شهروند نوشت: «زلزله ۵.۱ ریشتری گسل مشا، بیخ گوش تهران و زیر پای قله دماوند موجی از ترس و وحشت را بار دیگر میان مردم پایتخت به راه انداخت. اگرچه زلزله یک حادثه طبیعی است و زمان و مکان آن دقیقا قابل پیش‌بینی نیست اما می‌توان با آمادگی از شدت خسارت و آسیب‌های آن کاست و در کنار آن به زندگی ادامه داد.

در این راستا فرهنگ، آموزش و تمرین می‌تواند کمک کند تا کمتر شاهد عوارض ناشی از زلزله باشیم. به همین منظور «شهروند» چگونگی مواجهه شهروندان با زلزله احتمالی در پایتخت را با کارشناسان بررسی کرده است. آنچه در ادامه می‌آید، شرحی از این گزارش است.

شهر تهران گسل‌های زیادی دارد. گسل مشا، ری، کهریزک، دارآباد و گسل گرمسار جزو مهم‌ترین گسل‌های این شهر هستند. با حرکت هر کدام از این گسل‌ها فاجعه‌ای در تهران رخ می‌دهد. آخرین زلزله مهیب تهران در اثر حرکت گسل مشا و با بزرگی 7.1 ریشتر نزدیک به ٢٠٠‌سال پیش است.

طبق مطالعات انجام‌شده دوره بازگشت یک زمین‌لرزه بین ١٠ تا ٢١٩‌ سال است. کارشناسان و مسئولان همواره سعی کرده‌اند که شهروندان تهرانی را با آموزش‌ها و توصیه‌های لازم نسبت به این مخاطره احتمالی آگاه‌ کنند. مسأله‌ای که «احمد قریشی‌تبار»، پژوهشگر حوزه امدادونجات نیز به آن اشاره دارد.

خونسرد و هوشیار باشیم

مهم‌ترین اصل در رویایی با حادثه حفظ هوشیاری و حفظ آرامش است. مسأله‌ای که قریشی‌تبار نیز بر آن تأکید دارد. این پژوهشگر حوزه بحران معتقد است که نباید ارایه اطلاعات به نحوی انجام شود که شهروندان دچار اضطراب و دلهره شوند. او در توضیح این مسأله می‌گوید: «حفظ آرامش و خونسردی، لازمه رویارویی با هرحادثه‌ای است. رفتارهای هیجانی و احساسی در زلزله، می‌تواند منجر به آسیب‌های جسمی و افزایش خسارات شود.»

به اعتقاد این پژوهشگر بحران، شناخت حادثه یکی از مهم‌ترین مولفه‌ها در جلوگیری از وقوع هیجان‌های احتمالی پس از حادثه در جامعه به شمار می‌آید: «اگر شهروند ما حادثه را بشناسد، از میزان خسارات اجتماعی و مخاطرت آن آگاه باشد، رفتار معقولانه‌تری را در هنگام وقوع حادثه از خود بروز می‌دهد. جمعیت هلال‌احمر آموزش نحوه رویارویی با مخاطرات را به همین منظور دنبال می‌کند.»

پناهگیری در لحظه

زلزله از آن چه ما تصور می‌کنیم، به ما نزدیک‌تر است؛ یک تهدید بالقوه که همیشه در کمین است. این جمله‌ای است که قریشی‌تبار در مورد ضرورت و اهمیت آموزش همگانی در برابر زلزله عنوان می‌کند؛ او معتقد است که باید در ارایه آموزش‌ها بازنگری‌ها صورت بگیرد.

او در توضیح این موضوع می‌گوید: «معمولا بیشتر آسیب‌ها در هنگام وقوع زمین‌لرزه زمانی رخ می‌دهد که شما با عجله می‌خواهید موقعیت خود را ترک کنید و حتی زمانی که به دنبال یک نقطه امن می‌گردید، این عجله‌کردن و تحرک خود باعث آسیب‌دیدگی شما در هنگام زلزله می‌شود. فرقی نمی‌کند؛ چه در ساختمان باشید، چه خارج از ساختمان، دویدن می‌تواند باعث سرنگون‌شدن شما شود.»

او در تکمیل مسأله پناهگیری می‌افزاید: «اگر درمعرض خطر اشیایی که سقوط می‌کنند هستید، می‌توانید بدون آنکه خطری شما را تهدید کند، حرکت کنید، اما با حفظ خونسردی و هوشیاری.»

ساختمانِ آماده

یکی دیگر از نکاتی که قریشی‌تبار به‌ آن اشاره دارد، اهمیت سالم‌سازی ساختمان است. عیوب سیم‌کشی ساختمان‌، نشت لوله‌های گاز و ‌ترکیدگی لوله‌های آب و فاضلاب ازجمله مواردی است که باید همیشه مورد توجه شهروندان قرار گیرد.

نکته دیگر که این پژوهشگر به آن اشاره دارد، مسأله قرارگرفتن اشیاست: «آبگرمکن‌، یخچال‌، فریزر، اجاق گاز و اشیای بلند و بسیار سنگین ‌باید با بست یا تسمه‌های مناسب، به کف و دیوار منزل محکم شوند. لوسترها را در جای خود محکم کنید. همچنین کمد لباس، قفسه‌ها، بوفه‌ها، آینه‌ها و تابلوهای دیواری منزل باید ‌به خوبی در جای خود محکم شوند. برای انجام این کارها از یک فرد صلاحیت‌دار کمک بگیرید. اشیای بزرگ یا سنگین و همچنین ظروف شیشه‌ای‌، ظروف چینی و سایر اشیای شکستنی و ظروف حاوی مواد خوراکی و شیمیایی‌ را نیز در قفسه‌های پایین کابینت و کمد قرار دهید.»

٢٤ساعت هوشیار باشید

بسیاری از نقاط کشور ما در معرض خطر زلزله هستند؛ بنابراین همه ما درصورتی که آمادگی کافی برای مواجهه صحیح با زلزله را نداشته باشیم؛ ممکن است از عواقب ناشی از آن، آسیب‌های شدیدی ببینیم. می‌توانیم با انجام اقدامات ساده، از سلامت خود و اطرافیان‌مان، به نحو مؤثری محافظت کنیم. با دانش فعلی بشر زمان، مکان و بزرگی زلزله قابل پیش‌بینی نیست. بنابراین اسیر شایعات بی‌اساس در این زمینه نشوید.

مسأله‌ای که احمد قریشی‌تبار نیز به آن اشاره دارد. او معتقد است پس از وقوع یک زمین‌لرزه افراد باید ٢٤ساعت را با هوشیاری کامل سپری کنند. خروج از بافت فرسوده به اعتقاد این پژوهشگر هم امنیت جسمی و هم امنیت روحی فرد حادثه‌دیده را می‌تواند بالا ببرد.

او در توضیح و تکمیل این مسأله می‌گوید: «حفظ‌کردن برخی از شماره‌ها به‌عنوان شماره‌های اضطراری برای افراد جامعه یک ضرورت محسوب می‌شود. افراد این مسأله را نیز باید مدنظر قرار دهند. همچنین کیف شرایط اضطراری (شامل جعبه کمک‌های اولیه، مقداری پول نقد، کپی‌کارت شناسایی اعضای خانواده و اسناد مهم، آب بسته‌بندی‌شده، غذای خشک و فاسدنشدنی، رادیو باتری‌خور با باتری اضافه، چراغ‌قوه با باتری اضافه، مقداری طناب، کنسرو بازکن، سوت، وسایل بهداشت شخصی، لباس مناسب، کفش، زیرانداز پلاستیکی، داروهای مورد نیاز بیماران در خانواده و...) را برای شرایطی که مجبور به ترک منزل هستید؛ تهیه کنید.»

ضرورت به‌روزرسانی آموزش‌ها

شاید شما هم گاه‌وبیگاه ایمیل‌های آموزشی زلزله را دریافت کرده باشید که جدیدترین روش‌های ایمنی و در امان‌ماندن از آوار را یاد می‌دهد. در بسیاری از زمان‌ها این توصیه‌ها با هم در تناقض‌ است یا حتی روش‌های جدید، قدیمی‌ترها را به کلی نفی می‌کند. مسأله‌ای که مدیرکل آموزش همگانی جمعیت هلال‌احمر نیز به آن اشاره دارد.

او معتقد است که با توجه به تغییرات شکل‌گرفته در سال‌های اخیر آموزش‌های لازم برای رویارویی با حوادث نیز باید تغییر کند. نواب شمس‌پور در توضیح این موضوع می‌گوید: «در برنامه‌های آمادگی در برابر زلزله اکثر کشورهای زلزله‌خیز جهان روش «نشستن، پناه‌گرفتن و صبرکردن» با عنوان « DCH» جدیدترین و بهترین الگو مطرح‌شده است.» روش «نشستن، پناه‌گرفتن و صبرکردن» (on Hold and Cover Drop) به ما توصیه می‌کند که هنگام زلزله به صورت نشسته پناه‌گرفته و تا پایان زلزله صبر کنیم.

فرار راهکار مناسبی نیست

«فرارکردن دیگر راهکار مناسبی نیست». این گزاره‌ای است که مدیر کل‌ آموزش همگانی جمعیت هلال احمر در ادامه گفت‌وگوی خود با «شهروند» مطرح می‌کند.

او با تأکید بر حفظ خونسردی در هنگام وقوع حادثه، ادامه می‌دهد: «اگر هنگام وقوع زلزله نزدیک ستون‌های اصلی ساختمان بودید، دست‌ها و بازوهای خود را برای محافظت روی سر و گردن قرار داده، کنار ستون‌های اصلی بر روی یک زانو بنشینید و منتظر بمانید تا لرزش‌ها تمام شود.»

او در تکمیل این موضوع می‌گوید: «به یاد داشته باشید اگر هنگام وقوع زلزله در داخل ساختمان بودید، اقدام به فرار نکنید. بیشتر افراد هنگام فرار و خروج از ساختمان به‌ واسطه ریزش آوار و فروریختن دیوارها، ریزش شیشه‌ها و سقوط اجسام کشته یا مجروح می‌شوند. هنگام وقوع زلزله به سمت راه‌پله‌ها و درهای خروجی ندوید چون ممکن است بر اثر افتادن یا هجوم افراد دیگر، به شما آسیب برسد.»

در نگاه شمس‌پور مناسب‌ترین و بهترین اقدام در این مواقع پناهگیری در کم‌خطرترین مکانی است که در نزدیکی فرد قرار دارد. او می‌افزاید: «افراد سالمند، معلول، بیمار و کودک هنگام وقوع زلزله از آسیب‌پذیرترین افراد هستند، لازم است در هر خانواده یا از میان همسایگان شخص یا اشخاصی تعیین شوند تا در مواقع اضطراری مسئولیت مراقبت و کمک به تأمین نیازهای اولیه آنها را (مواردی مانند قطع جریان‌های اصلی آب، گاز، برق، خروج اضطراری، همراه‌داشتن وسایل ضروری مثل دارو و...) بر عهده بگیرند.»

«به‌ منظور حفظ ایمنی و حفاظت خود از آسیب‌های احتمالی هنگام وقوع زلزله از داخل ساختمان فرار نکنید و تا اتمام لرزش‌ها، در صورت نبود مکان مناسبی نظیر زیر یک میز محکم، گوشه یا کنج دیوارهای داخلی، کنار ستون‌های اصلی برای پناهگیری، با حفظ هوشیاری کامل از جای خود تکان نخورده و با کمک دست و بازوها از سر و گردن خود محافظت کنید. چنانچه احتمال سقوط یا ریزش اجسام روی شما وجود دارد، فورا جابه‌جا شوید.» این نکته دیگری است که نواب شمس‌پور بر آن تأکید دارد.

از چارچوب در فاصله بگیرید

«هنگام وقوع زلزله به‌ هیچ ‌عنوان برای پناه‎گرفتن در چارچوب درها قرار نگیرید. برخلاف توصیه‌های قدیمی، با توجه به ساختار جدید سازه‌ها درها ضعیف‌ترین بخش دیوار هستند و باز و بسته‌شدن درها هنگام وقوع زلزله می‌تواند به اندام‌های حیاتی شما آسیبی جدی وارد کند، از این روی سعی کنید از آنها فاصله بگیرید. وقتی خود را در چارچوب در قرار دهید، احتمال ریزش شیشه بالای در روی سرتان است، به همین دلیل خودتان را در معرض خطر جدی قرار ندهید.»

این چند سطر توصیه دیگری است که مدیرکل آموزش همگانی جمعیت هلال‌احمر به آن اشاره می‌کند. او در تکمیل صحبت‌های خود در این زمینه می‌افزاید: «به یاد داشته باشید هنگام وقوع زلزله هرگز کنار شیشه، پنجره، درب‌های خروجی و دیوارهای خارجی و هر چیزی که ممکن است سقوط کند مانند لوستر، اشیای آویزان یا تزئینات منزل قرار نگیرید. معمولا بیشتر آسیب‌ها هنگام وقوع زمین‌لرزه زمانی رخ می‌دهد که شما با عجله می‌خواهید موقعیت خود را ترک کنید. این عجله‌کردن خود باعث آسیب‌دیدگی شما در هنگام زلزله می‌شود. فرقی نمی‌کند چه در ساختمان باشید و چه خارج از ساختمان، دویدن می‌تواند باعث سرنگون‌شدن شما شود. این نکته دیگری است که نواب شمس‌پور به آن اشاره دارد.

١٠ نکته‌ای که باید هنگام وقوع زلزله جدی بگیریم

• برای محافظت از سر و گردن از خطر اشیای در حال سقوط در هنگام وقوع زلزله توصیه می‌شود اگر در نزدیکی شما میز محکمی برای پناه‌گرفتن وجود دارد، به زیر آن بروید و یک زانو را برای حفظ تعادل روی زمین قرار دهید و پایه‌های میز را با دست محکم بگیرید تا در صورت جابه‌جایی میز بر اثر لرزش‌ها شما نیز با آن حرکت کنید.

• اگر هنگام وقوع زلزله در بیرون از ساختمان بودید، از خیابان‌ها و کوچه‌های تنگ و باریک به‌سرعت خارج شوید، از دیوارها، ساختمان‌ها، کابل‌های برق، دودکش و هر چیزی که ممکن است سقوط کند فاصله بگیرید و به فضاهای باز بروید، بر روی یک زانو بنشینید، کف دستان خود را برای حفظ تعادل بر روی زمین قرار دهید و تا اتمام لرزش‌ها مراقب وضع اطراف خود باشید.

• هنگام وقوع زلزله به‌ هیچ‌ عنوان برای پناه‌گرفتن در چارچوب درها قرار نگیرید.

• به یاد داشته باشید هنگام وقوع زلزله هرگز کنار شیشه، پنجره، درهای خروجی و دیوارهای خارجی و هر چیزی که ممکن است سقوط کند مانند لوستر، اشیای آویزان یا تزئینات منزل قرار نگیرید.

• اگر هنگام وقوع زلزله در فروشگاه‌ها و مراکز خرید بودید، به سمت درهای خروجی هجوم نبرید، از دویدن، ازدحام و فشارآوردن به جمعیت مقابل خود خودداری کنید، از قفسه‌ها و هر شیئی که احتمال سقوط دارد فاصله گرفته، با کمک دست و بازوها از سر و گردن خود محافظت و زمانی که لرزش‌ها پایان یافت محل را ترک کنید.

• اگر هنگام وقوع زلزله در سینما یا ورزشگاه یا مکان‌های مشابه بودید، به سمت درهای خروجی هجوم نبرید، از دویدن، ازدحام و فشارآوردن به دیگر افراد خودداری کنید، بر روی صندلی‌ای که نشسته‌اید، سر خود را بین زانوها برده و دست‌ها و بازوهایتان را بر روی سر و گردن‎تان قرار دهید و تا اتمام لرزش‌ها صبر کنید، زمانی که لرزش‌ها پایان یافت محل را ترک کنید.

• اگر به هنگام وقوع زلزله در رختخواب بودید و محل آن نزدیک اشیای قابل پرتاب و شکستنی مانند لوستر، پنجره، شیشه و... قرار داشت فورا جابه‌جا شوید.

• اگر هنگام وقوع زلزله در نواحی ساحلی بودید به خاطر داشته باشید به دلیل احتمال وقوع سونامی توصیه می‌شود ساحل را فورا ترک کنید.

• توجه داشته باشید پس‌لرزه‌ها ممکن است آن‌قدر قوی باشد که به ساختمان‌های بدون استحکام آسیب وارد کند؛ بنابراین همیشه آماده پناهگیری باشید.

• پس از وقوع زلزله خانه شما ممکن است بر اثر لرزش ویران شود یا آن‌قدر خسارت ‌دیده باشد که برای مدت‌زمان طولانی ‌سکونت‌ناپذیر باشد، بنابراین لازم است برای مدتی به محل‌هایی که مراکز امدادی برای اسکان اضطراری در نظر گرفته‌اند، مراجعه کرده و در آن مستقر شوید.