معمای گورستان مهم ساسانیان در اردبیل

باستان‌شناسان با کاوش در گورستان «اولتان قالاسی» اردبیل به نشانه‌هایی از ساسانیان دست یافتند. این کاوش‌ها همچنین مشخص کرد "تدفین تابوتی" سنتی رایج در این گورستان بوده است.

به گزارش ایسنا، قبرهای این گورستان در پی عملیات راهسازی در محور ارتباطی پارس‌آباد به سربند، آشکار شدند. در ۱۷ شهریورماه کاوش‌های نجات‌بخشی و اضطراری باستان‌شناسان با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی آغاز شد که در نتیجه آن، مهم‌ترین گورستان دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی در منطقه شمال غرب ایران و حوزه قفقاز شناسایی شد.

کاوش‌ها در قبرهای شناسایی شده تا ۱۸ آبان‌ماه ۱۴۰۱ ادامه داشت. روح‌الله محمدی ـ رییس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل ـ در میانه این کاوش‌ها گفته بود: در این گورستان‌ چند دوره تدفین کشف شده است که از آن جمله می‌توان به تدفین‌های جنینی و طاق‌باز مربوط به دوره اشکانی، تدفین‌های اوایل دوره اسلامی که به احتمال قوی مربوط به دوره سلجوقی است و تدفین‌های تابوتی مربوط به دوره اسلامی اشاره کرد.

به نظر باستان‌شناسان نخستین یافته‌ها از این گورستان، از جمله سفال‌ها، ابزارآلات رزم و ریسندگی، قابل مقایسه با آثار دوره اشکانی مکشوفه از گورخمره‌های بخش «موران» شهرستان گرمی بود. بنابراین نخستین فرضیه هیأت کاوش این بود که گورستان «اولتان قالاسی» به دوره اشکانی تعلق دارد، اما مطالعات بیشتر نشان داد سنت‌های فرهنگی حاکم بر دوره اشکانی منطقه تا دوره ساسانی تداوم یافته است.

در نتیجه کاوش اضطراری این گورستان بیش از ۶۰ گور مربوط به دوره اسلامی و ساسانی شناسایی، کاوش و مستندنگاری شده است. مطالعات آثار به دست آمده نشان می‌دهد: گورستان اولتان قالاسی نزدیک به ۱۳۰۰ سال برای تدفین اموات مورد استفاده ساکنان شهر تاریخی اولتان قرار می‌گرفته است. تدفین‌های جنینی و طاق‌باز در دوره ساسانی در این منطقه مرسوم بوده و در دوره اسلامی شاهد انواع قبور از نوع چاله‌ای، تابوت چوبی و قبور با ساختار خشتی هستیم.

از جمله کشفیات مهم کاوش اضطراری در گورستان اولتان قالاسی ظروف شیشه‌ای است که فرم و تراش آن‌ها نشان دهنده وجود کارگاه‌های پیشرفته با استادکاران مجرب شیشه‌گری در ۱۷۰۰ سال پیش در این منطقه است.

به طور کلی یافته‌های باستان‌شناسی در گورستان اولتان قالاسی نشان می‌دهد در دوره ساسانی دشت مغان جزو حوزه نفوذ دولت ساسانی بوده است، اما آیین‌ها و سنت‌های فرهنگی دوره اشکانی بر منطقه حاکم بوده به طوری که حتی با ورود اسلام به منطقه آذربایجان و دشت مغان برخی از این سنت‌ها از جمله سنت تدفین تابوتی رایج بوده است.

در دوره ساسانی منطقه بلاسگان (دشت مغان) جزو مناطق مرزی بین خزرها و دولت ساسانی بود؛ گاهی مستقل، گاهی تابع دولت خزرها و گاهی تابع دولت ساسانی بوده است. کشف سکه‌های دوره ساسانی از قبور کاوش شده مربوط به هرمز دوم (ساسانی ۳۰۲ ـ ۳۰۹ میلادی) است. نوعی تدفین جنینی و طاق‌باز نیز نشان می‌دهد در دوره ساسانیان، ساکنان دشت مغان پیرو آیین زرتشتی نبوده و سنت‌های تدفینی دوره اشکانی در منطقه رواج داشته است.

«اولتان قالاسی» در ۱۲ کیلومتری غرب شهر پارس‌آباد در ساحل رود ارس واقع شده است، این منطقه یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره ساسانی و اسلامی آذربایجان، به‌ویژه دشت مغان است که در مسیر راه تجاری و ارتباطی «قفقاز یولی» (مسیر قفقاز) یا «ائل یولی» واقع شده و نقش مهمی در ارتباطات فرهنگی قفقاز با مناطق داخلی فلات ایران داشته است. اولتان قالاسی دارای ارگ مرکزی، بخش صنعتگران، خندق، کانال‌های آبرسانی و گورستان است که جمعا محدوده‌ای به وسعت بیش از ۷۰ هکتار را در بر می‌گیرد. این اثر در سال ۱۳۷۸ با شماره ۲۶۵۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و از سال ۱۳۹۸ دارای حریم مصوب در شورای حرایم وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است.

به هنگام احداث طرح کشت و صنعت مغان برای نخستین‌بار محوطه اولتان قالاسی در بررسی باستان‌شناسی اداره‌کل باستان‌شناسی به سرپرستی «ایرج حریرچیان» و «محمود کردوانی» در سال ۱۳۵۱ شناسایی شد. این هیأت باستان‌شناسی اقدام به گمانه‌زنی در بخش‌هایی از شهر تاریخی کرد و آثاری از دوره اشکانی تا ایلخانی را کشف کرد. سپس پرونده ثبت ملی محوطه توسط «غفار قنبرزاده» در سال ۱۳۷۸ تهیه شد. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه پس از انقلاب اسلامی توسط «کریم علیزاده» در سه فصل در سال‌های (۱۳۸۲، ۱۳۸۳، ۱۳۸۴) انجام شد و فصل چهارم کاوش باستان‌شناسی محوطه توسط «عبدالرضا مهاجری‌نژاد» در سال ۱۳۸۳ به منظور تعیین عرصه و حرایم انجام شد. گزارش باستان‌شناسی کاوش سه فصل از سوی علیزاده توسط پژوهشکده باستان‌شناسی چاپ و منتشر شده است.

براساس بررسی‌های صورت گرفته در متون تاریخی و همچنین مطالعات باستان‌شناختی شهر تاریخی اولتان قالاسی همان شهر تاریخی «ورثان» است که در کتب اسلامی بارها به آن اشاره شده و از آن به عنوان یک مرکز مهم تجاری و شهری با شکوه یاد شده است.