عصرایران؛ رضا غبیشاوی - بالاخره تایید شد که جمال خاشقجی روزنامه نگار منتقد سعودی در محل کنسولگری این کشور در استانبول به دست اعضای دستگاه اطلاعاتی عربستان سعودی به قتل رسیده است.

او جزء روزنامه نگاران با کیفیتی بود که فعالیت استاندارد و حرفه ای روزنامه نگاری را فدای پول و مقام و جایگاه نکرد. وی می توانست در عربستان سعودی بماند و مجیزگو و تاییدکننده مقامات این کشور باشد اما تصمیم گرفت واقعیت و حقیقت را بگوید به همین دلیل مجبور شد کشورش را ترک کند و خود را در تبعید خودخواسته در آمریکا قرار دهد.

وی در آمریکا، روزنامه نگاری را با نگارش یادداشت برای واشنگتن پست ادامه داد و ضمن استقبال از اصلاحات اقتصادی - اجتماعی در کشورش از ایجاد فضای رعب و سرکوب انتقاد می کرد.

درباره ماجرای قتل جمال خاشقجی می توان به موارد زیر اشاره داشت.

1- الجزیره

یکی از برندگان ماجرای خاشقجی، شبکه الجزیره قطر است.

شاید بتوان گفت که اگر الجزیره اینگونه همه جانبه وارد ماجرا نمی شد این قضیه به اینجا ختم نمی شد که سعودی ها کشته شدن خاشقجی در کنسولگری خود را بپذیرند و قول پیگیری و مجازات مسببان قتل را بدهند.

درنتیجه پوشش حرفه ای و پررنگ الجزیره در ماجرای خاشقجی، فضایی برای فشارهای کم سابقه مقامات کنگره و دولت آمریکا، دولتمردان اروپایی، سازمان ملل و افکار عمومی علیه سعودی ها ایجاد شد.

خاشقجی این شانس بزرگ را داشت که دوحه - ریاض روابط به شدت پرتنشی را تجربه می کنند و در واقع هدف اصلی الجزیره از پیگیری موضوع خاشقجی نه صرفا این موضوع، بلکه آسیب زدن به سعودی هاست.

تنش بی سابقه در روابط دوحه - ریاض این امکان و آزادی بزرگ را در اختیار شبکه الجزیره و روزنامه نگاران آن قرار داد تا بتوانند به صورت تمام عیار وارد این ماجرا شوند و پیگیری کنند.

همچنین می توان به این نکته نیز اشاره داشت که این اتفاق و ابهامات آن ماجرای جذاب خبری بود که محتوای پرمخاطبی را برای رسانه ها و مخاطبان ایجاد کرد.

در این ماجرا، رسانه های اردوگاه سعودی (در راس آنها شبکه های العربیه و اسکای نیوز عربی) به بهانه حمایت از مواضع ریاض، از پوشش جزئیات این حادثه خودداری کردند و عرصه را به صورت کامل در اختیار اردوگاه مقابل قرار دادند که رهبری آن برعهده الجزیره قرار داشت.

در این اردوگاه روزنامه های ینی شفق و صباح ترکیه نزدیک به دولت و حزب حاکم این کشور و روزنامه های نیویورک تایمز و واشنگتن پست در آمریکا پیشرو بودند و توانستند با انتشار خبرهای اختصاصی به نقل از منابع آگاه (که صحت این خبرها نیز مشخص شد ) گام های مهمی را در جذب مخاطب، ایجاد اعتماد در میان افکار عمومی و اعتبار در عرصه رسانه برای خود کسب کنند.

اینکه چرا موضوع خاشقجی از یک حادثه به بحران جهانی برای سعودی ها تبدیل شد عوامل متعددی دارد اما قطعا شبکه الجزیره یکی از این عوامل پررنگ است.

اینکه خاشقجی مشهور بود؛ به زبان انگلیسی مسلط بود. در واشنگتن پست، یادداشت می نوشت. گرین کارت آمریکا را داشت. در رسانه های مختلف به زبان های عربی و انگلیسی و حتی با رسانه های فارسی زبان، مصاحبه می کرد. اینکه ترکیه در اردوگاه مقابل عربستان سعودی قرار دارد اینکه سعودی ها نتوانستند به سرعت پاسخ مقبولی به ابهامات ماجرا ارائه کنند همه اینها در کنار دیگر موضوعات دست در دست یکدیگر این مسئله را به بحرانی جهانی برای ریاض و ولیعهد سعودی محمد بن سلمان تبدیل و مشروعیت و وجهه او را لکه دار کردند.

2- موضع کشورهای خاورمیانه

در خاورمیانه، به صورت کلی کشورهای حامی و مخالف سعودی در برابر ماجرای خاشقجی در دو بخش جدید دسته بندی شدند. کشورهای ساکت و کشورهایی که از ریاض اعلام حمایت کردند.
به صورت اتوماتیک، کشورهای ساکت نیز با سکوت خود در صف حامیان سعودی ها قرار گرفتند. نکته جالب اینجاست که مهمترین کشورهای حاضر در اردوگاه مخالفان سعودی از جمله قطر و سوریه نیز در این باره یا سکوت کردند یا به موضع گیری بسیار نرم و کمرنگ پرداختند.

البته در مواضع کشورهای خاورمیانه، ترکیه یک استثناست و توانست با یک موازی کاری دقیق و سنجیده منافع حداکثری خود را تامین کند.
ترکیه از یک سو روابط با ریاض را خوب نگه داشت و دست به اقدامی علیه آنها نزد. همزمان تحقیقات جدی جنایی علیه سعودی را پی گرفت و تیم های بازرسی را به ساختمان های کنسولگری سعودی و اقامتگاه کنسول در استانبول روانه کرد تا صحنه های بازرسی آنها در این دو مکان دیپلماتیک، تصاویر تحقیرآمیزی را در معرض دید خبرنگاران و افکار عمومی جهان قراردهد.

از سوی دیگر مقامات آنکارا در عالی ترین سطح یعنی رئیس کشور (اردوغان) قول پیگیری شخصی دادند و البته در کنار همه اینها دست مسوولان خود را برای افشای جزئیات ماجرای خاشقجی به رسانه های داخلی و قطر (الجزیره) باز گذاشتند.

اشاره به این نکته مهم است که ترکیه هم اکنون بیشترین تعداد روزنامه نگاران زندانی را در سطح جهان دارد و به دلیل برخورد شدید با روزنامه نگاران و رسانه ها، با انتقاد نهادهای حقوق بشری جهان روبه رو است. مقامات آنکارا تلاش کردند با موضع گیری و پیگیری جدی موضوع خاشقجی، تصویر خود را در این زمینه بهبود ببخشند.

3 - موضع قدرت های جهانی

موضع قدرت های جهانی در ماجرای خاشقجی قابل بررسی است. افکار عمومی، جامعه مدنی، دولت و مدیران شرکت های بزرگ در اروپا به شدت موضع گیری منفی در برابر مقامات سعودی داشتند. همین اتفاق درباره آمریکا هم افتاد اما موضع گیری دولتمردان این کشور از شدت کمتری برخودار بود ولی این موضوع در بالاترین سطح یعنی رئیس ایالات متحده و وزیر خارجه پیگیری شد. همزمان در کنگره هم پیگیری و مواضع تندی علیه سعودی ها مطرح و تهدیداتی علیه سران سعودی و در راس آنها محمد بن سلمان ولیعهد شنیده شد.

در مقابل، با وجود اینکه عربستان سعودی در اردوگاه آمریکا قرار دارد اما چین و روسیه به عنوان دو قدرت جهانی دارای حق وتو، کمترین انتقادی را متوجه سعودی ها نکردند و موضع گیری شبیه سکوت داشتند. اصولا برای این دو کشور مسائلی مانند حقوق بشر و دفاع از روزنامه نگاران و ... از اولویت پایین تری برخوردار است بلکه می توان گفت از نظر آنها هر دولتی حق دارد آنگونه که صلاح بداند با شهروندانش رفتار کند و این موضوع ربطی به دیگر کشورها ندارد البته به استثنایی موقعیت هایی که منافع ملی آنها به خطر بیافتد مثل بحران اوکراین یا گرجستان برای مسکو.

برپایه عدم دخالت در امور داخلی کشورها، مسائل حاشیه ای نباید بر روابط سیاسی - اقتصادی میان کشورها تاثیری بگذارد. چین و روسیه درتعاملات اقتصادی – سیاسی خود با دیگر کشورها، موضوعات دیگر را دخالت نمی دهند و این در حالی است که هم اکنون قراردادهای اقتصادی سعودی ها با آمریکا به ویژه معاملات کلان خرید سلاح به خاطر قتل یک شهروند در کنسولگری کشورش در معرض خطر قرار گرفته اند. این وضعیت خوشایند مقامات سعودی و کشورهایی شبیه به آن نیست.

4- روزنامه نگاری

روزنامه نگاران در جهان معمولا در حال رویارویی با طرف های پرقدرت هستند و پرقدرت ترین طرف، حکومت ها هستند که میزان قدرت آنها نزدیک به بی نهایت است و البته در برخی کشورها به بی نهایت هم می رسد.

چگونه باید از روزنامه نگاران حمایت کرد؟ این سوال مهمی است که هنوز پاسخ کامل و تضمین شده ای برای آن مطرح نشده است. آخرین حادثه یعنی قتل جمال خاشقجی در کنسولگری کشورش نشان داد در این زمینه همچنان تضمینی برای حمایت از آنها نیست.

امروز دفاع از روزنامه نگاران و فعالیت حرفه ای رسانه ها یک ارزش مدرن است که می توان با استفاده از این شاخص، کشورها را با یکدیگر مقایسه کرد.

به راستی وقتی عربستان سعودی با یک روزنامه نگار مشهور منتقد و نه مخالف اینگونه رفتاری دارد با دیگر مخالفان چه می کند؟ نمی توان به آمریکا و اروپا سفر کرد و با مقامات آنها و مدیران شرکت های غربی عکس یادگاری گرفت و وارد همکاری اقتصادی شد اما به ارزش های دنیای مدرن مثل حقوق انسان ها و دفاع از آزادی فعالیت روزنامه نگاران احترام نگذاشت.

5- موضع سعودی ها

قتل خاشقجی، عربستان سعودی را با شوک بزرگی روبه رو کرد. حدود 3 هفته طول کشید تا این کشور بتواند در بیانیه ای این حادثه را بپذیرید و با انتشار روایتی، پاسخی به سوال " خاشقجی کجاست؟ ارائه کند. روایتی کودکانه که قطعا نمی تواند مورد قبول افکار عمومی قرار بگیرد و به ابهامات درباره این ماجرا و ساختار حاکمیتی و تصمیم گیری در عربستان سعودی به ویژه در دستگاه اطلاعاتی امنیتی این کشور افزود.

شواهد نشان می دهد دستگاه امنیتی عربستان سعودی تصمیم گرفت یک روزنامه نگار منتقد به نام جمال خاشقجی را حذف کند اما این اقدام را ناشیانه انجام داد.

معلوم نیست اگر این حادثه در یک کشور دوست یا در عربستان سعودی روی می داد آیا بازهم جزئیات این فاجعه فاش می شد یا خیر.

این اتفاق، تقریبا همه رشته هایی را که محمد بن سلمان ولیعهد جوان سعودی برای بهبود تصویر این کشور در جهان به ویژه غرب ایجاد کرده بود؛ پنبه کرد.

6- توسعه اقتصادی بدون توسعه سیاسی

توسعه اقتصادی بدون توسعه سیاسی تقریبا غیرممکن است البته در برخی نقاط جهان با الگوی حکومت کارآمد (مثل چین یا امارات یا ویتنام) اجرایی شده است اما موفقیتی برای این سیستم به صورت طولانی مدت قابل تصور نیست یا احتمال آن اندک است و حتی در صورت موفقیت کامل، منجر به توسعه پایدار نخواهد شد.

این اتفاقات، درس خوبی برای مقامات سعودی و کشورهای مشابه است که بدانند نمی توان بدون التزام به قواعد بین المللی و ارزش های مدرن از جمله احترام به حقوق انسان ها و دفاع از آزادی رسانه ها، از مزایای اقتصادی و سرمایه گذاری کشورهای توسعه یافته بهره مند شد.

البته برخی دولت ها در کشورهای توسعه یافته تلاش می کنند این ارزش ها را نادیده بگیرند اما معمولا فشار جامعه مدنی و قدرت افکار عمومی است که آنها را به توجه به چنین ارزش هایی مجبور می کند.

در ماجرای خاشقجی، به دلیل اینکه گزارش های غیررسمی اما معتبر نشان می داد دولت سعودی در قتل یک روزنامه نگار دخالت داشته است وزیران و مقامات ارشد کشورهای توسعه یافته و مدیران شرکت های متعلق به این بخش از جهان، سفر به عربستان سعودی برای حضور در نشست سرمایه گذاری ریاض را لغو کردند.

7- موضع ایران

یکی از عجیب ترین مواضع دربرابر موضوع خاشقجی را مقامات ایرانی اتخاذ کردند. در حالی که رسانه های ایرانی به شدت به این موضوع می پرداختند اما مقامات رسمی تصمیم گرفتند در این باره سکوت اختیار کرده و از ورود سلبی یا ایجابی به سود هیچکدام از طرف های این ماجرا خودداری کنند.

ایران نه از طرف های اروپایی و آمریکایی حمایت کرد و نه به آنها تاخت و نه از موضع سعودی ها اعلام حمایت کرد و تصمیم گرفت سکوت کنند و حتی سخنگوی وزارت خارجه ایران در پاسخ به سوال خبرنگاران در سخنانی کم سابقه ای از موضع گیری خودداری کرد و تنها به این گفته اکتفا کرد که تهران منتظر مشخص شدن واقعیت ها و جزئیات است.

درباره دلایل این واکنش می توان موارد متعددی را مطرح کرد. از جمله اینکه برای جمهوری اسلامی، فرم بر محتوا اولویت دارد. همان استدلالی که باعث شد ایران در رای گیری محکومیت میانمار در مجمع عمومی سازمان ملل متحد حضور نیافت تا با این اقدام هم اعتراض خود را به سازوکار محکومیت میانمار اعلام کند و همزمان، از تایید دولت این کشور خودداری کند.

البته مقامات ایرانی بعد از این اتفاق، تحت فشار افکار عمومی مجبور شدند پس از نشست سازمان ملل، رای مثبت خود را به پرونده محکومیت دولت میانمار یا برمه به دلیل نقض حقوق بشر ثبت کنند.

در ماجرای خاشقجی هم ایران قصد دارد نسبت به طرف های دخیل در این موضوع، نه حمایت نه مخالفت داشته باشد.

نه در کنار دولت آمریکا واروپا بایستد که بارها دولتمردان ایرانی از اقدامات آنها در دخالت در امور داخلی کشورها به "بهانه حقوق بشر" انتقاد کرده اند نه در کنار عربستان سعودی باشد که هم اکنون اختلافات ریاض – تهران به سطوح و حوزه های مختلف کشیده شده و اتهامات بنیان افکنی علیه یکدیگر مطرح می کنند. از سوی دیگر ایران دوست هم ندارد از فردی حمایت کند که با وجود آنکه خود را به عنوان منتقد در تبعید خودخواسته در آمریکا قرار داده بود اما اتهامات سعودی ها علیه سیاست های جمهوری اسلامی را تکرار می کرد.

8- آینده چه می شود؟
پیش بینی می شود:
مسیر روابط سعودی با آمریکا، شاهد تغییرات جدی خواهد شد.
احتمالا روابط سعودی با ایران بهتر خواهد شد.
خرید سلاح عربستان سعودی از روسیه افزایش خواهد یافت.
روابط اقتصادی سعودی ها با چین و روسیه افزایش چشم گیری خواهد یافت.
کشورهای خاورمیانه و توسعه نیافته درباره قتل روزنامه نگاران، احتیاط بیشتری خواهند داشت.