از گسلی که پنهان ماند تا ۱۹۹ ثانیه لعنتی که بم را ویران کرد

 در بامداد ۵ دی ۱۳۸۲ یعنی در ساعت ۵ و ۲۶ دقیقه زمینلرزه قوی و بسیار ویرانگر در شهر تاریخی بم استان کرمان با بزرگای گشتاوری ۶.۵ به‌وقوع پیوست. شهرستان بم از جمله مناطق جمعیتی در جنوب شرق کشور است که در حاشیه غربی بلوک لوت و در کنار گسل جوان بم با راستای شمالی-جنوبی و طول حدود ۶۵ کیلومتر قرار دارد.

به گزارش ایسنا، این گسل از فاصله ۳ تا ۴ کیلومتری شرق شهرستان بم و از روستای قلعه زنگی عبور کرده و رسوبات جوان کواترنری و حتی هولوسن را قطع می‌کند.

براساس داده‌های مرکز ملی اطلاعات زمین‌لرزه (NEIC) و پایگاه داده‌های دانشگاه هاروارد، رخداد زمین‌لرزه ۵ دی ۱۳۸۲ بم ناشی از حرکت گسل بم بوده، ولی بررسی لرزه‌خیزی تاریخی در بم نشان می‌دهد که هیچ زمینلرزه تاریخی در محدوده این شهر تا آن زمان گزارش نشده بود، شاهد این ادعا ارگ بم است که تا قبل از رخداد زلزله ۵ دی ۱۳۸۲، با بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت تاریخی سالم باقی مانده بود.

از این رو متخصصان حوزه زلزله‌شناسی معتقدند که این منطقه با یک نبود لرزه‌ای روبه رو بوده است که این نبود لرزه‌ای با رخداد زلزله مخرب ۵ دی ماه در راستای گسل بم به پایان رسید.

با وقوع زلزله بم، جنبش نیرومند حاصل از آن در ۲۷ ایستگاه شتابنگاری متعلق به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ثبت شد. از میان تمامی رکوردهای موجود، بیشینه شتاب ثبت شده متعلق شتابنگاشت ایستگاه «بم» در فاصله رومرکزی ۶ کیلومتر و به اندازه ۰٫۹۸ g (در حدود شتاب گرانش زمین) برای مؤلفه قائم بوده است.

خسارات ناشی از این زمین‌لرزه وسیع و شدید بوده و در شهر بم، خانه‌های مسکونی و اماکن عمومی از جمله بانک‌ها، آتش‌نشانی، بیمارستان‌ها، ساختمان‌های هلال‌احمر و زیرساخت‌های اساسی به‌شدت آسیب دیدند.

علاوه بر خسارات وارده به بم، به سه شهر بروات، فهرج و ریگان و حدود ۲۵۰ روستا بین ۱۰ تا ۱۰۰ درصد خسارت وارد شد و مجموعاً ۲۰۲۴۶ واحد مسکونی آسیب دید.

عکس دریافتی از پژوهشگاه زلزله‌شناسی

از میان روستاهای آسیب‌دیده دو روستای «پشت‌رود» و «باغ چمک» خسارات بسیاری را متحمل شدند. علاوه بر خسارات فیزیکی وارده، این زلزله با خسارت‌های جدی انسانی و تبعات روحی، روانی و اجتماعی فراوانی نیز همراه بوده است.

نکته مهم درمورد زمین‌لرزه ۵ دی بم آن است که این رخداد در عمق کم زمین و در ساعات آغازین بامداد که اکثر ساکنان بم در خواب بودند، اتفاق افتاد که این مساله را می‌توان به‌عنوان یکی از عوامل تشدید تلفات جانی در نظر گرفت.

 درواقع، زمین‌لرزه بم پرتلفات‌ترین زمین‌لرزه ایران در قرن گذشته است، به‌طوری‌که حدود ۳۳۰۰۰ کشته، ۵۰۰۰۰ مجروح و ۱۰۰۰۰۰ بی‌خانمان برجای گذاشت و بیش از ۵۰۰ کودک در اثر این زلزله قطع نخاع شدند.

پس از وقوع زمین‌لرزه ۱۳۸۲ بم، روز ۵ دی به‌عنوان «روز ملی ایمنی در برابر زلزله» در تقویم رسمی کشور ثبت شد. اکنون در آستانه دوازدهمین سالروز وقوع این زمین‌لرزه، یاد جانباختگان را گرامی داشته و امید است تا با درس‌آموزی از زلزله‌های گذشته و با تلاش و همکاری هرچه بیشتر، در راه ساخت کشوری ایمن و تاب‌آور در برابر سوانح طبیعی ازجمله زمین‌لرزه گام برداریم.

گسلی پنهانی که کشف شد

دکتر منوچهر قریشی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین در خصوص گسل زلزله مرگبار بم گفت: زلزله بم با بزرگای ۶.۶ جزو زمینلرزه‌های متوسط شهری بوده و زلزله بزرگی نبوده است، ولی شهر با خاک یکسان شده بود.

وی با بیان اینکه در همان زمان زلزله‌ای با همین بزرگا در ژاپن رخ داد که کشته‌های آن بسیار کمتر از بم بوده است، اضافه کرد: بررسی ما در خصوص این زلزله نشان داد که نمی‌توان گسل مسببی برای این زلزله معرفی کرد و در نهایت، برخی از داده‌های قبل و بعد از این رخداد لرزه‌ای در دسترس ما قرار گرفت و مشخص شد که عامل این رخداد لرزه‌ای گسلی است که از زیر بم عبور کرده است.

قریشی با بیان اینکه در آن زمان اعلام شد که گسل کوهبنان عامل این رخداد لرزه‌ای شده است، گفت: بررسی صحرایی ما نشان داد که گسل مسبب از افشانه‌های انتهای گسل کوهبنان است که به صورت راندگی میان لایه‌ای بوده است و نقشه از گسل‌های پنهان تهیه شد و در آن اعلام شد که این نوع گسل‌ها نیز می‌توانند زمینلرزه ایجاد کنند و لازم است در زمینه مدیریت بحران به این نوع گسل‌های ناشناخته توجه کنیم.

۱۹۹ ثانیه لعنتی

در اندازه‌گیری زلزله‌ها دو سیستم لرزه نگاری و شتابنگاری وجود دارد. افکار عمومی بیشتر با سیستم‌های لرزه نگاری آشنا هستند و م‍ؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و پژوهشگاه زلزله‌شناسی متولی شبکه‌های لرزه نگاری باند پهن و باند کوتاه هستند. در مقابل، افکار عمومی کمتر با شبکه‌های شتابنگاری آشنا هستند، در حالی که آن چیزی که در حوزه مهندسی اهمیت دارد، داده‌های شتابنگاری است.

داده‌های زلزله هر چند که مهم هستند، ولی مهندسان بیشتر بر موضوع شتاب زلزله تمرکز دارند. شتاب نیرویی است که به ساختمان وارد می‌شود؛ از این رو تاکید می‌شود سازه‌ها باید سبک ساخته شوند تا در برابر زلزله مقاوم باشند؛ چرا که هر چه شتاب وارد شده به ساختمان ببشتر باشد، نیرویی که به سازه وارد می‌شود، بالاتر است.

بر این اساس موضوع توسعه سیستم‌های شتابنگاری بعد از زلزله قیر-کارزین در کشور اجرا شد که البته تقریبا با فاصله ۴۰ ساله در دنیا، شبکه شتابنگاری در ایران راه‌اندازی شد. اولین شتابنگاری دنیا در دهه ۳۰ میلادی در امریکا ساخته شده و اولین رکورد آن در زلزله کالیفرنیا سال ۱۹۰۳ به ثبت رسید و ما ۴۰ سال بعد در اوایل دهه ۷۰ میلادی با تلاش‌های محققان وارد این حوزه شدیم.

در آن زمان با تلاش محققان چندین دستگاه شتابنگار وارد و در چند نقطه کشور نصب شد که اولین سیستم نیز در آرامگاه بوعلی سینا نصب شد، در حالی که همدان یک شهر لرزه خیز به شمار نمی‌رود. تا زمان انقلاب حدود ۲۷۰ دستگاه شتابنگاری در سراسر کشور عمدتا در شهرهای لرزه‌خیز نصب شد.

مهمترین رکورد این دستگاه‌ها در قبل از انقلاب، زلزله طبس بوده است و این رکورد همچنان به عنوان یکی از شاخص‌های ثبت شده در دنیا به لحاظ پیشینه شتاب، مدت دوام و محتوای فرکانس، مطرح است. این رکورد در ۳ کیلومتری گسلش سطحی به ثبت رسیده است.

 با وقوع انقلاب و تحریم‌ها و جنگ علیه ایران، تعداد دستگاه‌های شتابنگاری کاهش یافت و تعدادی از دستگاه‌های شتابنگاری موجود نیز در ایستگاه‌های مرزی به دلیل جنگ از بین رفتند و این روند تا زلزله رودبار ادامه یافت.

در این زلزله، دستگاه شتابنگاری به دلیل این رخداد لرزه‌ای از بین رفت و نزدیکترین رکورد مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی از این زلزله از ایستگاه «آب بر» بوده است. بعد از این زلزله بود که این مرکز توانست با اخذ وام از بانک جهانی، حدود ۱۲۳۸ دستگاه شتابنگاری را از امریکا خریداری کند.

کمپانی‌های تولیدکننده دستگاه‌ها محدود به کشورهای امریکا، کانادا، سوئیس، انگلستان، ژاپن و ایتالیا می‌شود و از سوی دیگر بازار این دستگاه‌ها نیز محدود است و از لحاظ اقتصادی به صرفه نیست که هر کشوری خودش اقدام به ساخت این نوع سیستم‌ها کند. از تعداد ۱۲۳۸ دستگاه شتابنگار خریداری شده تا سال ۱۳۷۲، تعداد ۱۰۰ دستگاه نصب شد و اولین رکورد این دستگاه‌ها مربوط به زلزله سفیدابه می‌شود.

به طور کلی می‌توان گفت توسعه علوم مهندسی زلزله بدون وجود این دستگاه‌ها میسر نخواهد شد و در حال حاضر دانشجویان زیادی در رشته‌های مختلف در مقاطع ارشدی و دکتری از داده‌های این شبکه برای پایان‌نامه‌های خود استفاده کرده‌اند.

مهندس اسماعیل فرزانگان، رئیس سابق شبکه شتابنگاری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با اشاره به داده‌های شتابنگاری در زلزله بم، گفت: دستگاه شتابنگاری در فرمانداری بم قبل از انقلاب نصب شده بود که تا قبل از زلزله بم تنها ۳ رکورد به ثبت رسانده بود که عمدتا مربوط به زلزله‌های دور بوده است و هیچ رکوردی از سال ۵۴ تا زلزله بم از نزدیکی مناطق لرزه‌خیز بم ثبت نکرده بود.

وی اضافه کرد: ارتباط دستگاه شتابنگاری بم با اپراتور از طریق دایل آپ و خط تلفن بود و در زمان زلزله بم ۴۷ ایستگاه فعال شتابنگاری در استان کرمان داشتیم.

فرزانگان، خاطر نشان کرد: ما امیدی نداشتیم که در زمان وقوع زلزله بم، این دستگاه، رکوردی را به ثبت رسانده باشد، ولی با استخراج اطلاعات آن متوجه شدیم که این سیستم ۵۳ دقیقه قبل از زلزله ۶.۶، یک پیش زلزله را به ثبت رسانده بود که همین امر موجب شده بود برخی از مردم از خانه‌ها خارج شوند. تنها رکورد مستند از یکی از پیش لرزه‌ها، همین پیش لرزه ۵۳ دقیقه قبل از زلزله اصلی است که توسط دستگاه شتابنگاری مستقر در فرمانداری بم به ثبت رسیده است.

وی با بیان اینکه فاصله کانونی زلزله تا ایستگاه شتابنگاری ۱۲ کیلومتر است، ادامه داد: حدود ۱۹۹ ثانیه طول رکوردی است که دستگاه ما از زمینلرزه بم به ثبت رسانده است، به این معنی که زمانی که زلزله رخ داده و دستگاه شروع به کار کرده و تا زمانی که دستگاه به حالت غیر فعال برسد، ۱۹۹ ثانیه فعالیت داشته و در این مدت شهر بم در حال لرزه بوده است.

به گفته وی، رکورد اصلی زلزله بم خود دارای تعدادی پسلرزه بوده که بلافاصله بعد از زمینلرزه اصلی روی داده است که باعث شده طول نگاشت ثبت شده در ایستگاه بم به بیش از ۳ دقیقه برسد.

فرزانگان، خاطر نشان کرد: پس از زلزله بم نسبت به خرید ۱۵۰ سنسور و دستگاه CMG۵TD در سال ۸۵ اقدام شد، ضمن آنکه داده‌های مربوط به زلزله زرند در ۴ اسفند سال ۸۳ با ۳۱ شتابنگاشت، زمینلرزه‌های اهر ورزقان در ۲۱ مرداد سال ۹۱ با ۱۳۱ شتابنگاشت و زلزله سر پل ذهاب در ۲۱ آبان ۹۶ را به ثبت رساندیم. به طور کلی در بازه زمانی پس از زمینلرزه بم تا زمینلرزه سر پل ذهاب تعداد ۷۵۲۹ رکورد توسط شبکه شتابنگاری ثبت شده است.

گل اول خیبر به پرسپولیس توسط عارف رستمی (فیلم)

بیشتر بخوانید:

این تصویر از زلزله بم جهانی شد (+عکس)

اقداماتی که پس از زلزله باید انجام داد(اینفوگرافی)

زلزله در چین با ۱۴۹ کشته و ده‌ها میلیون دلار خسارت

تماشاخانه

5دستاورد بزرگ علمی سال 2024 / از هوش مصنوعی تا سیاره قابل سکونت (فیلم)

دور از دسترس ترین نیایشگاه جهان / سفر به کلیسایی که در بالای کوه و جای عجیبی ساخته شده (فیلم)

فیلم های دیگر