به گفته برژینسکی، مشاور امنیت ملی آمریکا «واقعه میدان ژاله چنان خونین و مرگبار بود که کشمکش‌های گذشته میان دولت و مخالفان را از یاد برد. این واقعه، پایان شورش‌های پراکنده و مقطعی و آغاز انقلاب واقعی بود.»

روزنامه اطلاعات در یادداشتی نوشت: «واقعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ معروف به «جمعه سیاه»، یکی از غم‌بارترین حوادث ماه‌های پایانی رژیم شاه بود که به گمان بسیاری از تحلیل‌گران، بزرگ‌ترین ضربه را به رژیم زد. کشتار آن روز باعث اوج‌گیری فرایند انقلاب اسلامی و یکسره شدن کار انقلابیون با شاه شد.

این رویداد مسیری بی‌بازگشت را در برابر رژیم قرار داد. تنها یک هفته پس از واقعه آتش‌سوزی سینما رکس آبادان در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷، دولت آموزگار که با شعار فضای باز سیاسی روی کار آمده ‌بود، مجبور به استعفا شد و در روز ۴ شهریور، شریف‌امامی که رئیس مجلس سنا بود، دستور یافت تا دولتی با شعار «آشتی ملی» تشکیل دهد.

در روز ۱۳ شهریور، راهپیمایی بزرگ عید فطر در تپه‌های قیطریه، تبدیل به تظاهرات ضد حکومت شد. به دنبال این رویداد غیر منتظره، ناآرامی‌های دیگری نیز به وقوع پیوست که مهم‌ترینش، راهپیمایی ۱۶ شهریور در تهران بود که با حضور بیش از نیم‌میلیون نفر انجام گرفت و بزرگ‌ترین گردهمایی انجام‌گرفته در ایران تا آن زمان بود.

تظاهرکنندگان شعارهای شدیداللحنی سر می‌دادند و برای اولین بار به صورتی گسترده خواستار تشکیل جمهوری اسلامی شدند و قرار بر این شد که فردا نیز در میدان ژاله تجمع کنند.

همان شب دولت در دوازده شهر حکومت نظامی اعلام کرد و ارتشبد اویسی که در جریان قیام ۱۳۴۲ به «قصاب ایران» مشهور شده بود، فرماندهی نظامی پایتخت را به عهده گرفت. از اولین ساعات صبح روز جمعه، مردم برای شرکت در راهپیمایی، راهی میدان ژاله شدند. غافل از آن که حکومت نظامی در حال اجراست و اجتماع بیش از سه نفر ممنوع است.

اعلام دیرهنگام حکومت نظامی (ساعت ۶ صبح همان روز) از دلایل شلوغی این تظاهرات خون‌بار بود؛ چنان که به نوشته یک روزنامه اروپایی «تانک‌ها که مردم را محاصره کرده بودند و از پراکندنشان ناتوان بودند، شروع به شلیک به سمت مردم کردند. این صحنه به جوخه آتش شبیه بود که در آن افراد مسلح به انقلابیون بی‌حرکت شلیک می‌کردند!»

با این کشتار، هر گونه آشتی میان حاکمیت و مردم سلب و احساسات عمومی نسبت به شاه بیش از پیش تحریک شد؛ چنان که به گفته برژینسکی، مشاور امنیت ملی آمریکا «واقعه میدان ژاله چنان خونین و مرگبار بود که کشمکش‌های گذشته میان دولت و مخالفان را از یاد برد. این واقعه، پایان شورش‌های پراکنده و مقطعی و آغاز انقلاب واقعی بود.» از آن پس یوم‌الله ۱۷شهریور به «جمعه سیاه» و «جمعه خونین» معروف شد.

پیام امام(ره)

امام‌ خمینی به مناسبت این رویداد مهم تاریخی چند پیام دادند و سخنرانی کردند که در ذیل برخی از آنها را مرور می‌کنیم:

«… ای کاش خمینی در میان شما بود و در کنار شما در جبهه دفاع برای خدای تعالی کشته می‏‌شد. ملت ایران! مطمئن باشید که دیر و یا زود پیروزی از آن شماست… (صحیفه امام، ج‏ ۳، ص ۴۵۹ـ۴۶۱)

۱۷شهریور از ایام خدایی بود که یک ملت، زن و مردش، جوان و غیر جوانش، بایستند و خون بدهند برای احقاق حق. این روز خداست. ۱۷ شهریور «من ایام‌الله» است، باید متذکر باشید. باید یادآوری کنید این «ایام‌الله» را… این ایام است که جوان‌های ما را از عشرتکده‏‌ها بیرون می‏‌آورد به میدان جنگ می‏‌برد. این ایام الهی است که ملت ما را بیدار کرد. یادتان نرود این ایام بزرگی که بر ملت ما گذشت و ایام‌الله بود، مثل ۱۵ خرداد، مثل ۱۷ شهریور … (صحیفه امام، ج‏ ۹، ص ۴۶۶)

این ایام یادتان باشد؛ از یادتان نبرید. این ایام بزرگ الهی که از ایام‌الله است، اینها را یادتان باشد. یادتان نرود که ما یک ۱۵ خرداد داشتیم… یادتان نرود که ما یک ۱۷ شهریور داشتیم. ۱۷ شهریور از ایام‌الله است… روزهایی که آنها با کمال شقاوت حمله می‏‌کردند و شما با کمال شجاعت زن و مردتان می‏‌ایستادید در مقابلشان…» (صحیفه امام، ج ۹، ص ۴۶۸)

این حادثه فراتر از وقایع سیاسی معمول، به حوزه شعر و ادبیات نیز راه یافت؛ چنان که در سروده‌ای که بعد از پیروزی انقلاب بارها طنین افکند، می‌خوانیم:

ژاله بر سنگ افتاد چون شد؟ ژاله خون شد
خون چه شد؟ خون چه شد؟ خون جنون شد

ژاله خون کن، خون جنون کن
سلطنت زین جنون واژگون کن

ژاله بر گل نشان، گل پران کن
بر شهیدان زمین گلستان کن

نام گمنام‌ها جاودان کن.»

بیشتر بخوانید:

آتش‌سوزی سینما رکس؛ معمای حل نشده یا حل شده؟

تماشاخانه