هِنری کیسینجر؛ 100‌سالگیِ نابخشوده

  عصر ایران؛ مهرداد خدیر-  هفته‌نامۀ آمریکایی «نیشن» جلد خود را به 100 ساله شدن هنری کیسینجر  وزیر اسبق خارجه و از معماران سیاست خارجی ایالات متحده اختصاص داده اما نه در مقام تجلیل بلکه برای ابراز شگفتی از این که او در 100 سالگی همچنان آزاد است!

  اظهار تعجب قدیمی‌ترین هفته نامۀ آمریکایی - که 157 سال است منتشر می‌شود (روزنامه‌نگاری جدید: فاطمه لطفی)- به خاطر آن است که ‌کیسینجر را به دلیل کمک به نیکسون برای از بین بردن مذاکرات صلح پاریس و طولانی‌تر کردن جنگ ویتنام، حمله به کامبوج و کودتای پینوشه در شیلی، جنایتکار جنگی می‌داند.

    هِنری کیسینجر متولد 1923 است یعنی حالا در مه 2023 (‌اردیبهشت 1402 خورشیدی) 100 ساله شده است تا یکی از معدود رهبران سیاسی قرن بیستم باشد که در بیست‌و‌سومین سال قرن 21 زنده است و نام او را می‌شنویم.

  نزد ایرانیان نیز او نامی کاملا آشناست و البته رازآلود و همچون وینستون چرچیل انگلیسی یکی از نمادهای سیاست‌ورزی و سَیّاسیِ شخصی. نه تنها زنده است که از مباحثات کلان سیاسی هم دور نشده و به همین خاطر توصیف او تنها با عبارت «وزیر خارجۀ پیشین ایالات متحده» تنها به وزیرانی که بعد او یک‌چند سکان‌دار دیپلماسی آمریکا شدند و رفتند و مبتذل‌ترین آنان – مایک پمپئو (وزیر خارجۀ ترامپ)- اعتبار می‌دهد حال آن‌که بهترین توصیف برای هنری کیسینجر نام خود اوست و اگر کمی دورتر برویم و با نگاه منفی: مارعینکی!

 گفته شد نظر هم می دهد. بله همین پارسال بود که هشدار داد: «برای نخستین بار، بشر در تاریخ خود این ظرفیت را پیدا کرده که در یک بازۀ زمانی محدود دست به نابودی خود بزند. چرا که ظرفیت تخریبی قابلیت‌های هوش مصنوعی و فناوری هسته‌ای اکنونِ آمریکا و چین از سلاح‌های اتمی که در طول جنگ سرد در اختیار آمریکا و شوروی بود، فراتر است.»

    شاید این پرسش برای مخاطبان جوان‌تر پدید آید که در آمریکایی که باراک اوباما با پدری کنیایی یا دونالد ترامپِ شومن و قبل‌تر جیمی کارتر با مزرعۀ بادام زمینی یا رونالد ریگان با سابقۀ بازی در سینمای هالیوود، به کاخ سفید راه یافتند چرا کیسینجر کارکشته در سیاست، بخت خود را نیازمود؟

  پاسخ این است: چون او زادۀ آلمان است و مشکل قانونی داشت حال آن که اگر متولد آمریکا بود -ولو از پدری آلمانی- ریاست جمهوری را تجربه می‌کرد خاصه این که پدرش یک مهاجر یهودی آلمانی بود. با این حال او اولین آمریکایی خارجی‌تبار است که به بالاترین مقام در کابینه دست یافت و در سال 1352 خورشیدی (22 سپتامبر 1973) وزیر خارجه شد.

    این فارغ‌التحصیل دانشگاه هاروارد در واقع یک فیلسوف سیاسی است و راز اثرگذاری او بر سیاست مداران فرای تعلقات حزبی و جناجی همین وجهه است و با این حال هیچ‌گاه در قالب علمی و آرمانی فرو نرفته و به شدت عمل‌گرا‌ست.

  مشهورترین جملۀ او که الگوی عمل سیاسیون قرار گرفته و آدمی مثل رجب طیب اردوغان هم به کار بسته این است: «کار سیاست‌مدار این است که بین آنچه مطلوب است و آنچه امکان‌پذیر، توازن برقرار کند. کوشش برای تحمیل عدالت از طرف یک گروه به گروه‌های دیگر بی‌عدالتی و اجحاف مطلق به حساب می‌آید.»

  پس از وینستون چرچیل و آن سخن ضرب‌المثل شده (درسیاست نه دوست دایمی معنی دارد نه دشمن دایمی و تنها منافع دایمی داریم) همین سخنی که از کیسینجر نقل شد نیز آویزۀ گوش سیاست‌مداران حرفه‌ای است بی آن که متهم به نقض اخلاق و عدالت شوند چرا که کیسینجر کوشیده در چارچوب عدالت تفسیر خود را ارایه کند و هرگز دوست ندارد به اندیشه‌های ماکیاولیستی متهم شود و شاید ننگ جنگ ویتنام  را می‌خواهد این‌گونه  بزداید.

   نام کیسینجر از آن رو نیز برای ایرانیان آشناست که به لحاظ روان‌شناسی روی محمد‌رضا شاه کار کرد و دانست که او تا چه اندازه تشنۀ احترام و تملق و رنج دیدۀ تحقیر و «ترس‌خورده» است. شاه در آن سال پایه‌های تخت سلطنت را محکم کرده بود و می‌خواست بر تحقیر و ترس فایق آید.

  شاه از کودکی و جوانی با این دو حس بزرگ شده بود. اولی تحقیر، چون پدرش را انگلیسی‌ها با موافقت روسیه برکنار و تبعید کردند و در حالی پادشاه ایران شد که نمی‌توانست پدر را بازگرداند و جنازۀ رضاشاه را هم چند سال بعد برگرداند (اگر واقعا بازگردانده باشند). همچنین تحقیر از جانب رجال در 12 سال اول سلطنت که پادشاه جوان را چندان به بازی نمی‌گرفتند و دومی ترس که در نهادینه شده از روس‌ها ریشه داشت و سبب شد مهم ترین دشمن خود را کمونیست‌ها بداند و مخاطرات دیگر و به ویژه قابلیت نیروهای مذهبی را جدی نگیرد. کیسینجر مثل یک روان‌پزشک ماهر این نقاط را درون شخصیت محمد‌رضا شاه کشف کرد چون مشاور نیکسون بود و ویژگی‌های شاه را از زبان او شنیده بود.

  از این رو بلافاصله بعد از آن که  وزیر خارجه شد با توجه به شخصیت شاه با ستایش او به رابطۀ ایران و آمریکا عمق داد و پس از آن بود که شاه اعتماد به نفس فراوان یافت و مخالفان را به هیچ انگاشت. درآمد نفت هم زیاد شده بود و شاه دیگر حوصله تحمل و حتی شنیدن هیچ مخالفت یا بهانه‌جویی را نداشت و به جایی رسید که  در اسفند 1353 همان دو حزب صوری را هم منحل کرد و تنها یک حزب را قابل عضویت و فعالیت دانست: حزب رستاخیز ملت ایران. از نگاه شاه هر که عضو حزب رستاخیز نمی‌شد لابد عضو حزب توده بود و گفت هر که نمی‌خواهد عضو حزب رستاخیز شود پاسپورت خود را بگیرد و از ایران برود. 

   شاه اما دچار سوء‌تفاهم شده بود چرا که درنیافت کیسینجر هرگز آمریکا را به او گره نزده بلکه به دنبال توازن در منطقه است. به همین خاطر بعد از سقوط شاه و در جریان جنگ ایران و عراق سیاست آمریکا از مقطعی به بعد این شد که جنگ ایران و عراق برنده نداشته باشد و هر دو کشور ضعیف شوند.

 تأثیر کیسینجر بر سیاست خارجی آمریکا چنان بود که تفاوتی نداشت دولت دموکرات بر سر کار باشد یا جمهوری‌خواه. چندان که بر برژه ژینسکی مشاور امنیت ملی کارتر -که مثل خود او دیپلماتی مهاجر و فارغ‌التحصیل هاروارد بود- نیز اثر می‌گذاشت.  تنها رییس جمهوری که درهای کاخ سفید را به روی کیسینجر نگشود باراک اوباما بود. دلیل مخالفت کیسینجر با برجام نیز همین بود. زیرا در واقع با خود اوباما مشکل داشت وگرنه با منطق توازن باید از این توافق حمایت می‌کرد.

  ایدۀ پشتیبانی از اسلام‌گراهای تندرو در پاکستان و افغانستان در دهۀ 80 میلادی هم متعلق به کیسینجر است.  مهم‌ترین نظریۀ او چنانچه بارها اشاره شد توازن بود و هست تا هیچ کس در منطقه دست بالا را نداشته باشد. در این فقره اگر در ایران، اسلامِ سیاسیِ شیعی به قدرت رسیده در همسایگی هم اسلامِ طالبانیِ سنی تا مهار کنندۀ ایران باشد. هیچ یک اما بر دیگری برتری نداشته باشند و هم دیگر را خنثی کنند. این مراد اصلی اوست از کلمه توازن.

   در واقع کار کیسینجر در تمام این سال‌ها این بوده که طرف قوی را ضعیف و طرف ضعیف را قوی کند تا هیچ کس نه برنده باشد نه بازنده.

  با این همه کیسینجر از کتاب 2800 صفحه‌ای زندگی‌نامۀ سیاسی خود تنها 20 صفحه را به انقلاب ایران و روابط خود با شاه اختصاص داده است چرا که نه می‌خواسته تاکتیک‌های خود را لو بدهد و نه در اوج اتهامات حقوق‌بشری به شاه حمایت و پیوند با او را قابل افتخار می‌دانسته است.

  از مقامات ایران بعد از انقلاب تنها محمد جواد ظریف با هنری کیسینجر دیدار داشته و خود در گفت‌و‌گو با مجلۀ «آگاهی‌نو» چنین روایت کرده است:

  «در جلسه‌ای با حضور بعضی شاگردان کیسینجر او گفت شما باید بین دولت بودن و آرمان بودن یکی را انتخاب کنید و من پاسخ دادم: هر وقت شما بین این دو یکی را انتخاب کردید از ما هم توقع داشته باشید یکی را انتخاب کنیم. پس از آن بود که شاگرد او که البته از من 10 سالی بزرگ‌تر است برای من ای‌میل زد و نوشت: اولین باری بود که من با استادم اختلاف پیدا کردم. این دیدار در دوران وزارت من بود اما از دورۀ سفارت در سامان ملل این دعوا را داشتیم و به همین خاطر برای من نوشت: " دشمن قابل احترام". ایده‌های او قابل توجه است.»

  مهم‌ترین ایده‌های کیسینجر عمل‌گرایی و البته توازن است و ظریف در برجام در قامت یک سیاست‌مدار عمل‌گرا و به دنبال منافع ملی در پی برقراری همین توازن بود از این رو تا دید روس‌ها چوب لای چرخ مذاکرات می‌گذارند به جان کری نزدیک‌تر شد تا مسکو نپندارد آن باب، بسته است و ایران ناگزیر است به سوی مسکو غش کند.

  شاه با کیسینجر دوستی نزدیک داشت اما زیاده از حد روی او حساب کرد چون برای او تنها «توازن» مهم بود تازه اگر مجاب کردن کارتر به پذیرش شاه پس از سرنگونی را پوست خربزه زیر پای او با هم دستی راکفلر ندانیم و به حساب روابط دوستانۀ قبلی بگذاریم.

    کیسینجر در دنیای سیاست به یک برند و اصطلاح بدل شده به معنی واقع‌گرایی و ارزیابی خونسردانه در سیاست خارجی در چارچوب منافع ملی و شاید چند درجه پایین‌تر از آموزه‌های ماکیاولی تا چندان به لحاظ اخلاقی توی ذوق نزند. از جملات مشهور او که باز در چارچوب «توازن» قابل فهم است این است: «اصرار زیاده از حد بر اخلاق به بی اخلاقی می‌انجامد و کوشش برای تحمیل عدالت به بی‌عدالتی».

    اگرچه نباید فراموش کرد تز دکتری و تخصص علمی او دربارۀ «کانت» بوده اما چارچوب فکری کیسینجر را در یک کلمه می‌توان بیان کرد؛ همان توازن و با این توضیح بیشتر: «برای درک رقیب و متحد، فهم تاریخ مهم است و در سیاست خارجی گاه انتخاب نه بین خیر و شر که از بین شرهاست اما آن قدر هم نباید واقع گرا بود که هیچ توجیه اخلاقی باقی نماند».

  وقتی در آمریکا نشریه قدیمی و هفته نامۀ 157 ساله 100 ساله‌شدن سیاست مدار نابخشودۀ خود را فراموش نمی‌کند گزاف نیست اگر گفته شود بر ما نخواهند بخشود اگر 100 ساله شدن یکی از مفاخر ملی و علمی خود - دکتر محمد علی موحد- را یاد نکنیم که هفته دیگر و در دوم خرداد 1402 صد ساله می‌شود که جز سن هیچ شباهتی به آن مرد ندارد این پیر فرزانۀ ما.

بیشتر بخوانید:

مصاحبه با کیسینجر در 100 سالگی/ چگونه می توان از جنگ جهانی سوم جلوگیری کرد؟

نشریۀ آمریکایی و نکتۀ فرشاد مؤمنی دربارۀ «دست نامرئی» آدام اسمیت

تماشاخانه

خانه‌هایی که ارواح رهایشان نمی‌کنند..! با قصر‌‌های ترسناکی که کسی جرات ندارد تنهایی به داخل‌شان برود آشنا شوید (فیلم)

۲۳۸ روز نفس‌گیر / انتخابات آمریکا از یک سال قبل تا پیروزی ترامپ / مرور یک رقابت عجیب (فیلم)

فیلم های دیگر