تالاب بین‌المللی میانکاله در مازندران یکی از بزرگترین ذخیرگاه‌های زیست جهان است که در چند دهه اخیر به دلیل پسروی دریای خزر، رشد پهنای خشکی و افزایش سطح آلایندگی ناشی از ورود فاضلاب های خانگی و صنعتی به سمت مرگ تدریجی در حرکت است.

به گزارش ایرنا، اگر چه دولت برای احیاء تالاب بین‌المللی میانکاله همانند برنامه‌ای که بحران دریاچه ارومیه را ختم به خیر کرد، مصوبات خوبی را برای بزرگترین زیستگاه پرندگان و جانداران در شمال ایران از سر گذراند، ولی این برنامه به دلیل آنچه که مشکلات مالی و اعتباری از یک سو و از طرف دیگر تردیدهای کارشناسی برای اجرای برنامه های احیاء از جمله انتقال آب شیرین اعلام شد، باگذشت حدود پنج سال همچنان بر روی کاغذ جا خوش کرد و تاکنون نتوانست آن گونه که انتظار می‌رفت رنگ اجرایی به خود بگیرد تا اینکه در چاله چوله‌های نظام اداری به روزمرگی دچار شده است.

بر اساس گزارش های رسمی محیط زیست، در یک دهه گذشته از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ حدود ۱۴ هزار هکتار از وسعت تالاب بین المللی میانکاله در شرق استان مازندران و غرب استان گلستان کاسته شد به گونه ای که وسعت تالاب از ۴۸ هزار هکتار در سال ۲۰۱۱ به ۳۴ هزار هکتار در سال ۲۰۲۱ رسید. به عبارت دیگر در هر سال به طور میانگین حدود یکهزار و ۴۰۰ هکتار از سطح آبی تالاب کاسته و به سطح خشکی آن افزوده شد.

با شتاب گیری سطح خشکی تالاب بین المللی میانکاله ناشی از گرمای هوا و پسروی دریای خزر به تدریج بخشی از اثرات این مشکلات زیست محیطی خود را نمایان کرد که شامل انتشار ریزگردها، تجاوز زمین خواران به حریم تالاب، آتش سوزی مکرر در تابستان و پاییز و در ۲ سال اخیر نیز مرگ چند ده هزار بال از پرندگان مهاجر زمستان گذران بوده است. به نظر می رسد عدم تدبیر مناسب برای احیاء این تالاب حساس بین المللی می تواند اثرات بزرگترین ذخیره گاه زیست‌کره جهان در ایران را از نقشه منابع طبیعی و زیست محیطی پاک و به خاطرات تلخ تبدیل کند.

تغییر کاربری مشکل تالاب میانکاله و خلیج گرگان

سرپرست مرکز ملی مطالعات و تحقیقات خزر پیرامون مشکلات تالاب میانکاله به خبرنگار ایرنا گفت: تغییراتی که در تالاب میانکاله و خلیج گرگان از لحاظ کاهش تراز آب در حال رخ دادن است با توجه به پسروی آب دریای خزر قابل پیش بینی بود و چیزی دور از ذهن نبود که در یک پروسه زمانی طولانی مدت رخ داد.

به گفته دکتر سید معصومه بنی هاشمی گره زدن تمام مشکلات فعلی تالاب میانکاله و خلیج گرگان صرفاً به پسروی آب دریای خزر فاقد پشتوانه علمی است، زیرا تراز آب دریای خزر در نیم قرن گذشته کمتر از میزان فعلی بود، ولی میزان تغییراتی که در سطح تالاب و خلیج رخ داد نامحسوس بود.

وی مهمترین مشکل فعلی در این منطقه را ناشی از تغییرات کاربری و ساختاری ناشی ایجاد برخی موانع در آب ورودی دانست و اظهارداشت: برای کاهش التهابات فعلی حاکم تالاب باید اجازه داد تا بار دیگر آب هایی که پیشتر از مسیل تالاب های حاشیه ای به داخل تالاب بین المللی میانکاله و خلیح گرگان وارد می شد، به کارکرد اصلی خود برگردد.

بنی هاشمی افزود: اگر برخی موانعی که در گذشته به دلیل تغییر ساختار کاربری باعث شد تا ورودی آب به تالاب میانکاله و خلیج گرگان نرسد، مورد تجدید نظر قرار نگیرد، سطح غلظت آلاینده ها و رسوب گذاری در منطقه بیش از پیش افزایش خواهد یافت و برای منطقه و و حتی مناطق پیرامونی خود مشکل ساز می شود.

وی یادآور شد که پهنه خشکی در غرب میانکاله در حال تشدید است و اگر جلوی این رسوب گذاری ها گرفته نشود، قطعا در آینده می تواند مشکلات منطقه دو چندان شود.

انتقال آب طرح فاقد پشتوانه علمی

سرپرست مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با پیشنهاد انتقال آب از دریای خزر و رودخانه ها به تالاب و خلیج گرگان برای احیاء این دو اکوسیستم انتقاد کرد و گفت: تاکنون هیچ طرح مطالعاتی با پشتوانه علمی برای تاثیرگذاری انتقال آب به تالاب و خلیج گرگان در راستای برنامه احیاء انجام نشد و تمام طرح های مطالعاتی که تاکنون در این راستا انجام شده نیز به دلایلی از جمله عدم جامع نگری از پایه علمی برخوردار نیست.

بنی هاشمی اظهار داشت: در شرایط فعلی به دلیل پسروی و کاهش سطح آب دریای خزر، همترازی بین تالاب و خلیج گرگان که جریان آب دو جانبه ای را ایجاد می کرد از بین رفته است و هر گونه انتقال آب از دریا به تالاب و خلیج را ناممکن کرد و ورودی آب از سایر منابع نیز احتمال سرریز شدن به داخل دریا در آن وجود دارد.

وی اضافه کرد: اگر این برنامه به عنوان یک راهکار کوتاه مدت برای احیاء در دست اجرا قرار دارد قطعا باید کانال های ارتباطی بین تالاب میانکاله و خلیج گرگان که پیشتر آب رسان از دریا به این دو منابع بودند، مسدود شود تا شاید نتیجه بخش باشد.

دکتر بنی هاشمی توصیه کرد تا پیش از اجرای این برنامه ، باید طرح مطالعاتی دارای پشتوانه علمی همانند آنچه که برای احیاء دریاچه ارومیه رخ داد انجام شود و سپس در صورت تایید عملیاتی شود.

وی احیاء تالاب های اطراف میانکاله را یکی از برنامه های بهتر از انتقال آب برای احیاء موثر دانست و گفت: در سال ۹۸ به دلیل افزایش میزان بارش ها، برخی از تالاب های پیرامونی تالاب بین المللی میانکاله از جمله لپو لبریز شد که به دنبال آن سطح آب میانکاله نیز افزایش یافت.

پسروی دریای خزر شلیک اول

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی نیز گفت: اگر روند پسروی آب دریای خزر به همین روال ادامه یابد ارتباط آبی خلیج گرگان با دریای خزر تا سال ۱۴۰۲ کاملا قطع می‌شود و با این شرایط خلیج گرگان تا یک دهه آینده به طور کامل خشک خواهد شد.

همایون خوشروان گفت: با توجه به اهمیت تاثیر نوسانات آب دریای خزر بر مناطق ساحلی طرحی با همین عنوان اجرا شد و نتایج نشان داد که نفوذ آب شور دریای خزر در زمان پیشروی سبب شد تا ترکیب آب خلیج گرگان شورمز شود. همچنین نفوذ آب شور دریای خزر به تالاب میانکاله و خلیج گرگان موجب شد که زیستگاه های مختلف مانند مارش های شور، مارش های لب شور، ماسه زارها پوشیده از جنگل های گز که در حاشیه این خلیج قرار داشت نیز از بین بروند و به جای آنها محیط تالابی که متاثر از نفوذ جریانات آبی دریای خزر است شکل گیرد.

وی افزود: نکته مهمی دیگر که در روند پسروی آب دریای خزر اتفاق افتاد را می توان به تغییر PH یا اسیدیته محیط آب و خاک و هدایت الکتریکی اشاره کرد که بر روی گونه های سطح پایینی هرم غذایی تاثیر گذاشته و باعث از بین رفتن فیتوپلانگتون ها، زئوپلانگتون ها و انقراض گونه های بسیاری از جانداران شده است. وقتی ما در سطوح پایین هرم غذایی بخش وسیعی از جانداران را از دست بدهیم این موضوع بر روی جانوارانی که در سطوح بالاتر هرم غذایی قرار دارند به صورت مستقیم تاثیرگذار خواهد بود و این موجب کمبود طعمه و در نتیجه کاهش فراوانی و تنوع گونه های بالای هرم همانند پرندگان می شود.

کاهش مهاجرت پرندگان

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست ادامه داد: امروزه تراکم جمعیت بسیاری از پرندگانی که در محیط خلیج گرگان و تالاب میانکاله زندگی می کردند از یک میلیون و ۲۰۰ هزار بال به ۳۸۰ هزار پرنده کاهش یافت و کاهش میزان فراوانی پرندگان یعنی اتفاق و رویداد مهمی که در یک اکوسیستم در حال وقوع است که نشان از زنگ خطر چالش جدی در خدمات یا کارکرد این اکوسیستم دارد و اثر مستقیم آن بر روی انسان ها در معیارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی منعکس می شود.

خوشروان گفت: تالاب میانکاله و خلیج گرگان یک ذخیره گاه زیستی است که ارزش جهانی دارد و در کنوانسیون رامسر به عنوان یک منطقه بسیار مهم حفاظت شده ثبت شد . این زیستگاه محل حیات هرگونه تغییر آن می تواندبر کل اکوسیستم آن تغییر ایجاد کند.

به گفته او صید ماهی کفال در تابستان و رواج ماهیگیری در این مناطق نیز باعث شده که بر روی هرم غذایی اثرگذار منفی داشته باشد و این تاثیر می تواند باعث شود که سایر جانوران نیز تحت الشعاع قرار گیرند.

تیر خلاص بر میانکاله با زمین خواری و آتش‌سوزی

خوشروان اظهار داشت: همزمان با پسروی آب دریای خزر بخش وسیعی در نواحی منتهی الیه غربی خلیج گرگان خشک شد که زمینه نفوذ متجاوزان به حاشیه مناطق ساحلی خلیج گرگان را فراهم کرد. این مسئله همچنین بر امنیت دامداری منطقه نیز داثیر منفی داشت است که اکنونبا افزایشی شدن سرقت در این منطقه همراه بود.

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست گفت: نکته بعدی آتش سوزی های وسیعی است که هر ساله در خلیج گرگان و تالاب میانکاله رخ می دهد و ما طی یک دهه اخیر دیدیم بخش وسیعی از علفزارهای حاشیه خلیج گرگان و جنگل های انارترش خلیج گرگان دچار حریق شدند که بیشتر عامل انسانی داشته و خسارت های بسیار زیادی را به شبه جزیره میانکاله وارد کرده است.

وی ادامه داد: بنابراین آنچه از این مسائل می توان استنتاج کرد این است که نوسانات آب دریای خزر اثر مستقیم بر روی زیستگاه های مستقر در تالاب میانکاله و خلیج گرگان دارد و اگر اینها مدیریت نشود و حتی کوچکترین فعالیت ها مانند شکار با نظارت صحیح دنبال نشود می تواند مشکلات بسیار زیادی به وجود آورد.

ریسک انتقال آب به میانکاله

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان مازندران نیز اظهار داشت: تالاب میانکاله برای احیاء حداقل به یک تا ۱.۵ میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد که تامین این میزان آب مورد نیاز در قالب حق آبه به دلیل نبود ظرفیت آبی در استان تا حد زیادی غیرقابل امکان است.

محمد ابراهیم یخکشی در گفت و گو با ایرنا افزود: در شرایط فعلی میزان دبی آبی که می تواند از طریق رودخانه های نکاء رود و سایر رودخانه ها به صورت آنتنی به این تالاب آبرسانی داشته باشد حدود ۳۰ میلیون متر مکعب است و بیش از این توان آبدهی برای آن در منطقه وجود ندارد.

وی اضافه کرد: صرف نظر از آن حتی با فرض تامین تمام نیاز آبی یک تا ۱.۵ میلیارد متر مکعبی از سوی شرکت آب منطقه ای مازندران ، این آب به دلیل پسروی دریای خزر و کاهش سطح آب تالاب ، امکان نشت به داخل دریا را دارد و به نوعی این منبع آبی نیز به هدر خواهد رفت.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان مازندران خاطرنشان کرد: علاوه بر آن تاکنون هیچ طرح مطالعاتی قابل اطمینان که نشان دهد تامین حق آبه می تواند تالاب میانکاله و خلیج گرگان را احیاء کند اجرا نشده و یا حداقل در اختیار شرکت آب منطقه ای استان مازندران قرار نگرفت که بتواند با اتکاء به این برنامه ریزی آب را به تالاب سرازیر کند.

یخکشی افزود: در شرایط فعلی نیز بخشی از آب رودخانه نکا رود به صورت آنتنی از مجاری تالاب لپو در زاغمرز به داخل تالاب سرازیر می شود، ولی به دلیل نشت آب به داخل دریای خزر این برنامه نیز تاکنون اثرات مثبتی بر جای نگذاشت و باید به دنبال راهکارهای دیگری برای احیاء باشند.

وی یکی از این راهکارها را پمپاژ آب از دریای خزر به داخل تالاب میانکاله بیان کرد و اظهارداشت : برای اجرای این برنامه نیاز به کارکارشناسی و مطالعاتی است که به نظر می رسد در این مورد نیز اقدامات جدی انجام نشد.

آمادگی برای سرازیر کردن آب شیرین به تالاب

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان مازندران گفت: با وجود این که چیزی به عنوان حق آبه برای تالاب بین المللی میانکاله از لحاظ قانونی و حتی سوابق علمی در گذشته و حال وجود ندارد، ما آمادگی سرازیر کردن آب شیرین در حد توان به داخل تالاب را داریم.

یخکشی اجرای چنین تصمیمی را منوط به مصوبه ستاد استانی و یا ملی دانست و اظهار داشت : تاکنون هیچ دستورالعملی از سوی مسوولان ارشد استانی مبنی بر رهاسازی آب سد گلورد به تالاب میانکاله نرسید و در صورت ابلاغ این کار با وجود این که از لحاظ کارشناسی تاثیری بر وضعیت فعلی تالاب ندارد، انجام خواهد شد.

ریزگرد نتیجه بی توجهی به میانکاله

مدیرکل محیط زیست مازندران وضعیت فعلی حاکم بر تالاب میانکاله از خشکی تا تلفات دهها هزاری پرندگان مهاجر زمستان گذر را ناشی از بی توجهی چندین ساله دانست و گفت : در یک دهه اخیر حدود ۳۰ درصد از سطح تالاب میانکاله خشک و به بیایان تبدیل شد و همچنان نیز به دلیل کاهش آب ورودی و بارندگی دامنه خشکی هر ساله در حال افزایش است و در صورت ادامه بی توجهی به برنامه احیاء می تواند این منطقه به کانون اصلی تولید ریزگردها تبدیل شود که حداقل سه استان همجوار را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

حسنیعلی ابراهیمی کارنامه می گوید: در شرایط فعلی هرگونه دست به دست کردن برنامه احیاء تالاب بین المللی میانکاله و خلیج گرگان و گره زدن آن به مشکلات مالی و اعتباری وضعیت منطقه را بغرنج تر خواهد کرد و آنچه که به عنوان مرگ تدریجی تالاب و خلیج از سوی کارشناسان بیان می شود، رخ می دهد.

وی اضافه کرد : اگرچه در دولت تدبیر و امید ستاد ملی احیاء تالاب بین المللی میانکاله به ریاست معاون اول رییس جمهوری و متعاقب آن ستاد استانی نیز تشکیل و مصوبات خوبی نیز تدوین شد، ولی این مصوبات به دلیل این که نیازمند همراهی و همکاری دستگاههای مختلف ملی و استانی به خصوص وزارت نیرو ( شرکت آب منطقه ای استان مازندران ) است به درستی اجرا نشد.

وی مصوباتی که از سوی زیرمجموعه وزارت نیرو در استان مازندران اجرایی نشد را تامین حق آبه ، پرکردن چاهها غیرمجاز ، عدم تمدید پروانه حدود ۲۰۰ آببندان پرورش ماهی در بالا دست به عنوان تامین کننده آب تالاب در داخل استان داسنت که به مرحله اجرا نرسید و نتیجه اجرا نشدن برخی از این مصوبات نیز تلفات چند ده هزاری پرندگان و سایر مشکلات زیست محیطی در منطقه است.

تشکیل ستاد کاربردی احیاء تالاب میانکاله با قواعد دریاچه ارومیه

مدیرکل محیط زیست استان مازندران گفت : با توجه به این که احیاء تالاب بین المللی میانکاله همانند دریاچه ارومیه از لحاظ زیست محیطی برای منطقه مهم تلقی می شود، به نظر می رسد که ستادی که برای احیاء تشکیل می شود نیز باید همانند دریاچه ارومیه کاربردی باشد و هر فصل گزارشی از وضعیت اجرای مصوبات را به ستاد ملی ارایه کند و چنانچه کم کاری در زمینه اجرا صورت گرفت با کم کاران برخورد قانونی شود.

ابراهیمی خاطرنشان کرد : در شرایط فعلی با وجود این که ستاد ملی احیاء چند سال پیش تشکیل شد، ولی همچنان بخش زیادی از مصوبات این ستاد به خصوص انتقال آب و تامین حق آبه از سوی دستگاههای مربوطه اجرا نشد و همچنان کارها در نقطه آغازین متوقف مانده است.

وی اظهارداشت: احیاء تالاب بین المللی میانکاله یک مطالبه زیست محیطی عموم مردم استان های مازندران و گلستان است و باید تصمیم ملی برای آن اتخاذ شود تا بتوانیم این ذخیرگاه زیست کره را از وضعیت فعلی نجات دهیم.

سطح آب تالاب میانکاله طی ۲ دهه اخیر به خاطر خشکسالی و اقدامات انسان محور مانند قطع حق آبه دریافتی از رودخانه ها ، ایجاد مزارع پرورش ماهی در مسیر رودخانه های منتهی به این تالاب ، عدم لایروبی و حتی تصرف زمین های حریم و جلوگیری از ورود آب توسط معارضان بشدت کاهش یافته است تا جایی که طبق آخرین برآورد محیط زیست مازندران در مهر ماه امسال ، حدود هفت هزار هکتار از بخش غربی تالاب به دلیل خشکسالی متمادی خشک و به محلی برای انتشار گرد و غبار تبدیل شد.

اگر چه بارندگی های سال ۹۸ تاحدودی از خشکیدن بیشتر مساحت تالاب جلوگیری کرد ، ولی نتوانست بخش بیابانی آن را احیاء کند. بر اساس برنامه تنظیمی مصوب سازمان محیط زیست در سال ۹۵ ، احیای تالاب میانکاله قرار بود با حذف حدود ۲۰۰ قطعه آببندان و مزرعه های پرورش ماهی در بالا دست ، لایروبی کانال انتقال آب و تامین حق آبه از محل شبکه زهکشی و نکاء رود انجام شود، ولی مجریان برنامه مدعی هستند که به دلیل کمبود اعتبار فقط بخش اندکی از این مصوبه عملیاتی شده است.

به گفته این مجریان، برای اجرای برنامه ها در یک دوره پنج ساله حدود ۳۳۰ میلیارد ریال اعتبار مصوب شده بود که تا پاییز امسال یک دهم آن تخصیص یافت ، در حالی که طبق برنامه مصوب ، طرح احیای تالاب باید در سال ۱۴۰۰ به مرحله پایانی برسد.

تالاب بین المللی میانکاله با ۶۸ هزار هکتار مساحت در شرق مازندران و درحوزه استحفاظی شهرستان بهشهر و در حاشیه دریای خزر واقع است. این تالاب که در دل شبه جزیره میانکاله واقع است ، به دلیل برخورداری از تنوع زیستی به خصوص مواد غذایی مهم ترین زیستگاه بیش از ۳۲۰ گونه پرنده مهاجر و بومی و ۱۸۰ گونه گیاه به شمار می رود .

بیشتر بخوانید:

سایه مرگ بر سر خلیج گرگان/‌ نگرانی از تکرار مرگ ده‌ها هزار پرنده مهاجر در میانکاله (+عکس)

تماشاخانه