به ورشکستگی آبی رسیدیم/ زیاده‌ خواهی همسایگان با منابع ایران چه کرد؟

یک پژوهشگر آب گفت: سالانه حدود ۹۶ میلیارد متر مکعب در ایران آب مصرف می‌شود در حالی که کل منابع آب تجدیدپذیر کشور حدود ۹۰ میلیارد متر مکعب است، بنابراین از بحران آب عبور کرده‌ایم و به ورشکستگی آبی رسیده‌ایم. 

 

 

مصطفی فدایی‌فرد در گفت‌وگو با ایلنا، در ارزیابی وضعیت خشکسالی و کم‌آبی در کشور اظهار داشت: موقعیت جغرافیایی ایران به گونه‌ای است که حدود ۸۵ درصد از وسعت کشور در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است. مقدار بارش در ایران حدود یک‌سوم میانگین جهانی و میزان تبخیر آب در ایران حدود سه برابر متوسط جهانی است. ضمن این که عمده بارندگی‌ها در ایران به سطح محدودی از کشور اختصاص دارد، به طوری که ۷۰ درصد از بارندگی‌های سالانه فقط در ۲۵ درصد از سطح کشور و ۳۰ درصد باقیمانده بارندگی‌ها در ۷۵ درصد از سطح کشور نازل می‌شود.

 

این در حالی است که به دلیل تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر، هم از مقدار بارندگی‌ها کاسته شده است و هم الگو (یا شدت) بارش، نوع بارش (تبدیل شدن برف به باران) و زمان بارش (جا‌به‌جایی بارش از فصل نیاز به فصول دیگرِ سال)، منجر به افزایش شدت خشکسالی‌ها و فراوانی وقوع سیلاب‌ها در ایران شده است. 

وی افزود: به قول معروف "بحران آب در ایران به دلیل کم آبی و خشکسالی نیست بلکه به دلیل سوءمدیریت منابع آب است". باید پذیرفت که مدیریت منابع آبی کشور اشتباه بوده و در این میان استفاده از روش‌های غیراصولی برداشت نیز به بحران آب دامن ‌زده است.

این کارشناس و پژوهشگر آب در خصوص آنچه موجب بروز کم‌آبی در کشور شده توضیح داد:  بررسی‌ها نشان می‌دهد که مقدار بارندگی در کشور طی دو دهه اخیر حدود 10 درصد کاهش یافته است ولی از مقدار رواناب در دوره مشابه آماری، حدود 40 درصد کاسته شده است. مهم‌ترین دلیل این موضوع، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و کاهش شدید رطوبت خاک است. سالانه حدود 96 میلیارد متر مکعب در ایران آب مصرف می‌شود در حالی که کل منابع آب تجدیدپذیر کشور حدود 90 میلیارد متر مکعب است، بنابراین از بحران آب عبور کرده‌ایم و به ورشکستگی آبی رسیده‌ایم. 

وی ادامه داد: بر این اساس مهم‌ترین اهمال‌کاری و کم‌کاری این بوده است که در طی چهار دهه اخیر سعی کرده‌ایم همه مشکلات کشور را با فشار بر منابع آب برطرف کنیم. یعنی این که اشتغال ایجاد شده در کشور توسط دولت‌های مختلف، همگی آب‌محور بوده‌اند. ضمن این که عدم اشتغالزایی کافی در کشور، باعث شده است که مردم نیز راسا برای کسب درآمد و ارتزاق خانواده، اقدام به برداشت غیرمجاز از آب‌های سطحی و زیرزمینی کنند. این در حالی است که پتانسیل‌های فراوان کشور برای ایجاد اشتغال، واقعا بدون استفاده باقی مانده‌اند.

رییس کمیته ارزیابی سیلاب کمیته ملی سدهای بزرگ ایران درباره وضعیت ذخایر آب‌های زیرزمینی گفت: در حال حاضر دشت‌های اصلی کشور که سفره‌های ارزشمند آب زیرزمینی را در خود جای داده‌اند، همگی و بدون استثناء از وضعیت بحرانی برخوردارند و برخی از آنها به دلیل برداشت بی‌رویه دُچار فرونشست شده و عملا غیر قابل استفاده شده‌اند. عملکرد مخازن آب‌های زیرزمینی همانند مخازن سدهای مخزنی بر روی زمین است، یعنی در مواقع سیلابی هم ضریب جریان را کاهش می‌دهند و از خسارات سیل جلوگیری می‌کنند و هم این که حجم زیادی از سیلاب را ذخیره کرده و در موقع نیاز آماده مصرف می‌کنند، با این تفاوت که میزان تبخیر از آنها بسیار بسیار اندک بوده و قابل قیاس با مقادیر تبخیر و هدررفت آب از مخزن سدها نیست.

 

وی افزود: پدیده فرونشست زمین که متاسفانه به شدت در حال گسترش است، علاوه بر این که بر زیرساخت‌های کشور مانند راه‌ها، ریل‌ها، خطوط لوله، پل‌ها و سایر ابنیه اثر مخرب دارند، باعث از بین رفتن مخازن زیرزمینی شده و توازن چرخش بارش و رواناب را تخریب می‌کنند و نهایتا منجر به کاهش شدید آب تجدیدپذیر کشور می‌شوند. به عبارت دیگر تداوم بی‌توجهی به منابع استراتژیک آب‌های زیرزمینی منجر به تشدید کم‌آبی و افزایش فراوانی وقوع سیلاب‌ها خواهد شد. 

وی با بیان اینکه طرح‌های بسیار خوبی در زمینه تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی تهیه شده، خاطرنشان کرد: با این وجود به دلیل کمبود منابع مالی و اعتباری و تخصیص نامناسب بودجه، عملا فعالیت موثری در این زمینه به انجام نرسیده است که منجر به احیا شود و منابع آب زیرزمینی کشور در حال نابودی هستند. مردم و به خصوص مسئولین و مدیران کشور هنوز به عمق فاجعة ورشکستگی آبی پی نبرده‌اند!

مدیر اسبق طرح جامع آب کشور در ادامه به فعالیت‌های کشورهای همسایه که منجر به بروز پدیده خشکسالی و کم‌آبی در کشور ما شده اشاره کرد و گفت: به نظر من فعالیت‌های کشورهای همسایه ایران در کنترل منابع آبی مشترک‌شان با ایران، بسیار زیاده‌خواهانه بوده است که دلیل اصلی آن، مشغله شدید دولت‌ها به امور دیگر و اولویت‌های نامناسب سیاست‌های خارجی کشور است.

 

وی افزود: فعالیت‌های ترکیه در خصوص مال خود کردن کل منابع آب سطحی مشترک خود با کشورهای همسایه بسیار گُستاخانه و غیر قابل قیاس با سایر کشورها مانند افغانستان است. ثبات سیاسی، امنیتی و اجتماعی کشورها در مدیریت منابع آب مشترک‌ با کشورهای همسایه‌شان بسیار تاثیرگذار است. با توجه به ثبات روزافزون عراق و افغانستان، ممکن است در آینده نزدیک شاهد گستاخی هرچه بیشتر این کشورها در خصوص منابع آبی مشترک‌شان با ایران باشیم و همانند روند نامناسب تقسیم رژیم حقوقی دریای خزر، متضرر شویم.

 

فدایی‌فرد با اشاره به راهکارهای عبور از بحران آب در کشور بیان داشت: علیرغم وجود گفتگوها، مصاحبه‌ها، ارائه برنامه‌ها، انتشار مقالات در رسانه‌های داخلی و خارجی و فعالیت‌های شدید و متعدد رسانه‌ای، متاسفانه راهکارهای ارائه شده عموما تکراری و غیرکارآمد است. در سال‌های اخیر نوشتن از منابع و مصارف آب در رسانه‌ها بسیار متداول، مرسوم و مُد شده است! بعضا مطالب و مقالاتی راجع به منابع و مصارف آب نوشته می‌شود را مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم که عموما مشکلات فنی فراوانی دارند. علیرغم این که نواقص و مشکلات فنی آنها را مورد پیگیری قرار داده‌ام، ولی متاسفانه کسی پاسخگو نیست. حتی بعضا شاهد مطالبی هستیم که در بهترین حالت، حرف جدیدی برای گفتن ندارند. نکته مهم‌تر این که بسیاری از مقالات مرتبط با منابع و مصارف آب ایران که حتی در مراجع بین‌المللی منتشر می شوند نیز حرفی برای گفتن ندارند! به عنوان مثال از سال 2015 تا کنون تقریبا هفته‌ای دو مقاله در رابطه با احیای دریاچه ارومیه منتشر شده است ولی هیچ تاثیری در روند احیای دریاچه ارومیه نداشته‌اند!

وی تاکید کرد: به نظر من راهکارهای بهبود وضعیت منابع و مصارف آب در ایران بسیار واضح و در دسترس هستند. فقط کافی است کمی شجاعت به خرج داد. برخی سیاست‌های کلان کشور در راستای تشدید بحران منابع آب هستند. مانند سیاست‌های افزایش جمعیت، خودکفایی محصولات کشاورزی، افزایش تنش‌های بین‌المللی، تخصیص نامناسب منابع مالی و اعتباری، غیرشفاف بودن سیاست‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، بی‌توجهی به گسترش رانت و فساد در کشور، عدم پاسخگویی مدیران و مسئولین و ... که لازم است به عنوان اولین راهکار در اولین فرصت مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرند.  

این کارشناس و پژوهشگر آب ادامه داد: راهکار بعدی این است که از پتانسیل‌های فراوان کشور برای درآمدزایی و ایجاد اشتغال و توسعه پایدار بهره ببریم. پتانسل گردشگری ایران اگر در دنیا بی‌نظیر نباشد لااقل بسیار کم‌نظیر است ولی به دلیل وجود محدودیت‌های خود خواسته (که بسیاری از آنها حتی در کشور عربستان سعودی که مهد اسلام است نیز وجود ندارد)، نمی‌توانیم از این ظرفیت بهره‌گیری کنیم. لازم به ذکر است که بسیاری از کشورهای دنیا با پتانسیلی بسیار اندک و غیر قابل مقایسه با پتانسیل‌های گردشگری ایران، از درآمدهای حاصل از گردشگری، ایجاد اشتغال کرده و کشورهای‌شان را اداره می‌کنند و مجبور نیستند که منابع آب کشورشان را نابود کنند.

وی راهکار دیگر را توجه به آب مجازی و رَد پای آب (water footprint) عنوان کرد و افزود: راهکار بعدی، بودجه‌ریزی مناسب و شفاف است. بهبود تعامل با جهان به منظور عدم نیاز به خودکفایی و ... اگر بناست به توسعه پایدار برسیم باید نهادهای حکمرانی (نهاد دولت، نهاد قانون‌گذار و نهاد قضایی ) بهبود یابند. به عنوان نمونه نهاد قضاوت باید مستقل و مقتدر و در دسترس و ارزان و سالم و قانونمند باشد و اگر چنین باشد، بسیاری از افراد جامعه به سراغ جرو و فساد نمی‌روند و به تولید فکر خواهند کرد، نهاد درست، انگیزه بازیگران را اصلاح می‌کند.

 

فدایی‌فرد یادآور شد: عموما بر آدم‌های خوب و متعهد تاکید کرده‌ایم ولی فراموش کرده‌ایم که آدم‌های خوب نیاز به نهادهای خوب و بی‌نقص دارند. فکر کرده‌ایم که وقتی آرمان ما خوب باشد و فکر ما خوب باشد، مشکلی پیش نخواهد آمد. در حالی که رسیدن به هدف و آرمان خوب نیازمند وسیله و ابزار مناسب است. نهادها در انتخاب مسیر مشوق مردم هستند و انگیزه‌ها را جهت می‌دهند. آنها هستند که به مردم می‌گویند بانک بزنند و دزدی کنند و در شبکه فساد قرار بگیرند یا کارخانه تاسیس کنند، تولید کنند و ... متاسفانه همه چیز کشور را فدای ایدئولوژی کرده‌ایم، از عقلانیت دور شده‌ایم. حتی خود ایدئولوژی را و تاریخ نشان داده است که هیچگاه با ایدئولوژیِ تنها به مقصد نخواهیم رسید.