نشست نقد و بررسی مستند «زیر صفر مرزی» به فرصتی برای طرح پرسش های متفاوت دربارۀ دلایل ادامه جنگ تبدیل شد. خود فیلم هم البته پر از نکته های قابل بحث است...

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- غروب دوشنبه 10 دی 1397 اجرا و مدیریت میزگردی در تالار ایوان شمس را بر عهده داشتم که به نقد و بررسی مستند «زیر صفر مرزی» ساخته مهدی افشار نیک و به تهیه کنندگی علی جلیل وند اختصاص داشت و به خاطر حضور فرمانده مشهور دوران جنگ هشت ساله و دو پژوهش گر تاریخ جنگ به نشستی پر بحث و جدل برای طرح پرسش های صریح دربارۀ دلایل ادامه جنگ و حضور در خاک عراق و پاره ای تصمیمات دوران جنگ تبدیل شد. میزگردی که برگزارکننده آن «انجمن اندیشه و قلم» بود.

مستند «زیر صفر مرزی» که در جشنوارۀ سینما حقیقت نیز با استقبال فراوان روبه رو شده در لایه رویی خود روایت زندگی سردار شهید علی هاشمی فرمانده قرار گاه مخفی نصرت در دهه 60 است که چند هفته قبل از پایان جنگ و در تیر 67 و قبل از باز پس گرفتن جزیره مجنون به دست عراقی ها ناگهان مفقود شد و هیچ نشان و نشانه ای او در دست نبود تا این که 22 سال بعد در سال 89 بقایای پیکر او پیدا و تشییع شد.

فیلم اما یک لایه زیرین هم دارد و آن شایعۀ رنج آور احتمال ارتباط علی هاشمی با عراقی ها به خاطر عرب بودن اوست. شایعه ای که به گفته همسر شهید رنج آن از فقدان و احتمال شهادت او به مراتب بیشتر و دردآور تر بوده است.

بر اساس آنچه در فیلم از زبان برخی می شنویم علی هاشمی خواسته یا ناخواسته بعد از جنگ بایکوت می شود. هر چند برخی از هم رزمان و دوستان این گونه توجیه می کنند که با توجه به احتمال اسارات نمی خواستند عراقی ها متوجه جایگاه او شوند و تحت فشار و شکنجه قرار گیرد. توجیهی که هم به خاطر پایان جنگ و تبادل اسرا و بعد تربه دلیل سقوط صدام حسین رنگ می بازد.

با این حال سردار حسین علایی فرمانده دوران سپاه دفاع مقدس این شایعه را از اساس مردود دانست و حدس زد که کارگردان برای جذاب کردن فیلم به این موضوع پرداخته باشد.

سایه این ابهام اما در تمام فیلم «زیر صفر مرزی» دیده می شود هر چند که در نهایت مشخص می کند مطلقا موضوعیت و واقعیت نداشته اما رنج و زخم آن بر خانواده باقی می ماند.

سردار علایی اما تصریح کرد اولا ما در جنگ عرب و فارس و کرد و لر نداشتیم و همه به عنوان «رزمنده» شناخته می شدند ثانیا بحث «ستون پنجم» و ارتباط با دشمن هیچ گاه مطرح نبود.

هر چند قرار بود این نشست تنها در چارچوب فیلم باشد اما چنانکه گفته شد به عرصه ای برای طرح پرسش های صریح و متفاوت و متنوع دربارۀ ادامه دادن جنگ در عین احترام به شهیدان آن دوران، تبدیل شد و سردار علایی هم در پاسخ گفت: علت این که من مطلب نوشته و هشدار داده ام که اجازه ندهیم ترامپ پرچم صلح بردارد در حالی که به دنبال جنگ است، به خاطر همین تجربه جنگ است که صدام جنگ را شروع کرده بود ولی پرچم صلح را برداشت.

این فرمانده دوران جنگ که تاریخ جنگ وعملیات مختلف را در دانشگاه های نظامی تدریس می کند در بخشی از سخنان خود در رد ادعای مخالفت سپاهیان با پذیرش صلح گفت: این نظر درست نیست. چون ما در جنگ و از پی هر عملیات به دنبال صلح بودیم. این گزاره را اما جعفر شیر علی نیا پژوهش گر تاریخ جنگ تأیید نکرد و گفت: واژه «صلح» در دوران جنگ، تابو بود و نه سیاسیون و نه فرماندهان هیچ یک حتی یک بار هم از صلح نگفتند و هر چه بود صحبت از سرنگونی صدام حسین و سقوط رژیم بعث بود نه صلح.

او آن گاه به کتابی اشاره کرد که فهرست پیشنهادها وهیأت های مختلف صلح برای پایان جنگ را منتشر کرده و با اعتراض یکی از حاضران رو به رو شد که این کتاب را محرمانه دانست و شیر علی نیا گفت: این که احتمالا دوباره اجازه چاپ نداده اند به این معنی نیست که محرمانه است. ضمن این که سی سال هم گذشته است.

در این برنامه محسن رخصت طلب نویسنده «حوزه دفاع مقدس» نیز سخنانی بیان کرد که بیشتر تکرار کلیشه های رسمی سه دهه گذشته درباره جنگ و در دفاع کامل از همه تصمیمات و اتفاقات بود.

نکته جالب و درخور توجهی که در مقام مجری و اداره کننده جلسه با آن مواجه شدم این بود که در ذهن نسل جدید پرسش های بدون پاسخ دربارۀ دلایل ادامه جنگ و تصور پیش روی در خاک عراق فراوان است و این که از نمایش یک فیلم مستند با موضوع زندگی یک سردار شهید این گونه استقبال شده نشان می دهد برای معرفی قهرمانان و تاریخ جنگ به روش های تازه و نگاه‌های امروزین نیاز است و مهدی افشار نیک که خود فرزند شهید است از عهده این کار به نیکی و با مهارت برآمده هر چند حساسیت اصول گرایانی چون نصرالله پژمان فر را برانگیخته تا جایی که مدعی اهانت این فیلم به دفاع مقدس شده است.

بیشترین حساسیت به اظهارات «صمدی» در این فیلم است که اصطلاح «دفاع مقدس» را مانع نقد وقایع آن دوران دانسته و در این فیلم می گوید: آیا تصرف جزیره مجنون در خاک عراق ارزش آن را داشت که بهترین بچه های ما از دست بروند؟

او در ادامه می پرسد: چند درصد از آن ارزش هایی که ان بچه ها به دنبال تحقق آنها بودند محقق شد؟

«زیر صفر مرزی» به بحث محیط زیست هم می پردازد وبا تصاویر بسیار زیبایی از هور العظیم توجه ها را به اهمیت این زیست بوم جلب می کند و بخشی از پرسش ها در این باره بود که چرا هکتارها از هور العظیم به خاطر عملیات جنگی از بین رفت و سردار علایی هم پاسخ داد: جنگ، با تلفات و خسارت همراه است و باید سعی کنیم جنگی رخ ندهد تا این تبعات را نداشته باشد.

این نکته هم گفتنی است : یکی از دلایلی که این بحث را پرشور کرده بود جدای فیلم بحث «عملیات فریب» - توصیف محسن رضایی درباره عملیات لو رفته کربلای 4 – بود که این روزها در فضای مجازی داغ شده و تلویزیون هم صبح دوشنبه در برنامۀ رضا رشید پور (حالا خورشید) محسن رضایی را دعوت کرده بود تا دربارۀ توییت خود توضیح دهد.

گزارش مشروح این نشست متعاقبا منتشر خواهد شد. هر چند هیچ گزارشی جای تماشای مستند متفاوت «زیر صفر مرزی» را نمی گیرد. فیلمی که مهدی افشار نیک ساخته است. روزنامه نگاری که وارد حوزۀ داستان نویسی شد و پس از موفقیت در این عرصه به مستند سازی روی آورده است.