یک متخصص ویروس‌شناسی پزشکی با توضیح دلایل و مستندات علمی در خصوص چگونگی پاسخ ایمنی بدن در مقابله با ویروس کووید ۱۹؛ علل بروز شرایط حاد بیماری، علل احتمالی ابتلای مجدد بهبودیافتگان و همچنین تاثیر جهش و تغییرات احتمالی ویروس کرونا بر میزان انتقال و بیماری‌زایی و ایمنی افراد و چالش‌های پیش روی جوامع مختلف در خصوص ساخت واکسن و داروی موثر کووید ۱۹ را تشریح کرد.

دکتر مریم واعظ جلالی، عضو هیات علمی گروه میکروبیولوژی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه آشنایی با نحوه پاسخ ایمنی بدن در مقابله با ویروس کووید ۱۹ به درک مناسبتر موضوع کمک می‌کند، ‌عنوان کرد: با ورود هر عامل ویروسی به بدن سیستم ایمنی در مقابله با آن شروع به ساخت آنتی‌بادی می‌کند، آنتی بادی بر روی پروتئین‌های سطحی ویروس چسبیده و مانع عملکرد ویروس می‌شود.

به عبارت دیگر زمانی‌که ویروس از جایگاه خود برای چسبیدن به سلول‌ها استفاده می‌کند، آنتی بادی می‌تواند این جایگاه را خنثی کند؛ منظور از خنثی شدن در این مطلب یعنی پر کردن جایگاه ویروس توسط آنتی بادی‌ و جلوگیری از دسترسی ویروس به سلول‌های سالم.

وی با بیان اینکه در این میان عملکرد برخی ویروس‌ها متفاوت است، گفت: به عنوان نمونه در بیماری‌هایی مانند هپاتیت سی و اچ آی وی، ویروس‌ها توسط آنتی‌بادی خنثی نمی‌شوند، البته این رفتار در اکثر ویروس‌ها به خصوص خانواده کرونا ویروس‌ها نیز دیده می‌شود، مانند آنچه در ابتلا به ویروس‌های سرماخوردگی رخ می‌دهد و به همین دلیل است که در طول زندگی ممکن است بارها به سرماخوردگی مبتلا شویم، چراکه آنتی‌بادی‌های ضد این ویروس‌ها ایمنی طولانی مدت ایجاد نمی‌کنند.

وی در توضیح این فرایند در رابطه با ویروس کووید۱۹،‌ اظهار کرد:‌ خنثی نشدن ویروس کووید۱۹ توسط آنتی بادی‌ها نیز به این معناست که آنتی بادی‌های تولید شده در بدن نمی‌توانند ویروس را به طور کامل خنثی کرده و جلوی ابتلای جدید سلول‌ها را بگیرند. در این شرایط پاسخ بازوی ایمنی کشنده سلولی ما بسیار کمک کننده است و در نهایت پاسخ ایمنی بدن با کمک همین بازوها عفونت را مهار می‌کند.

تشریح جزئیات پاسخ ایمنی بدن در مقابله با ویروس‌ها

این ویروس‌شناس با بیان اینکه پاسخ ایمنی بدن دو بازو دارد، گفت: یک بازوی ایمنی منجر به تولید آنتی بادی و بازوی دیگر منجر به کشتن سلول‌های آلوده می‌شود، گاهی در مقابله با ویروس‌ها پاسخ بازوی اول یعنی تولید آنتی‌بادی کفایت کرده و به نابودی ویروس منجر می‌شود، ولی در برابر برخی دیگر از ویروس‌ها باید پاسخ ایمنی کشنده سلول وارد عمل شود، مانند آنچه در برابر کروناویروس جدید رخ داده و باعث مرگ سلول‌های آلوده می‌شود.

چرا برخی بیماران دچار شرایط حاد کرونا می‌شوند؟

دکتر واعظ جلالی در همین رابطه با تشریح دلایل وقوع شرایط حاد در برخی بیماران کرونایی، اظهار کرد:‌ سیستم ایمنی بدن برای مقابله با ویروس‌ها ماده‌ای تحت عنوان "سایتوکاین" ترشح می‌کند که خود از فاکتورهای التهابی است و گاهی به دلیل ترشح همین مواد، طوفان سایتوکاینی یا همان طوفان التهابی مشهور ایجاد می‌شود. گاهی این طوفان که برای از بین بردن سلول‌های آلوده ایجاد می‌شود، دوست و دشمن نشناخته و همه سلول‌های یک ارگان را نابود می‌کند؛ همین مسئله باعث می‌شود که گاهی فرد کل ریه و یا بخشی از کلیه و یا سایر دستگاه‌های بدن را از دست می‌دهد؛ اتفاقی که در موارد شدید بیماری کووید ۱۹ رخ می‌دهد.

چرا گاهی پاسخ ایمنی بدن از کنترل خارج می‌شود؟

وی با بیان اینکه گاهی پاسخ ایمنی بدن برای مقابله با ویروس‌ها مانند یک چاقوی دو لبه عمل می‌کند، اظهار کرد:‌ اگر پاسخ ایمنی به موقع و درست فعال شود، می‌تواند کل عفونت ویروسی را مهار کند، در افراد دارای سیستم ایمنی نرمال پاسخ ایمنی با شدت مناسب تولید شده و عفونت را کنترل می‌کند، اتفاقی که در۸۰ درصد موارد رخ می‌دهد. اما در ۲۰ درصد موارد بیماران به اقدامات درمانی بیشتری نیاز پیدا می‌کنند، چراکه در برخی موارد پاسخ ایمنی بدن شدید عمل کرده و با ایجاد طوفان التهابی شرایط خطرناکی برای بیمار ایجاد می‌کند.

پاسخ ایمنی بدن به ژنتیک افراد بستگی دارد

دکتر واعظ جلالی با بیان اینکه البته پاسخ ایمنی بدن به ژنتیک افراد نیز بستگی دارد، عنوان کرد:‌ علاوه بر ژنتیک، سطح ایمنی بدن و وجود بیماری‌های زمینه‌ای نیز در پاسخ سیستم ایمنی تاثیرگذار است، چراکه در این شرایط سیستم ایمنی دقیق عمل نکرده و پاسخ ایمنی افراد خارج از کنترل و منجر به از بین رفتن ارگان‌های بدن می‌شود.

چرا برخی ویروس‌ها با پاسخ آنتی‌بادی خنثی نمی‌شوند؟

این عضو هیات علمی دانشگاه همچنین با بیان اینکه برخی ویروس‌ها با پاسخ آنتی‌بادی خنثی نمی‌شوند، گفت: در سطح ویروس یکسری جایگاه‌ها برای اتصال به سلول وجود دارد که اگر آنتی بادی تولید شده علیه ویروس بتواند آن‌ را شناسایی کرده و در واقع جایگاه‌های سطح ویروس را پر کند، می‌تواند جلوی اتصال ویروس به سلول‌ها را بگیرد که به این عمل، "فرایند خنثی شدن ویروس" گفته می‌شود. بنابراین آنتی بادی اگر موثر باشد می‌تواند ویروس را خنثی کند.

به گفته وی، این رابطه می‌تواند چگونگی عملکرد ایمنی بدن بعد از تزریق واکسن را تشریح کند؛ به طور مثال به محض ورود ویروس سرخک به بدن فردی که قبلا واکسن سرخک دریافت کرده، سیستم ایمنی آن را شناسایی کرده و آنتی‌بادی با غلظت بالایی علیه ویروس تولید شده و تمام جایگاه‌های اختصاصی سطح ویروس را پوشانده و اجازه نمی‌دهد که ویروس وارد سلول‌ها شود.

ابهامات در خصوص عملکرد آنتی‌بادی‌های کروناویروس جدید

این ویروس‌شناس با اشاره به برخی ابهامات در خصوص عملکرد آنتی‌بادی‌های کروناویروس جدید در بدن مبتلایان و احتمالات موجود در خصوص احتمال ابتلای مجدد بهبودیافتگان، خاطرنشان کرد:‌ یکی از این مشکلات در زمان تشخیص بیماری از طریق تست سرولوژی نمود پیدا می‌کند، چراکه ممکن است در تست مذکور آنتی بادی مناسبی استفاده نشده و قاعدتا بیماری به درستی تشخیص داده نشود.

وی ادامه داد: مسئله بعدی این است که هنوز نمی‌دانیم ماندگاری آنتی‌بادی‌های تولید شده چقدر بوده و تا چه مدت ویروس را خنثی می‌کند؛ آن چیزی که از خانواده کرونا ویروس‌ها می‌دانیم، این است که آنتی بادی‌ها نمی‌توانند مدت زمان طولانی در مقابل ویروس مقاومت کرده و ایمنی دائمی ایجاد کنند.

این محقق حوزه ویروس‌شناسی با بیان اینکه در این رابطه چند سناریو وجود دارد، اظهار کرد:‌ ممکن است مانند عفونت هپاتیت بی، آنتی‌بادی تولید شده پس از مدتی در بدن کم شود، ولی زمانی که ویروس مجددا وارد بدن شود، سیستم ایمنی بیدار شده و برایش یادآوری می‌شود. البته گاها دیده شده که خانواده کرونا ویروس‌ها از آنتی بادی‌ها فرار می کنند و یا در مقابل، بازوی کشنده سلولی فعال شده و منجر به از بین رفتن ویروس می‌شود.

بهبودیافتگان مجوزی برای رفتارهای پرخطر و عدم رعایت پروتکل‌ها ندارند

وی در ادامه با اشاره به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سازمان بهداشت جهانی در این رابطه، اظهار کرد:‌ متاسفانه اینگونه جا افتاده که اگر جواب تست آنتی بادی(سرولوژی) مثبت باشد، افراد ایمن بوده و می‌توانند بدون رعایت پروتکل‌های بهداشتی در مجامع حاضر شوند، در حالی‌که این تصور درست نبوده و لذا بهبودیافتگان با جواب مثبت تست سرولوژی مجوزی برای رفتارهای پرخطر دریافت نکرده و باید همچنان پروتکل‌های بهداشتی را رعایت کنند.

وی با تاکید بر اینکه ‌تست آنتی‌بادی اعتبار بالایی ندارد و ممکن است فرد بهبودیافته پس از بهبودی همچنان برای چند هفته ناقل باشد، گفت: بنابراین توصیه می‌شود که افراد پس از مشاهده اولین علامت تا دو هفته در قرنطینه باشند و پس از آن نیز کلیه پروتکل‌های بهداشتی، فاصله‌گذاری‌های فیزیکی و پوشش ماسک را رعایت کنند. از طرف دیگر تصور اینکه آنتی‌بادی فرد مثبت شده؛ یعنی ایمنی کامل پیدا کرده، تصور بسیار خطرناکی است، چراکه هنوز درباره مدت زمان ایمنی بهبودیافتگان نسبت به کروناویروس ابهام وجود دارد و احتمال ابتلای مجدد بهبودیافتگان وجود دارد.

پاسخ به ابهامات در خصوص جهش ویروس کووید۱۹ و چالش‌های پیش رو

دکتر واعظ جلالی با بیان اینکه ویروس عامل بیماری کووید ۱۹ همانند سایر ویروس‌ها ‌در طول زمان دچار تغییر در سطح ماده ژنتیکی خود می‌شود، گفت: تا زمانی‌که این مساله منجر به تغییر شکل ظاهری در ویروس، عملکرد و یا ساخت پروتئین‌ها نشود، اهمیت خاصی ندارد؛ اما اگر منجر به تغییر عملکرد ویروس شود، می‌توانیم آن را به عنوان یک تغییر اساسی مورد بررسی قرار داده و عوارض آن را بررسی کنیم.

وی در خصوص تاثیر جهش‌های ویروس کووید ۱۹ در تضعیف و یا تقویت آن، با بیان اینکه تغییر در ذات ویروس است، اما گاهی به نفع و گاهی به ضرر آن‌هاست، عنوان کرد: گاهی تغییرات منجر به تضعیف ویروس شده و ما از همان ویروس ضعیف شده برای واکسن استفاده می‌کنیم، به عنوان مثال واکسن سرخک با کشت مکرر ویروس و بررسی تغییرات آن به سمت ویروس ضعیف‌شده تولید شد. اما در مورد ویروس کرونا و برای اظهار نظر درباره ضعیف یا قوی‌تر شدن آن به مطالعات بیشتری نیاز داریم.

تاثیر جهش ویروس بر قدرت تکثیر و انتقال بیماری

عضو هیات علمی گروه میکروبیولوژی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به مقاله‌ای که اخیرا در مجله The cell تحت عنوان "Tracking Changes in SARS-CoV-۲ Spike - Cell Press" منتشر شده، گفت: در این طرح محققان ویروس‌های دارای تغییر ژنتیکی و ویروس‌های فاقد تغییر را داخل سلول زنده کشت داده و متوجه شدند ویروس‌های حاوی تغییر مشخص، راحت‌تر تکثیر شده و قدرت انتقال بالاتری دارند. با این حال پس از بررسی ویروس‌ها از لحاظ بالینی مشخص شد که این دو دسته ویروس‌ از لحاظ علائم بالینی تفاوتی با هم ندارند.

وی با بیان اینکه مطالعه درباره‌ عوارض بالینی بیماری ناشی از ویروس‌های جهش یافته به ما کمک می‌کند تا به سیستم بهداشتی کشور هشدار دهیم، گفت: بر این اساس مشخص می‌شود که مثلا ممکن است یک بیمار سریع‌تر از سایرین دچار وضعیت حاد شده و به کمک‌های درمانی خاص‌تری احتیاج پیدا کند.

ویروس با تغییرات و شرایط میزبان سازگار می‌شود

دکتر واعظ جلالی در عین حال تاکید کرد:‌ اگرچه ویروس‌ها دچار تغییر می‌شوند، ولی در روند زندگی خود سیستمی برای کنترل تغییرات دارند؛ یعنی برای بقا به ایجاد تعادل با میزبان خود احتیاج دارند، این تعادل باید زمینه‌ای ایجاد کند که ویروس هم در جامعه میزبان زنده بماند و هم با تولید بیماری باعث مرگ میزبان و نابودی آن نشود؛ دقیقا همان کاری که ویروس کرونا انجام داده و با هر تغییر و شرایطی سازگار می‌شود.

چالش‌های مرتبط با جهش ویروس و چرایی ابتلای مجدد

این ویروس‌شناس با اشاره به چالش‌های مرتبط با جهش ویروس کووید ۱۹ و احتمال ابتلای مجدد بهبودیافتگان، گفت: زمانی‌که جهش به تغییر ظاهر ویروس منجر شود، ممکن است پادتن‌هایی که برای مقابله با ویروس قبلی در بدن بهبودیافتگان ساخته شده، نتواند ویروس‌های تغییرشکل داده را خنثی کند. به عبارتی اگر در بار اول فرد با گونه‌ای از ویروس تماس داشته که جهش خاصی در پروتئین سطحی خود نداشته و در مقابل آن پادتن ساخته باشد، ممکن است در مواجهه با ویروس جهش‌یافته جدید پاسخ ایمنی مناسب و موثری نداشته باشد؛ چالشی که در مورد هپاتیت B رخ داد و منجر به نقض اثربخشی واکسن آن شد، به عبارتی ویروس با ایجاد یک تغییر کوچک در ماده ژنتیکی خود، تاثیر واکسن را خنثی کرده و به اصطلاح از واکسن فرار کرد.

آنتی‌بادی‌های ساخته‌شده علیه اعضای خانواده کرونا ویروس‌ها پایدار نیستند

وی با بیان اینکه به طور کلی آنتی بادی‌های ساخته شده علیه اعضای خانواده کرونا ویروس‌ها پایدار نیستند، گفت: با این حال مانند برخی ویروس‌ها این احتمال وجود دارد که حتی در صورت نبود پاسخ ایمنی آنتی‌بادی، مقاومت خوبی نسبت به ویروس ایجاد شده باشد، به گونه‌ای که به محض ورود مقدار کمی ویروس به بدن، مانند یک واکسن یادآوری عمل کرده و سیستم ایمنی را به یاد مقابله و تولید آنتی‌بادی موثر بیندازد.

این ویروس‌شناس ادامه داد:‌ البته ممکن است این اتفاق هم نیفتد و سیستم ایمنی از راه‌های دیگر یک پاسخ قوی و توانمند نشان دهد. حتی شاید پاسخی داده نشده و مجددا مبتلا شویم؛ همانطور که در طول عمرمان بارها به سرماخوردگی و آنفلوآنزا مبتلا می‌شویم.

این ویروس‌شناس با اشاره به دلایل احتمالی ایمنی ناپایدار آنتی‌بادی‌ها در مقابل ویروس کووید ۱۹، اظهار کرد: جهش‌های منجر به ایجاد تغییر در عملکرد و ظاهر ویروس می‌تواند یکی از دلایل باشد، همچنین ممکن است پادتن‌ها نتوانند ساختار پروتئین سطحی ویروس را خنثی کنند؛ شرایطی که در رابطه با هپاتیت C و HIV نیز رخ داده و ویروس با آنتی‌بادی ضد خود خنثی نمی‌شوند.

تولید دارو و واکسن موثر؛ چالش‌های پیش رو

این عضو هیات علمی دانشگاه در پاسخ به این سوال که آیا جهش‌های احتمالی ویروس بر تولید واکسن تاثیرگذار است یا خیر، اظهار کرد: این مساله به نوع تغییرات بستگی دارد، اگر مانند ویروس آنفلوآنزا جهش‌های بزرگی داشته و ظاهر و عملکرد ویروس تغییر کند، ممکن است هر ساله مجبور به تولید واکسن‌های جدید و متناوب باشیم.

وی با بیان اینکه به عنوان یک ویروس‌شناس به تولید واکسنی با ایمنی دائم امیدوار نیستم، اظهار کرد: البته احتمال دستیابی به واکسن موقت وجود دارد و تولید آن می‌تواند بروز بیماری در افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای و همچنین بار ناشی از حجم بیماری بر سیستم بهداشتی و درمانی کشور را کاهش دهد.

دکتر واعظ جلالی در عین حال با اشاره به اقدامات صورت گرفته در جهت تولید واکسن کووید ۱۹، عنوان کرد: ازآنجاکه واکسن‌ها قبل از ورود به بازار باید مراحل مختلف استانداردسازی را طی کنند، می‌توان به ایمنی و عملکرد مثبت آن‌ها امیدوار بود، با این حال اگر جهش در سویه غالب ویروس رخ دهد، باید برای اطمینان از اثربخشی پادتن ایجادشده مراحل استاندارد، مطالعه و تولید واکسن مجددا تکرار شود.

این عضو هیئت علمی دانشگاه همچنین با بیان اینکه جهش‌ و تغییرات سطحی ویروس کووید ۱۹ نمی‌تواند در دستیابی به داروی موثر خللی ایجاد کند، گفت: داروهای ضد ویروس پیشنهادی بیشتر اسیدنوکلئیک ویروس را تحت تأثیر قرار می‌دهند، به عبارت دیگر دارو بر روی ویروسی اثرگذار است که وارد سلول شده و قصد تکثیر ژنوم ویروسی خود را دارد. در همین راستا تا به امروز جهش‌ها و تغییرات ژنتیکی کووید۱۹ مانع عملکرد و تاثیرگذاری دارو نبوده است.

این عضو هیات علمی دانشگاه در پایان با اشاره مجدد به نتایج مقاله منتشر شده در مجله The cell تحت عنوان "Tracking Changes in SARS-CoV-۲ Spike - Cell Press"، عنوان کرد: بر اساس نتایج این مقاله ویروس‌های جهش یافته کووید ۱۹ در مناطق مختلف مشاهده شده که این مساله می‌تواند نشان دهد که ویروس از نظر شدت بیماری تغییری نکرده، ولی از نظر انتقال بیماری قدرت بیشتری پیدا کرده است. این مساله می‌تواند نشان‌دهنده تلاش ویروس برای ایجاد تعادل و سازگاری با میزبان باشد. ‌بر مبنای این نتایج می‌توان این‌گونه استدلال کرد که ویروس کووید ۱۹ نه تنها در آینده از بین نمی‌رود، بلکه احتمالا تا ۳ سال آینده به یک ویروس بومی مانند آنفلوآنزا تبدیل می‌شود که همچنان برای گروه‌های پر ریسک خطرناک بوده و شاید برای جمعیت عادی حتی نیاز به واکسن نداشته باشد.

تماشاخانه