فرونشست زمین؛ زلزله خاموشی که در راه است

پدیده فرونشت زمین در سال‌های اخیر به یکی از مخاطرات طبیعی برای چهارمحال و بختیاری تبدیل شده است، کاهش چشمگیر نزولات جوی و برداشت‌های بی‌رویه سبب تشدید این پدیده شده است، اگر مسئولان در حال حاضر چاره‌ای برای جلوگیری از فرونشست زمین در دشت‌های بحرانی و ممنوعه بحرانی استان نیاندیشند، قطعا این تهدید بیش‌تر از گذشته نمود عینی پیدا خواهد کرد.

روح‌الله فتاحی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص عوامل موثر در فرونشت زمین، اظهار کرد: امروزه کشور ایران با پدیده خشکسالی مواجه شده است که این موضوع برای مدت طولانی نیز در ایران حاکم خواهد ماند، در واقع خشکی زمانی در یک منطقه حکم‌فرما می‌شود که سالیان متمادی خشکسالی در آن منطقه رخ دهد.

 رئیس هیات مدیره انجمن هیدرولوژی ایران افزود: باید در شرایط خشکسالی منابع موجود اعم از منابع آب و خاک مدیریت شود، البته مواردی مانند تغییر اقلیم و گرم شدن کره زمین نیز بر ایجاد خشکی موثر است.

وی ادامه داد: بر اساس بررسی‌های انجام شده بر آمار موجود از میزان بارندگی در نقاط مختلف ایران تغییر معناداری در میزان بارش‌ها ایجاد نشده و در واقع انحراف از معیار میزان بارندگی در ایران زیاد است، یعنی در سالی میزان بارندگی زیاد و در برخی سال‌های دیگر این میزان کم بوده و بنابراین کاهش چشم‌گیری در میزان بارندگی وجود ندارد.

‎ فتاحی عنوان کرد: برنامه‌ریزی‌های موجود در ایران براساس آمایش سرزمینی با محوریت خاک که یکی از مهم ترین نهاده‌های موجود است، صورت نمی‌گیرد، همچنین توسعه در کشور یکی از نیازهای اساسی است، اما بهترین اقدام این بوده که توسعه‌ای در دستور کار قرار بگیرد که وابستگی کمتری به منابع آب داشته باشد، متاسفانه امروزه از آب‌های زیرزمینی برداشت بی‌رویه انجام می‌شود.

رییس مرکز تحقیقات منابع آب دانشگاه شهرکرد خاطرنشان کرد: در برخی استان‌ها مانند اصفهان، خوزستان و ... کمبود آب به یک بحران اجتماعی تبدیل شده است و متاسفانه برخی کارشناسان که در این خصوص اظهارنظر می‌کنند از دانش کافی برخوردار نیستند و به این موضوع توجه نمی‌کنند که سیستم منابع آب سطحی و زیرزمینی به یکدیگر پیوسته است.

وی اضافه کرد: کاهش دبی رودخانه‌های منتهی به تالاب چادگان، هورالعظیم و رودخانه کارون در سال‌جاری تنها به دلیل کاهش میزان بارش‌ها در سال گذشته نیست، بلکه یکی از دلایل عمده این است که دبی پایه رودخانه‌ها را زهکشی از منابع آب زیرزمینی بالا دست تشکیل می‌دهد و حفر چاه‌های عمیق و غیرقانونی منجر به تغییر در دبی پایه رودخانه‌ها می‌شود.

رییس مرکز تحقیقات منابع آب دانشگاه شهرکرد تصریح کرد: دبی پایه رودخانه‌ها درحقیقت از طریق زهکشی منابع آب زیرزمینی و چشمه‌ها تامین می‌شود، زمانی که با پایین رفتن سطح آب زیرزمینی، چشمه‌ها خشک شوند، قطعا دبی پایه رودخانه‌هایی مانند کارون نیز کاهش چشمگیری پیدا می‌کند.

وی بیان کرد: انتقال آب بین حوضه‌ای نیز یکی دیگر از دلایل کاهش آب‌های زیرزمینی است، افرادی که طرح بهشت‌آباد را توجیه می‌کنند، سیلاب‌های رودخانه را سرلوحه کار خود قرار داده‌اند، درحالیکه سیلاب‌ها نقشی در تغذیه پایین دست ندارند و دبی پایه رودخانه در این امر دخیل بوده، بنابراین بخشی از دلایل بروز مشکلات در این حوزه متاثر از انتقال آب بین حوضه‌ای است، اما بخش عمده آن به دلیل ناپایداری منابع آب رخ می‌دهد.

فتاحی اظهار کرد: ناپایداری منابع آب یعنی در یک سرزمین خشک و نیمه‌خشک اگر از یک سفره آب زیرزمینی در یک دوره پنج یا ۱۰ ساله آب برداشت شود و اگر میزان این سفره آب زیرزمینی صفر نشد یعنی میزان برداشت آب با میزان تغذیه با هم برابر نشد و این سفره دچار افت شد، در اینصورت این یک شاخص است که نشان می‌دهد این منبع آب پایداری برای انجام برنامه‌ریزی نیست.

رئیس هیات مدیره انجمن هیدرولوژی ایران افزود: در چهارمحال و بختیاری نیز دشت فلارد، خانمیرزا، کیار، سفیددشت، فرادنبه و بلداجی طی سه تا چهار دهه گذشته سطح آب‌های زیرزمینی حدود ۲۰ تا ۲۵ متر افت پیدا کرده‌اند، این اتفاق علاوه بر این‌که بهره‌برداران را در اجرای برنامه‌ها با مشکل مواجه می‌کند باعث می‌شود دبی پایه رودخانه‌ها کاهش پیدا کند و در پایین دست هم بحران به وجود آید.

وی تصریح کرد: یکی از مواردی که مورد توجه مسئولان و برنامه‌ریزان در ایران قرار نگرفته این موضوع است که زمان تولید یک محصول، محاسبه قیمت تمامی نهاده‌های مصرف شده در فرآیند تولید انجام می‌شود، اما متاسفانه در این فرآیند هزینه و میزان آبی که برای تولید محصول مصرف شده، محاسبه نمی‌شود.

فتاحی بیان کرد: در حقیقت در فرآیندهای تولیدی هیچ ارزشی برای آب به عنوان مهم‌ترین فرآورده درن ظر گرفته نمی‌شود و این موضوع باعث شده  که کشاورزان و صنعتگران در تولید محصولات خود دقت لازم را در بالا بردن راندمان و کارایی مصرف آب نداشته باشند.

رییس مرکز تحقیقات منابع آب دانشگاه شهرکرد افزود: متاسفانه در بخش کشاورزی ایران به دلیل شرایط خاص آب و هوایی، مقدار متوسط آب مصرف شده برای تولید یک کیلوگرم محصول از تمامی نقاط دنیا بیشتر است، متوسط جهانی آب مصرفی برای تولید یک کیلوگرم گندم تقریبا ۰/۶ تا ۰/۹ مترمکعب است در حالیکه در ایران حدود ۱/۶ مترمکعب آب مصرف می‌شود تا یک کیلوگرم  گندم تولید شود.

وی ادامه داد: بنده در دوره قبلی مجلس شورای اسلامی در سمت مشاور رئیس کمیسیون آب، کشاورزی، منابع طبیعی بودم و این انتظار وجود داشت که ۱۲ نفر اعضای این کمیسیون از متخصصان حوزه آب، کشاورزی و یا منابع طبیعی باشند، اما متاسفانه هیچ کدام از افراد حاضر در این کمیسیون تخصص مربوطه را نداشتند، برای تصمیم‌گیری درخصوص منابع آب یک کشور باید کمیسیون تشکیل شده یک کمیسیون مرتبط کاملا تخصصی باشد.

فتاحی عنوان کرد: از سال‌های گذشته گفته می‌شود برای جلوگیری از مشکلاتی مانند سیلاب و فرونشست زمین باید توان هیدرولوژیکی حوضه‌های آبخیز از طریق عملیات آبخیزداری، مرتع‌داری، احیا پوشش گیاهی و ... حفظ و احیا شود، اما متاسفانه توجهی به این‌گونه هشدارها نمی‌شود و در نتیجه امروزه در کرمان، زاهدان و ... سیلاب رخ می‌دهد و یا در چهارمحال و بختیاری فرونشست آب زیرزمینی پدید می‌آید.

رییس مرکز تحقیقات منابع آب دانشگاه شهرکرد یادآور شد: در استان‌هایی مانند کرمان و سیستان و بلوچستان که دچار کم‌آبی شدید هستند، طی مدت گذشته سیلاب رخ داد در حالیکه با اجرای عملیات آبخیزداری به راحتی می‌توان سیلاب را به فرصت تبدیل کرد.

وی گفت: در حقیقت اقدامات آبخیرداری مانند بیمه ماشین و یا آتش‌سوزی است، زیرا تصادف و آتش‌سوزی ازجمله اتفاقاتی بوده که امکان دارد برای هر شخصی رخ دهد، در آبخیزداری نیز زمانیکه در بالادست بندهای ذخیره‌ای و ... ساخته می‌شود، ممکن است طی چندین سال این اقدامات در ظاهر ناکارآمد باشند، اما هنگام وقوع سیلاب مانند نوعی بیمه عمل و امکان هدایت سیلاب به سمت سفره‌های آب زیرزمینی را فراهم می‌کنند و در واقع تهدید سیلاب به یک فرصت تبدیل می‌شود.

فتاحی اظهار داشت: در استان‌های مرتفع مانند چهارمحال و بختیاری آبخوان‌های ضعیفی وجود دارد و این آبخوان‌ها از ضخامت کمی برخوردار هستند، اما متاسفانه طی چهار دهه گذشته حدود ۸۰ درصد مصارف آب در استان از طریق آب‌های زیرزمینی که بسیار محدود بوده تامین  می‌شود و در نتیجه سفره‌های زیرزمینی از آب خالی شده است.

رئیس هیات مدیره انجمن هیدرولوژی ایران اضافه کرد: زمانی که آب سفره زمینی مصرف شود به دلیل بار خاک موجود در سطح بالایی سفره منافذ مسدود می‌شود، در نتیجه زمین نشست می‌کند، اما معضل مهم‌تر این است که به دلیل مسدود شدن حفره‌ها حتی در صورت وقوع بارندگی و هدایت آب به سمت این سفره از طریق عملیات آبخیزداری امکان احیای سفره آب زیرزمینی وجود ندارد.

وی در پایان بیان کرد: بنابراین باید ضمن جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب سفره‌های زیرزمینی قبل از مرگ کامل سفره‌های زیرزمینی به دلیل مسدود شدن حفره‌ها، نسبت به احیای آن‌ها اقدام کنیم.