزه وجود دارد. این محدودیت منابع، توسعه فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی برای تشخیص و ترجمه زبان اشاره را کندتر کرده است.

 

رئیس انجمن خانواده ناشنوایان ایران با اشاره به خلأهای موجود در استفاده و یادگیری زبان اشاره، گفت: یکی از مشکلات اساسی، خلأهایی است که در دسترسی به زبان اشاره برای همه افراد، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، وجود دارد. برخی از این خلأها عبارت از کمبود منابع آموزشی، فقدان آگاهی عمومی و زبان‌های اشاره متنوع هستند.

 

وی در توضیح بیشتر این موضوع اظهار کرد: در بسیاری از کشورها، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، منابع آموزشی کافی برای یادگیری زبان اشاره وجود ندارد. این مشکل شامل نبود کتاب‌ها، ویدئوها و اپلیکیشن‌های آموزشی مناسب است که باعث می‌شود ناشنوایان و خانواده‌هایشان دسترسی کافی به این زبان نداشته باشند. از سویی دیگر در بسیاری از جوامع، آگاهی عمومی درباره اهمیت یادگیری زبان اشاره بسیار کم است. این امر باعث می‌شود که افراد شنوا تمایلی به یادگیری زبان اشاره نداشته باشند و در نتیجه، افراد ناشنوا همچنان با موانع ارتباطی در جامعه مواجه شوند.

 

نجف‌پور در ادامه یکی دیگر از چالش‌ها را وجود زبان‌های اشاره متعدد در جهان دانست و گفت: هر کشور و منطقه ممکن است زبان اشاره خاص خود را داشته باشد که این امر باعث پیچیدگی بیشتر در توسعه فناوری‌های بین‌المللی می‌شود.