رونمایی از کتاب «جامعه‌شناسی فاجعه»

به گزارش ایسنا و به نقل از روابط‌عمومی فرهنگسرای رسانه، در مراسم رونمایی از کتاب «جامعه‌شناسی فاجعه» نوشته معصومه کمال‌الدینی که در این فرهنگسرا برگزار شد، غلامرضا غفاری و حمید رزاقی به نقد و بررسی این اثر پرداختند.

کمال‌الدینی نویسنده این کتاب در ابتدای جلسه گفت: معتقدم تا زمانی که یک فاجعه تبدیل به مسئله‌ای اجتماعی برای همه مردم و مسئولین نشده‌است، نمی‌توانیم انتظار چاره‌اندیشی‌های کلان داشته‌باشیم. این کتاب با دو هدف نوشته شده‌است؛ یکی انگیزه فردی بوده‌است. بنده رساله دکتری خود را زلزله بم انتخاب کردم، چراکه اهل بم و بازمانده از آن زلزله بزرگ هستم. دوست داشتم برای مردم شهرم و به‌ویژه زنان بم کاری کرده‌باشم. بهترین کاری که به‌عنوان یک جامعه‌شناس می‌توانستم انجام بدهم این بود که برای شناسایی مشکلات‌شان و ارائه راه‌حل اقدام کنم تا بتوان در مدتی کوتاه بخشی از مشکلات اجتماعی و پیامدهای منفی روانی ناشی از زلزله را خنثی کرد.

او ادامه داد: انگیزه دوم من از نوشتن این کتاب زمانی ایجاد شد که متوجه شدم درخصوص ادبیات نظری جامعه‌شناسی فاجعه بسیار دچار خلاء هستیم و کم کار شده‌است. از سال ۱۳۶۹ که سرکار خانم شادی‌طلب درباره زلزله رودبار نوشتند، هیچ مطلب دیگری در این حوزه نداشتیم. زلزله بم با تمام پیامدهای منفی که به‌همراه داشت، جرقه‌ای را ایجاد کرد تا پژوهشگران نسبت به این موضوع دست‌به‌قلم بشوند و کتاب بنده هم یکی از آثاری‌ست که در این‌باره نوشته شده‌ که البته دیباچه‌ای برای نوشتن کتاب‌های بعدی‌ست.

این نویسنده و پژوهشگر با اشاره به سختی‌های چاپ این کتاب گفت: متاسفانه انتشارات تخصصی برای انتشار کتاب‌های تخصصی در زمینه بحران وجود ندارد. این موضوع در حالی‌ست که سازمان‌های متولی و انتشارات‌های دانشگاهی می‌توانند در این زمینه اقدام کنند. برای مثال سازمان مدیریت بحران می‌تواند بخشی از انتشارات خود را به موضوعات جامعه‌شناسی فاجعه اختصاص دهد.

او تصریح کرد: ناشران دانشگاهی به‌دلیل محدودیت‌هایی نظیر هیئت علمی بودن نویسنده، سابقه او و... قبول نکردند که این کتاب را چاپ کنند، بقیه ناشران نیز به‌دلیل این‌که این موضوع برایشان شناخته نشده‌بود سرمایه‌گذاری نمی‌کردند. با این حال نشر اندیشه احسان پذیرفت که این اثر را منتشر کند.

همچنین غلامرضا غفاری استاد دانشگاه تهران در این جلسه گفت: جامعه‌شناسی فاجعه عرصه‌ای‌ست که بسیار مهم است، اما کمتر بدان پرداخته شده و کتاب‌هایی که در این زمینه نوشته شده، محدود و انگشت‌شمار هستند. سرزمین‌ ما به‌گونه‌ای‌ست که در خطر بلایای طبیعی زیادی قرار دارد که نمونه آن زلزله بم است. در کنار تخریب‌های زیادی که این بلایا به همراه دارد، پیامدهای زیاد اجتماعی آن‌ها که پس از وقوعش آرام‌آرام به چشم می‌آید، بسیار مهم بوده و باید مورد توجه قرار گیرد. 

او ضمن بیان چند نقد بر کتاب «جامعه‌شناسی فاجعه» گفت: بر مبنای دغدغه‌ای که پژوهشگر در این زمینه داشته، کتاب خود را در دو فصل تنظیم کرده‌است؛ در بخش ابتدایی مباحث نظری و مفهومی را مورد بررسی قرار داده و در بخش دوم براساس تجربه زیسته خود یک مورد مطالعه واقعی یعنی زلزله بم را از ابعاد مختلف واکاوی کرده‌است. باید دقت داشت که جامعه‌شناسی فاجعه علاوه بر آن‌که حوزه جدیدی به شمار می‌رود، در قیاس با دیگر شاخه‌های رشته جامعه‌شناسی بیشتر نیازمند اطلاعات چندرشته‌ای و بینارشته‌ای‌ست. در کنار تمام نقاط قوت که در این اثر دیده می‌شود، برخی نقاط ضعف هم به چشم می‌آید که باید معرفی شده و در جهت اصلاح قرار گیرد.

این استاد دانشگاه بیان کرد: به نظر می‌رسد که امکان فصل‌بندی بهتری برای این کتاب وجود داشت؛ در فصل اول، نویسنده به دنبال معرفی فاجعه و فضای مفهومی آن است. دقت داشته‌باشید که فاجعه فقط یک واژه نیست، بلکه یک سازه چندبعدی و چند واحدی‌ست. علاوه بر این، به‌غیر از فصل پایانی، در مابقی فصول مقدمه‌ای نوشته شده‌ که بسیار طولانی‌تر از یک مقدمه بوده و خود تبدیل به یک بخش اصلی شده‌است. به‌نظر می‌رسد که لازم است این مقدمه‌ها کوتاه‌تر و خیلی سریع‌تر وارد مباحث شود.

او تاکید کرد: در فصل سوم که نویسنده وارد مباحث نظری شده، می‌بایست به یک نکته اساسی دقت داشته‌باشد؛ کار جامعه‌شناس در این‌جا این است که براساس دانش نظری که در عرصه جامعه‌شناسی سراغ دارد، نظریات خودش را بیان کند. به عبارت دیگر، بنابر تشخیص خود از تئوری‌های موجود و پیشین کمک گرفته و واقعیت تحت مطالعه را شرح و توضیح بیشتری بدهد. برهمین اساس لازم است که نویسنده چارچوبی را برای خود معین کند.

حمید رزاقی، مدرس دانشگاه، در بخش دیگری از این جلسه گفت: به‌نظرم کتاب «جامعه‌شناسی فاجعه»، از دو جهت اثری ارزشمند است. اولین دلیل برای ارزشمندی آن این است که به ادبیات جامعه‌شناسی فاجعه افزوده و مفاهیمی نظیر تاب‌آوری، آسیب‌پذیری اجتماعی، پیامدهای اجتماعی و... را بیان کرده‌است. این‌ها می‌تواند در دسترس پژوهشگران و سیاست‌گذاران قرار گیرد و برایشان قابل استفاده خواهد بود. دومین دلیل برای ارزشمندی این اثر نیز جنبه پژوهشی آن است. ایشان با روش گراندد تئوری که روشی کیفی‌ست بسیاری از مفاهیم نظیر ناامنی جنسیتی، دگردیسی خانواده، خشنوت خانگی، ازدواج‌های اجباری و... را در این کتاب کشف و بررسی کرده‌است.

او در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به موضوع مدیریت ریسک گفت: در این جلسه می‌خواهم درباره ریسک هم صحبت کنم؛ در پیوند جامعه‌ فاجعه، جامعه ریسک را هم باید تعریف کرد. در جامعه فاجعه، ادراک از ریسک اهمیت ندارد. به‌عبارت دیگر، فهم و دانش علمی و همچنین خرد جمعی به‌قدری پایین است که منجر به فاجعه می‌شود. دقت داشته باشید که ریسک با احتمال خطر و آینده سروکار دارد و جامعه‌شناسی ریسک به نوعی جهان‌بینی‌ای است که نسبت به آینده نگران است و تلاش دارد با برنامه‌ریزی، افزایش توانمندی مجامع علمی و آگاه‌سازی مردم از بروز فاجعه جلوگیری کند. برای مثال، اگر با استفاده از مدیریت ریسک، خانه‌ها و ابنیه را محکم‌تر بسازیم، دیگر فاجعه‌ای رخ نمی‌دهد.

رزاقی در پایان گفت: بنابراین بر این نظرم که دانش علمی ما در کنار دانش اجتماعی و خرد مردمی می‌تواند به کمک زیست‌جهان ما بیاید. دقت داشته باشید که اگر فهم ما پایین باشد، فاجعه بارها و بارها تکرار می‌شود و به‌صورت جرم انباشته هم خواهد بود.
در پایان این مراسم با حضور رئیس فرهنگسرای رسانه، معاونان و استادان حاضر در جلسه از کتاب «جامعه‌شناسی فاجعه» رونمایی شد.