کدام کشور دقیق‌ترین شناخت را از ایران دارد؟

عصر ایران؛ دکتر محمود سریع القلم ( استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر توسعه)

 در انتهای این مطلب، به ترتیب اهمیت، لیستی از کشورها آمده اما دلیل کانونی که انگلستان، دقیق‌­ترین شناخت را دارد بخاطر این است که در پی تغییر در ایران نیست.

ابتدا «شناخت» و «دقیق‌­ترین» را تعریف می‌­کنیم. منظور از شناخت، فهم یک پدیده یا جامعه آنگونه که «هست» نه آنگونه که «باید باشد.» شاید هیچ ملتی به اندازه انگلیسی‌­ها، کنجکاوی برای فهم پدیده‌­های «متفاوت و متضاد» را نداشته باشد.

حکومت و محقق انگلیسی این توان فکری را دارد که سوژه‌­ی مورد مطالعه را از نظام باورها و آرزوهای خود تفکیک کند: سعی می‌­کند سوژه را آنگونه که هست و با منطق خودِ سوژه بدون آنکه آن را قبول کند بفهمد. در فرایند این شناخت، او در پی تغییر سوژه نیست.

تئوری تغییر انگلیسی بر این اصل استوار است که: اصولاً چرا باید دیگران را تغییر داد؟ مگر یک هندی یا چینی یا قطری می­تواند در عوالم ذهنی و عینی یک انگلیسی ورود کرده و سیر کند؟ این چه کاری است که برای تغییر جوامع دیگر باید پول و منابع هزینه کرد.

با این روش، انگلیسی به سراغ دالان­‌های هزارتوی (Labyrinth) ذهن سوژه می­رود تا با جامعه­‌ شناسی و روان­شناسی، نظام «کنش-واکنش» او را واکاوی و استخراج کند. او به دنبال خوب و بد، غلط و درست، عاقل و نادان، موفق و غیر موفق و امثالهم نیست.

شناخت دقیق یعنی: مخاطب به چه می‌­اندیشد؟ چه امری برای او مهم است؟ محرکه‌­ی عصبانیت او چیست؟ عامل خوشحالی او چه می­تواند باشد؟ اولویت­‌بندی ذهن او چگونه است؟ منابع رضایت و عدم رضایت او کدامند؟ و شاید از همه مهم‌­تر، تعریف سوژه از زندگی چیست؟

انگلیسی تلاش می­‌کند به طور دقیق و با دقت عینی و مستقل از ذهنیت خود، به پاسخ­‌های مطمئن دست یابد چون بسیار سخت و بلکه محال است حال و هوا، آداب، سنت­ها و باورهای ملّت­‌های دیگر را تغییر داد و شبیه خود کرد. هدف از شناختِ عمیق اجتماعی و روانی سوژه چیست؟ هدف این است که دایره‌­ای شکل داد تا خود و مخاطب در آن دایره­‌ی مشترک، منافع مشترکی را تعریف کرده و آنها را با درصدهای مختلف تحقق بخشند.

نکته­‌ی کلیدی در بحث فوق این است که تا چه میزان یک کشورظرفیت ادراک و تحلیل از مخاطب را خارج از تعصبات، ارزش­ها و قالب­‌های خود کسب کرده است. شناخت دیگران صرفاً از لِنز خود باعث مخدوش شدن شناخت می شود (Predispositions or Pre-conceived Notions).

ترسیم کردن دنیای دیگران و وصل کردن نقاط رفتاری در نقشه‌­ی بزرگ ذهن یک فرد یا ملت، خود تخصص است. مدت‌هاست که گفته می­‌شود جهان، جهان داده­‌ها و اطلاعات است. اما شاید بتوان نکته­‌ی به مراتب با اهمیت ­تری را مطرح کرد: پردازش اطلاعات از خود اطلاعات برجسته ­تر است (Information Processing).

انگلیسی­‌ها ضمن اینکه نسبت به آنچه معرف آنهاست اعتماد به نفس دارند، ولی وقتی با تفاوت­‌ها و تناقضات در محیط بین‌­المللی روبرو می‌­شوند در پی هضم آن در قالب منافع خود هستند. برای آنکه اطلاعات در مورد کشورها و جریان‌­ها را مطالعه کنند، حتی­‌المقدور نظام باورهای خود را کنار گذاشته و از زوایای درونی جهان مخاطب سعی می­‌کنند او را بفهمند.

از این رو، طی چند قرن عملکرد بین­‌المللی انگلستان، انگلیسی‌­ها به دنبال دموکراتیک کردن دیگران نبوده­‌اند. در تاریخ قاجار آمده که سفیر جدید انگلستان در ایران در بازار کاشان قدم می­زده و ناگهان صدای اذان شنیده می­‌شود. از مترجم ایرانی می­‌پرسد: این صدای چیست؟ می گوید: دعوت مردم برای ادای نماز ظهر در مسجد است. باز می‌­پرسد: این با منافع بریتانیای کبیردر تضاد است؟ جواب می‌­آید: خیر، این­ها سنن و آداب مذهبی هستند. سپس با آرامش می­‌گوید: ما کاری با سنت اذان و آداب عبادت و مسجد نداریم. این­ها مسائل محلی هستند.

اگر فهم و پردازش اطلاعاتِ یک مخاطب فرضی، صرفاً مبتنی بر نظامِ فکری پردازش کننده باشد، تعدد خطاها بیشتر می­‌شود. حتی باراک اوباما در سال آخر ریاست جمهوری خود در ماه مه 2016 طی مصاحبه‌­ای با مجله آتلانتیک به خطاهای سیاست خارجی و مشکل پردازش اطلاعات اشاره می­‌کند. این درحالی است که به واسطه‌­ی فناوری، هیچ کشوری به اندازه‌­ی آمریکا بر داده‌­ها در کل نظام بین­‌المللی تسلط و دسترسی ندارد، اما این دسترسی به اطلاعات، ضرورتاً به توانایی در پردازش منجر نمی­‌شود.

معمولاً گفته می­شود پردازش داده­‌ها محتاج تحصیل و مدرک دانشگاهی است ولی داشتن متدولوژی از داشتنِ صرفِ مدرک به مراتب کلیدی­‌تر است. تفکیک میان آنچه هست و آنچه باید باشد، به انبوهی از مهارت­‌های روشی و در عین­ حال نیاز به احاطۀ عمیق بر نظریه­‌های انسان­ شناسی دارد.

یکی از نمادهای انسان­‌شناسی نزد انگلیسی­‌ها این است که دشمن را نباید صد در صد شکست داد چون ممکن است در مقطعی استفاده‌­ای داشته باشد. از منظر تئوریک نیز، هیچ انسان و جامعه‌­ای دوست ندارد کاملاً شکست بخورد. نحوۀ برخورد با دشمن خود یک تخصص است که ضرورتاً با گرفتن مدرک و دکترا به دست نمی آید.

ضعیف ترین روش، روش کلامی و یا امروزی آن توییتری است. چینی ها بعد از انگلیسی ها، توانمند ترین کشور در برخورد با دوست و دشمن هستند. Sun Tzu می گوید: وقتی دشمن مشغول اشتباه است نباید مزاحم او شد. انگلیسی ها و چینی ها، آرام ترین سیاست مداران و خاورمیانه ­ای ها عصبانی ترین ها را دارا هستند. عموماً ریشۀ عصبانیت و هیاهو چه فردی و چه سیاسی، در ضعفِ اعتمادِ به نفس است. 

در دوران پس از رنسانس، انگلیس و فرانسه 155 بار باهم جنگیده­‌اند و هم اکنون نیز در محافل خصوصی، سخنان نه چندان خوبی نسبت به هم می­‌گویند ولی منافع عظیمی را در دایره­‌ای مشترک تعریف کرده‌­اند.

اصولاً انسان­‌ها و جوامع به سختی یکدیگر را تائید می کنند، اما منافع است که آنها را به یکدیگر پایبند می­‌کند. از این رو، شاید در کلِ متونِ علوم انسانی، هیچ شناختی با اهمیت­‌تر از شناخت «طبع بشر» نباشد.

وقتی دست اندرکاران دیپلماسی ایران به اعرابِ خلیج فارس می­‌گویند: شما امنیت خود را می­‌خرید، این چند ضعف شناختی را دنبال می‌­کند. اول اینکه این افراد، تاریخ نخوانده‌­اند و با مسائل یک صد‌سال گذشته جزیرة ­العرب آشنایی ندارند. دوم اینکه با ساخت اجتماعی و طایفگی این منطقه ناآشنا بوده و سوم اینکه اصولاً این کشورها کدام منابع داخلی برای تامین امنیت ملّی خود را دارند که بتوان چنین انتظاری را از آنها داشت؟

همین بی دقتی ها در حرف زدن، زمینۀ بسیاری بد بینی ها شده است. آیا می توان گفت که رعایت روان شناسی کلام و مدیریت با حوصلۀ واکنش ها در سیاست خارجی ایران درحداقل خود است؟ ممکن است خواننده محترم این نقد را مطرح کند که نتیجه این بحث، حفظ وضع موجود و فقدان تغییر می‌­شود. جواب این نقد اینگونه است که تغییر در بستر خاص خود امکان پذیر است. اگر آن بسترهای فکری و اجتماعی و ساختاری آماده نباشند و اقناع نشوند، تغییر محقق نمی­‌شود.

دولت فدرال آمریکا، حدود 16000 زیرمجموعه دارد و به همین دلیل تغییر در سیاست­‌گذاری‌­های آن، آهسته پیش می‌­رود (Inertia) در حالی که در کشوری مانند چین یا روسیه، تغییر در سیاست خارجی نتیجۀ تبادلات و محاسبات در گروه­‌های بسیار کوچک است و تابع بوروکراسی های گسترده نیست.

دلیلِ علمی شکست برجام، شناخت دست‌­اندرکاران از نظام بین­‌الملل بر اساس قالب­‌های ذهنی داخلی بود. در عین حال، عدم آشنایی رسانه­‌های داخلی با تاریخ و تار و پود بین­‌المللی، سبب پایکوبی و جشن­‌های زودرس شد. یکی از بنیان­‌های تئوریک جنگ و تضاد و تقابل های تمام نشدنی در خاورمیانه بخاطراین است که عموماً همه می‌خواهند دیگران را شبیه خود کنند و نمی توانند دایره های مشترک ایجاد کنند.

از عبارت «آنچه هست و نه آنچه که باید باشد»، چه نکاتی را می­‌توان برای سیاست خارجی و رفتار بین­‌المللی ایران استخراج کرد؟ کدام منافع مشترک، ایران را به منطقه متصل می­‌کند؟

در روابط بین­‌ا‌‌‌‌‌لملل امروز، منطقه گرایی به معنای اتصالات گسترده اقتصادی بسیار مرسوم شده است. اما این منطقه گرایی، به پیش­‌نیازهایی در حوزه باورهای سیاسی و فرهنگی و تاریخی وابسته است و به همین دلیل ده کشور عضو آسه‌­آن (ASEAN) در جنوب و شرق آسیا به موازات تعلقات وسیع تاریخی و اجتماعی و حتی مذهبی و هم ­اکنون اقتصادی، نمونه ­ای موفق از منطقه گرایی را رقم زده ­اند.

یک وقت جبر جغرافیایی باعث می­شود کشوری با همسایه‌­ی خود تعامل کند بدون اینکه او را قبول داشته باشد مانند کره­ جنوبی نسبت به چین. اما زمانی یک کشور، همسایه‌­ی خود را به دلایل مختلف در ذهن و قلب خود قبول دارد مانند کشورهای اسکاندیناوی.

به نظر می­‌رسد حتی عراقی­‌ها که اشتراکات فراوانی با ایران دارند، در نهایت با هم ­زبان‌­های خود راحت‌­ترند. پاکستان عمدتاً خود را با اعراب خلیج فارس تعریف کرده است. اعراب خلیج فارس، کانون­‌های مشترک فراوانی با هم دارند و با ثروت چند تریلیونی، انتخاب های فراوانی دارند و در اعماق ذهن خود، ایران را صرفاً جبر جغرافیایی می دانند.

حتی جمهوری آذربایجان حلقه‌­های مشترک بسیاری با ترکیه و اسراییل ایجاد کرده است. به نظرمی رسد ترکیه هم مرتب در پی شکار فرصت ها است.

متدولوژی دولت بایدن در هفت ماه گذشته، هم گرایی خاورمیانه منهای ایران بوده و می خواهد آن را از دور مدیریت کند. آمریکا می خواهد با هم گرایی اقتصادی، واقعیت های جدید سیاسی به وجود آورد.

تجربۀ این نویسنده با 114 کشور جهان از نزدیک، این مشاهده­­‌ی علمی را نشان می‌­دهد که سه کشور هند، مصر و ژاپن، مستقل از اینکه چه میزان شناخت از ایرانِ امروز دارند، به ­راستی ایران را چه در سطح حاکمیت ها و چه در سطح مردم خودشان قبول دارند و به ایران و ایرانی، تمدنی می­‌نگرند هر چند به خاطر فشار غرب فعلاً فاصله می گیرند.

اما در سطح منطقه­‌ای، ایران کشوری فوق­ العاده خاص است و غریب و نتوانسته منافع خود را با کشوری قفل کند. به همین دلیل راحت تحریم می شود چون با کشوری منافع استراژیک ندارد.

هم­چنان که این نویسنده طی کتابی پیرامون سیاست خارجی ایران در سال 1378 تبیین نمود، به نظر می‌­رسد مهم­ترین منبع تامین امنیت و حاکمیت ملّی کشور در منطقۀ خاورمیانه، بسط ارتباطات گسترده اقتصادی و تجاری است، به طوری­که هندی ها با حضور 9 میلیونی خود در کشورهای خلیج فارس، حدود 35 میلیارد دلار در سال برای کشورشان درآمد تولید می­‌کنند.

اما به لحاظ شناختی و تئوریک، گسترش چنین روابط اقتصادی در منطقه بدون کاهش تنش در مناسبات بین­‌المللی امکان­‌پذیر نخواهد بود. اگر هدف، کارآمدی و ثبات در زندگی مردم ایران باشد، سهمِ اهمیتِ سیاست خارجی در تدوین این دکترین، شاید به 70 درصد برسد. از این رو، دانش بین­‌المللی از آنچه که هست و واقعیت دارد چه برای سیاست‌­مدار، چه نویسنده، چه رسانه، برای آیندۀ ایران تعیین کننده است.

در خاتمه، 15 کشور به ترتیب بر اساس عمق شناختی که از فرهنگ، جامعه، سیاست و روان­شناسی ایران و ایرانی دارند، آورده می­‌شود. مبنای این تقسیم بندی، مطالعات علمی و مشاهده در صدها کنفرانس بین المللی نویسنده طی 25 سال گذشته به عنوان یک دانشجوی روابط بین الملل است:

گروه الف (شناخت منحصر به فرد)

1. انگلستان

گروه ب (شناخت بسیارعالی)

1. اسراییل
2. فرانسه
3. روسیه

گروه پ (شناخت متوسط)

1. هند
2. امارات
3. ژاپن
4. ترکیه
5. ایتالیا
6. آمریکا
7. آلمان
8. چین

گروه ت (شناخت ضعیف)

1. عراق
2. عربستان
3. کانادا

بیشتر بخوانید:

چرا نمی‌توانیم بین المللی شویم؟

چرا همدیگر را قبول نداریم؟

مواضع ما و منافع ما ؛ چرا مواضع ما در خدمت منافع جامعه نيست؟

شبکه سازی و آیندۀ ایران / دکتر سریع القلم

تماشاخانه

هیجان و جنون یکی از پرفرازونشیب‌ترین روزهای خرید / بلک فرایدی یا جمعه سیاه چطور به وجود آمد؟ (فیلم)

شکوه فرش ایرانی دوره صفوی را در اروپا ببینید (فیلم)

فیلم های دیگر