شورش علیه رژی/ حکم تحریم تنباکو از چه کسی بود؟

  عصر ایران؛ رضا شاه‌ملکی- امروز سالروز لغو امتیازنامه مشهور دخانیات معروف به رژی یا همان قرارداد توتون و تنباکو است که در 27 رجب 1307 به فرمان ناصرالدین شاه قاجار به تالبوت انگلیسی و شرکت او داده شد. بنا به مشهور لغو امتیاز با فتوای میرزای شیرازی از روحانیون نامدار وقت که بسیار مورد وثوق بود صورت پذیرفتت.

  متن حکم معروف منسوب به حاج میرزا محمد حسن شیرازی(میرزای شیرازی) این است:

  (بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بِاَیّ نحو کان در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام است. حرر الاحقر محمد حسن الحسینی)

  شیخ کربلایی در رساله دخانیه، از اسناد اصیل و معتبر در دسترس، تصریح دارد: «‌اصل حکم بر هیچکس مشهود نیفتاد».

   امین الدوله هم در «خاطرات سیاسی» می‌گوید: "... مردم حکم موهوم میرزای شیرازی را بی‌سند معلوم، مفترض الاطاعه شمردند".

   فریدون آدمیت در «شورش بر امتیاز رژی» منشا جعل حکم را از ملک التجار و بازرگانان دیگر می‌داند.(ص74)

  یحیی دولت آبادی هم نسبت حکم به میرزای شیرازی را "دروغ" می‌خواند./حیات یحیی، ج1/

    شیخ کربلایی به روشنی می‌نویسد:

   «این شایعه به مأخذ درستی پیوسته نبود-اما چون مردم خواستارش بودند- دل در امید صدق شایعه بستند» /رساله دخانیه/ همان

   جنبش دلیرانه و عصیان فراگیر مردمی بر علیه کمپانی رژى که سرانجام آنرا عقب راند، از سر فصل‌های تحرکات سیاسی تاریخ معاصراست.

   در هرحال جوّ عمومی و بحران اعتراضات مردم از مشهد و تبریز و تهران و... و همراهی طبقه تجار با مردم و همراهی و تهییج روحانیت شیعه، کار را بر شاه و اتابک تنگ کرد* و فتوای منتشر شده ضربه نهایی را وارد ساخت. متن یکی از نامه هایی که از جانب مردم به ناصرالدین شاه و البته به صورت ناشناس نوشته شده را می‌خوانیم:

   «ما به جان آمده‌ایم. این دفعه از آن دفعات نیست. تورا پارچه پارچه می‌کنیم، سهل است. نسل قاجاریه را از جهان بر می اندازیم.» (آدمیت/ شورش بر امتیاز نامه رژی/ص3)

  دکتر فوریه پزشک ناصرالدین شاه نیز در خاطرات خود می‌نویسد: «نشانه‌های آشکار ناخرسندی به چشم می‌خورد...نامه‌های تهدید آمیز بی‌امضا به اندرون می رسند...» سه سال در دربار ایران/ص 77

   در هر صورت، شد آنچه شد. گویا کسی به جز عده‌ای درباریان در پی راست و نادرست حکم نبود و البته پاسخ روشنی هم داده نمی شد.

   امین الدوله در خاطرات... می‌نویسد:

   «لاجَرَم استعداد و ترصد مردم این حکم را درست به کرسى نشانید و آوازه نفاس جناب میرزا به عرض رسید و ایشان هم به خود گرفته انکار نفرمودند...»** ص60

   *روایت کمتر شنیده شده ای از دوست‌علی معیری نوه ناصرالدین شاه، ادعا دارد خود شاه از دادن امتیاز پشیمان شده بوده و این برنامه‌ریزی‌ها را انجام داده تا به کمپانی بقبولاند مردم و روحانیت پرنفوذ شیعه ناراضی‌اند و قادر به پیش‌گیری نیست و امتیاز باید لغو شود.  (معیری/ یادداشتهایی از زندگی خصوصی ناصرالدین شاه)

**با این‌حال میرزای شیرازی با تحریم کنندگان هم‌داستان بود و بارها در تلگراف‌های خود به دربار از "پریشانی اوضاع ملک و رعیت" انتقاد کرده بود. (برای نمونه در تلگراف 27 ذی الحجه 1307 به کامران میرزا.‌

بیشتر بخوانید:

مردم‌نامه؛ فصل نامه‌ای که تاریخ را میان مردم می بَرَد

تماشاخانه

هیجان و جنون یکی از پرفرازونشیب‌ترین روزهای خرید / بلک فرایدی یا جمعه سیاه چطور به وجود آمد؟ (فیلم)

شکوه فرش ایرانی دوره صفوی را در اروپا ببینید (فیلم)

فیلم های دیگر