واکسن چینی یا ایرانی؟ شاید هم هر دو

روزنامه همشهری نوشت: «واردات واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی به ایران با فرمان مقام معظم رهبری ممنوع شد. به این ترتیب هلال‌احمر هم که پیش از این قرار بود ۱۵۰هزار دوز واکسن کرونا اهدایی شرکت فایزر را وارد کشور کند، اعلام کرد واردات این واکسن‌ها منتفی شده است. حالا مسئولان ایران در کنار تولید داخلی واکسن کرونا باید گزینه‌های دیگری را برای تامین و دسترسی واکسن کرونا بررسی کنند. هر چند که پیش از این هم به‌ دلیل تحریم‌ها، ایران امکان واردات مستقیم واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی را نداشت و چشم امید به واکسن‌های کنوانسیون کوواکس سازمان جهانی بهداشت داشت که برای کشورهای کم‌برخوردار، سهمیه‌ واکسن در نظر گرفته است. در این کنوانسیون واکسن‌های مورد تأیید به کشورها فرستاده می‌شود. نکته دیگر این است که بر خلاف سایر واکسن‌ها که برای تولید داخلی یا فروش به کشورهای دیگر حتما نیاز به مجوز سازمان بهداشت جهانی را ندارند اما واکسن‌های این کنوانسیون باید مورد تأیید سازمان جهانی بهداشت قرار گیرند. سناریوهای جایگزین ایران برای واکسیناسیون چیست؟

واکسن‌هایی با رمز ژنتیک

پیش از این در تعدادی از کشورهای جهان واکسن‌های شرکت‌های مدرنا، فایزر و دانشگاه آکسفورد تولید شده و مورد استفاده قرار گرفته است. شرکت فایزر آمریکایی است که با مشارکت داروسازی بیوان‌تک آلمان که نخستین شرکت داروسازی جهان است، واکسن کرونا را تولید کرد. این شرکت کارایی واکسن خود را تا ۹۵درصد اعلام کرد و برای واکسیناسیون هم مجوز گرفته است. همان موقع کشورهای آمریکا و اتحادیه اروپا اعلام کردند که این واکسن را پیش‌خرید کرده‌اند و کمیسیون اروپا هم اعلام کرد که ۳۰۰میلیون دوز را می‌خرد. واکسن مدرنا هم آمریکایی است. این شرکت، چند روز پس از تولید واکسن شرکت فایزر، اعلام کرد که واکسن کووید-۱۹ با کارایی ۹۴.۵درصد را تولید کرده است. هر دو این واکسن‌ها آمریکایی‌اند که از فناوری جدیدی به نام «آران‌ای پیام‌رسان» ساخته شده‌اند.

در این میان انگلستان هم دست روی دست نگذاشت و واکسن کرونا تولید کرد. ۲هفته پس از اعلام شرکت‌های آمریکایی، دانشگاه آکسفورد بریتانیا اعلام کرد که واکسن کرونا با کارایی ۹۰درصد را تولید کرده است. امتیاز واکسن دانشگاه آکسفورد این بود که نگهداری آن ساده‌تر است و به‌ راحتی قابل حمل به کشورهای دنیاست، این در حالی است که برای واکسن شرکت فایزر، شرط نگهداری در دمای منفی ۷۰درجه اعلام شده بود که جابه‌جایی واکسن برای سایر کشورها را سخت می‌کرد.

در میان کشورهای تولیدکننده واکسن کرونا، چین از سازندگانی است که تبلیغات کمتری روی واکسنش کرده اما واکسیناسیون را بی‌سر و صدا زودتر از دیگر کشورها شروع کرد. برزیل، نخستین مشتری چین برای خرید واکسن‌هایش بود. پس از مدتی ترکیه هم در گروه مشتریان این واکسن قرار گرفت و اندونزی نیز واکسیناسیون را با واکسن‌های چینی آغاز کرد. یکی از واکسن‌های چینی به نام کروناواک ساخت شرکت سینواک، واکسنی است که فراتر از چین بسیار مورد توجه قرار گرفته است، اما هنوز مطالعات بالینی آن ادامه دارد. کروناواک واکسنی غیر فعال است؛ یعنی از بخش‌هایی از ویروس مرده استفاده می‌شود تا دستگاه ایمنی بدن در مقابل آن واکنش نشان دهد بدون این که بیماری شدید ایجاد کند. کروناواک در واقع نوعی واکسن سنتی است که ساختارش در بسیاری از واکسن‌های موفق مثل هاری استفاده شده است. اما واکسن‌های مدرنا و فایزر که ورود آنها به ایران ممنوع شده، نوع جدیدی از واکسن‌ها هستند که با رمز ژنتیک کار می‌کنند؛ یعنی بخشی از کد ژنتیک ویروس کرونا به بدن وارد می‌شود تا بدن شروع به ساخت پروتئین‌های ویروسی کند. البته بدن کل ویروس را نمی‌سازد و فقط باعث می‌شود تا سیستم دفاعی فعال‌ و قادر به مقابله با ویروس شود.

مسئولان وزارت بهداشت گفته‌اند ایران هنوز واکسنی از چین نخریده اما اگر بخواهد بخرد، واکسن شرکت سینوفارم چین را می‌خرد که تأییدیه مصرف عمومی در این کشور را هم گرفته است. روسیه هم در گروه کشورهای تولیدکننده واکسن ضد کرونا قرار می‌گیرد. این کشور ۳۰آبان، از آغاز تولید انبوه دومین واکسن کرونا به اسم «اپی‌واک‌کرونا» در کشورش خبر داد. مقام‌های مسکو پیش از این نیز ساخت واکسن اول کرونا به نام «اسپوتنیک» را اعلام کرده و گفته بودند که تزریق این واکسن در سال جدید میلادی شروع می‌شود. روسیه می‌گوید دانشمندان این کشور سومین واکسن کرونا را هم که نیاز به تزریق ندارد و استنشاقی است، به‌تازگی تولید کرده‌اند.

ایران هم اخیرا تست انسانی واکسن کرونا را آغاز کرده است. در ۲هفته گذشته نزدیک به ۷نفر این واکسن را تست کرده‌اند و بر اساس اعلام مسئولان وزارت بهداشت، نخستین واکسن تولید داخل تا تابستان۱۴۰۰ وارد بازار می‌شود.

واردات واکسن چینی

نادر توکلی، معاون درمان ستاد مقابله با کرونای تهران، می‌گوید این که وزارت بهداشت از کجا می‌خواهد واکسن وارد کند، باید خودش پاسخ دهد. با این حال او به همشهری می‌گوید که جز واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی، واکسن‌های دیگری هم وجود دارند و گزینه دیگر واکسنی است که در ایران در حال تولید است. حالا یک پرسش مهم این است که ماجرای خرید واکسن خارجی از کوواکس که پول خرید آن هم منتقل شده، چه می‌شود؟ توکلی به ماجرای اختصاص سهمیه از کوواکس سازمان بهداشت جهانی برای کشورها اشاره می‌کند و می‌گوید که در این زنجیره، غیر از واکسن آمریکایی، واکسن‌های دیگری هم وجود دارند. توکلی بر استفاده از واکسن تولید داخل تأکید می‌کند و می‌گوید که نیاز کشور ما به واکسن از طریق تولید داخل و واکسن‌هایی که مورد تأیید سازمان بهداشت جهانی است، تامین می‌شود. قاعدتا وزارت بهداشت در این زمینه ورود پیدا می‌کند: «ما برای خرید واکسن به‌ دلیل تحریم محدودیت‌هایی داریم. اما می‌توان با برنامه‌ریزی از واکسن کشورهای دیگر خرید انجام داد. مثل کشور چین که ۲مدل واکسن تولید کرد. یکی از آنها را برای ایران فرستاد که البته مورد تأیید سازمان غذا و دارو قرار نگرفت.»

حسین قناعتی، استاد دانشگاه تهران و دبیر اتاق فکر کمیسیون بهداشت مجلس یکی از دلایل ممنوعیت واردات واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی را نگرانی از دستکاری بیولوژیکی آن اعلام می‌کند. با این که گفته می‌شود بیشتر واکسن‌ها پروتئین spike ویروس را هدف قرار داده‌اند یا مبتنی بر وکتور ویروسی‌اند، واکسن فایزر یک snippet در RNA ویروس را هدف گرفته است. این واکسن ویروس ضعیف‌شده را تزریق نمی‌کند بلکه بخشی از ژنوم آن را برای تحریک ایمنی به‌ کار می‌برد. این یک واکسن mRNA شامل snippet کوچکی از ژنوم ویروس است. تا به حال به جز فایزر کسی از mRNA استفاده نکرده ‌و ۲واکسن آمریکایی دیگر Novavax و Sanofi-GSK از پروتئین سطح جداری ویروس استفاده می‌کنند. اینها توضیحاتی است که عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی پیش از این داده بود و به‌ گفته او، این اطلاعات شائبه دستکاری‌های این واکسن را ایجاد می‌کند.

پانزدهم دی‌ماه بود که سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا هم اعلام کرد که احتمال واردات واکسن فایزر کم است. به‌ گفته علیرضا رئیسی، فایزر و مدرنا جزو واکسن‌هایی هستند که پلتفرم mRNA دارند. احتمال این که فایزر ‌وارد کشور شود بسیار کم است؛ چراکه شرایط نگهداری دشواری دارد و وابستگی زیادی به کشورهایی دارد که اصلا به ما واکسن نمی‌دهند. این در حالی است که واکسن‌های دیگری وجود دارد که قابلیت حمل راحت‌تری دارند و در دسترس‌تر هستند. او درباره واکسن چینی هم گفته بود که واکسن سینوفارم در چین مربوط به یک شرکت دولتی است که فاز سوم را هم گذرانده است؛ قرار نیست سینوواک چینی خریداری شود.»