'بخشو' اعجوبه نوحه خوانی محرم

آیین های عزاداری و سینه زنی سنتی استان بوشهر در همه نقاط ایران و حتی دنیا با نام و صدای وزین و آواهای حزین جهانبخش کردی زاده معروف به 'بخشو' به عنوان اعجوبه نوحه خوانی محرم شناخته شده است.

به گزارش ایرنا، مردم دین باور و عاشقان اهل بیت و امام حسین (ع) در استان بوشهر ماه محرم آیین های متنوعی از عزاداری، سوگواری و نذری برگزار می کنند که تاکنون 19 مورد از این آیین ها در فهرست آثار معنوی و ناملموس ملی به ثبت رسیده است.

همزمان با آغاز ماه محرم و ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) براساس سنت دیرینه، همه بوشهری ها آیین های عزاداری سنتی را بویژه در چهار محل قدیم شهر بوشهر شامل محله های کوتی (شیخ سعدون)، شنبدی، دهدشتی و بهبهانی برگزار می کنند و کمتر بوشهری است که در این ماه در محله و زادگاه خود حاضر نباشد.

با توجه به تبلیغات انجام شده بتازگی همزمان با دهه اول محرم مسافران زیادی از مناطق مختلف کشور برای آشنایی و شرکت در آیین های عزاداری سنتی بوشهری ها به این استان سفر می کنند.
مکان های عزاداری در استان بوشهر مسجدها، حسینیه ها، میدان ها، خیابان ها، کوچه ها و منازل شخصی است که همزمان با فرا رسیدن ماه محرم سردرخانه ها، تکایا، و امامزاده ها را با پارچه ها و پرچم، سیاه پوش و آنهایی که نذر دارند لباس سیاه می پوشند و خود را برای عزاداری و پختن نذری های ماه محرم آماده می کنند.

روضه و نوحه خوانی در هر شب ماه محرم به یک موضوع حادثه غم انگیز کربلا ارتباط دارد طوریکه شب اول درباره فرا رسیدن ماه محرم، شب دوم حضرت مسلم، شب سوم طفلان مسلم، شب چهارم حجه الوداع، شب پنجم حر، شب ششم حضرت علی اصغر، شب هفتم حضرت علی اکبر(ع)، شب هشتم قاسم داماد، شب نهم حضرت عباس (ع) و شب دهم درباره امام حسین(ع) است.

19 آیین بوشهری ها در ماه محرم ثبت ملی شد

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر گفت: از 52 اثر ناملموس و معنوی ثبت شده این استان در فهرست آثار ملی 19 اثر آیین های ماه محرم است.

ناصر امیرزاده افزود: تعزیه، سینه زنی بوشهری، شروه خوانی، علم کشون 'خورموج'، علم گردانی 'درودگاه'، نان پوشی، مختک، نگهداری فانوس های روشن در تنور، سنج و دمام، شهید کردن علم، پخت هریسه، خاکسپاری شهیدان کربلا 'گناوه'، پامنبری، گندم کوبی 'شبانکاره'، پخت آش بوشهری، هیامظلوم ، گرده بخشو، شبیه گردانی عاشورا و تعزیه قانیان در بندر ریگ از جمله آیین های محرم در بوشهر است که در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

بخشو اعجوبه نوحه خوانی محرم

جهانبخش کردی زاده، ملقب به 'بخشو' در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی در باغ ملای بوشهر زاده شد، نواهای وزین و آواهای حزین حنجره توانای بخشو در نوحه خوانی های جنوبی که بیشتر با عنوان 'شروه خوانی' شهرت داشت، در میان بوشهری ها، جنوبی ها و دیگر خطه های ایران حتی، زبانزد بوده و از وی به عنوان اعجوبه عالم نوحه خوانی و سینه زنی های سنتی بوشهر در محرم یاد می شود.

وی از جوانی به تشویق خانواده و 'سید علی مهیمَنیان' از نوحه سرایان نامی بوشهر به شروه خوانی روی آورد و مهیمنیان منبع الهام و زمینه انتقال تجربیات ارزنده و مؤثری برای جهانبخش کردی زاده بود.
در اندک زمانی استعداد ذاتی، صدای بی‌نظیر و مهارت بخشو در این امر باعث شد آوازه او در سراسر شهر بپیچد و با استفاده از راهنمایی‌های استادانی همچون مهیمنیان، 'اصلاح‌پذیر' و بویژه محمد شریفیان که از خویشاوندان وی بود، در ردیف بهترین نوحه‌خوان‌های بوشهر قرار گرفت.

نوع حنجرهٔ بخشو به اعتقاد بسیاری از اهل فن از معدود حنجره‌هایی بود که در دنیای موسیقی و خوانندگی وجود داشته و دارد طوریکه آوازه اجرای بی‌نظیرش باعث شد تا علاقه‌مندان زیادی برای شنیدن صدای فراگیر و دلنشین او به بوشهر کشیده شوند.

بخشو علاوه بر خواندن، موسیقی نیز می دانست و نی جفتی و سازهای کوبه ای را به خوبی می نواخت و علاوه بر اجرای زیبا و بی‌نقص نوحه‌ها و مرثیه‌های سنتی بوشهر، در اجرای شروه، چاوشی خوانی، مناجات، صبحدم، بیت خوانی، جنگ نامه، مصیبت و خیام خوانی نیز از تبحر خاصی برخوردار بود.
از نکات برجسته اجرای وی علاوه بر حجم صدا و زنگ حزین و گیرای نوایش می‌توان به تسلط در اجرای اوج و فرودهای شروه و تحریرهای بی نقصش در نوحه و واحد خوانی اشاره کرد.
بسیاری از ملودی‌ها و سبک نوحه‌های وی، الهام بخش تعدادی از نوحه خوانان جنوب کشور و تعدادی از ترانه سرایان گشت که تاکنون نیز ادامه داشته است.

ترانه معروفی با نام 'ممد نبودی ببینی' که بعد از آزادسازی خرمشهر در سال ۱۳۶۱ و به یاد محمد جهان‌آرا، توسط غلامعلی کویتی‌پور خوانده شد، ملودی و سبک آن بطور کامل مشابه نوحه'لیلا بگفتا ای شه لب تشنه کامان' از جهانبخش کردی‌زاده است که سال‌ها پیش از ترانه کویتی‌پور، خوانده شده بود.

بخشود سرانجام آخرین اجرای خود را در مرداد ماه سال ۱۳۵۶ در حرم امام رضا (ع) انجام داد و پس از آن در راه برگشت از مشهد بر اثر عارضه قلبی در شهر شیراز درگذشت و بوشهر را در عزا و ماتم فرو برد.
مرگ ناگهانی او تمام مردم بندر بوشهر را عزادار کرد و در حالی که بازار شهر به احترام او تعطیل شده بود، مردم بوشهر یکی از باشکوه‌ترین تشییع جنازه‌ها را همراه با عزاداری و سینه زنی در تشییع جنازه وی برپا کردند و در جوار امامزاده محمدباقر بوشهر به خاک سپرده شد.
اکنون با پیگیری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردگشری استان بوشهر شیوه نوحه خوانی جهانبخش کردی زاده تحت عنوان ' گرده بخشو' در فهرست آثار معنوی و ناملموس ملی کشور به ثبت رسیده است.

ذکرخوانی آغاز آیین های ماه محرم در بوشهر

یکی از رسوم پسندیده و زیبای استان بوشهر که عزاداری ماه محرم آن را از بقیه نقاط کشور متمایز می‌کند، 'ذکرخوانی' است.
این سبک از مراسم از زمان‌های گذشته که آلات و ادوات موسیقی مثل امروز خلق نشده بود، با شیوه‌های متفاوت از نوحه‌خوانی رایج بوشهری‌ها توسط افرادی که مسن بودند و دارای صدای خوش، اول ماه محرم قبل از غروب آفتاب اجرا می‌شد و اهالی شهر و روستا را در جریان فرارسیدن ماه محرم قرار می‌داد.

سنج و دمام

تماشای جلوه‌های خاص و منحصربه‌فرد شیوه‌های مختلف عزاداری در استان بوشهر را باید در چهارمحل قدیم جست‌وجو کرد، جایی که بخش عمده عزاداری بوشهر در دهه اول محرم در شب‌ها به سبک و سیاق سنتی و با نوعی موسیقی به نام دمادم‌زنی اجرا می‌شود.

گروه دمادم‌زن متشکل از 5 تا 7 نفر است که شامل یک نفر اشکون (دمام کوچک)، 2 نفر غمبرزن (دمام بزرگ) و چهار نفر هم زیر غمبرزن (دمام متوسط) می‌شود که به صورت هماهنگ با هم و در ریتمی متفاوت بر طبل و دمادم خود با شور و حرارت خاصی می‌کوبند.
در این نوع از موسیقی عزاداری بوشهر هفت نفر به نام سنج‌زن و یک نفر بوق‌زن هم مشارکت دارند.
دمادم‌زنی حدود 45 دقیقه زمان می‌برد و پس از آن با ورود جمعیت به شبستان مسجد یا حسینیه، پامنبری اجرا می‌شود.

پامنبری

نوحه پامنبری یکی دیگر از آیین های زیبای عزاداری سنتی مردم استان بوشهر است که در ایام محرم قبل از سخنرانی مذهبی کنار منبر به صورت جمعی و با سبکی خاص اجرا می شود.
پامنبری ‌خوانی از قدیمی‌ ترین سبک‌ های نوحه‌ خوانی و عزاداری در استان بوشهر است، این سنت قدیمی بعد از نواختن سنج و دمام اجرا و ذاکر از روی منبراشعاری را با آهنگ و ریتم های خاص می خواند و مردم در قسمت هایی که لازم است در جواب ذاکر همخوانی می کنند.

سینه‌زنی بوشهری

بعد از ایین پامنبری و پذیرایی مراسم سینه زنی متشکل از حلقه های ویژه با عنوان 'بر' (Bor) آغاز می شود.
در سینه‌زنی بوشهری یک نفر به عنوان 'پیشخوان' نوحه‌های به‌اصطلاح 'پیش واحد' را برای آماده شدن فضا می‌خواند و در طول زمان اجرای مراسم توسط پیشخوان 2 تا 3 حلقه به دور او تشکیل می‌شود.
در هر بر یا حلقه سینه‌زنی، افراد با دست چپ، کمر فرد کناری را گرفته و با دست راست سینه می‌زند و سینه‌زن‌ها با هر ضربه به سینه، پای خود را حرکت داده و دور می‌چرخند و نوحه‌خوان اصلی، نوحه را با 2 ضرب به صورت هر ضرب روی یکی از پاها اجرا می‌کند و مردم هم در جاهای لازم پاسخ می‌دهند و هنگامی که تعداد برها به 20 رسید، نوبت به نوحه خوان اصلی می‌رسد.

اوج اجرای سینه‌زنی بوشهری، اعلام 'واحد' توسط نوحه‌خوان است که در آخرین لحظات سینه‌زنی که دریای مواج سینه‌زنان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می‌گوید 'واحد' و گروه سینه‌زن یکصدا جواب می‌دهند 'الله واحد' که از این به بعد سینه‌زن‌ها فقط روی پای راست سینه می‌زنند و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند.

در واحد سینه زنان با حرکات موزون پا، پای راست را عقب می اندازند در حالی که خم شده اند، دست راست را تا نزدیک زمین می برند، بعد با چرخش دست بلند می شوند و به صورت هماهنگ و یک صدا سینه می زنند.
آیین سینی زنی بوشهری از جمله آیین های مشهور و سنتی عزاداری است که به ثبت ملی رسیده است.
امروز این شیوه سینه زنی از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است.

آیین هیا مظلوم
مبدع این آیین سنتی مردمان بوشهر هستند و در سایر استان ها نیز به تقلید از عزاداران بوشهری با اعمال سلیقه اجرا می شود.
به این شیوه یزله بوشهری هم گفته می شود نحوه انجام آن بدین صورت است که افراد با گرفتن کمر فرد جلو تشکیل یک قطار انسانی داده و با ضرب آهنگ شعر یزله، به نرمی قدم برداشته و به جلو می‌روند.
در این مراسم عزاداری، گروه پس از طی مسافتی ایستاده و دایره وار و خمیده به سمت مرکز، با ریتم یزله شروع به سینه زنی می‌کنند که اشعار و نوحه‌هایی که در این آیین می خوانند بستگی به زمان آن مراسم دارد.
این آیین سنتی بوشهری در روزهای نهم و دهم محرم در پایان سینه زنی سنتی برگزار می شود و در شب تاسوعا همه با هم می خوانند 'شب تاسوعاست امشب' و تک خوان در جواب می‌گوید 'کربلا غوغاست امشب' .

نان پوشانی
در میدانی که مراسم روز عاشورا و یا تعزیه برگزار می شود، خیمه هایی که متعلق به امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت زینب(س)، علی اکبر(ع) و قاسم(ع) است، بر پا می شود.
مردم در خیمه ها به عزاداری پرداخته و مراسم نذری و نون پوشانی را اجرا می کنند در این آیین فرد نذر شده را بر خیمه امام حسین(ع) و یا در مساجد روی منبر خوابانده و تمام بدنش را با نان می پوشانند سپس نان را با حلوا به صورت لقمه های بزرگ درآورده و بین مردم تقسیم می کنند.

آیین های صبحدم، مختک، تعزیه
در شب عاشورا مردان و زنان بوشهری تا سحر مشغول عزاداری هستند و با برگزاری آیین صبحدم که یکی از آیین های سنتی این استان است با خواندن نوحه ای ویژه از آفتاب می خواهند تا طلوع نکند که مبادا با برآمدنش امام حسین(ع) قربانی شود.

حضور زن ها در مراسم صبحدم بیشتر از مردان است و در پاره ای از محله ها فقط زن ها این مراسم را برگزار می کنند.
آنها در حالی که عروسک شبیه علی اصغر(ع) و را حمل می کنند، پشت سر مردها که علمی به یاد علم دار کربلا حضرت عباس(ع) در دست دارند و جلوی دسته حرکت می دهند به برگزاری این مراسم می پردازند.
زن ها هر بار پس از پایان همخوانی مردان، با سر دادن کل (kel) حضور خود را پر رنگ تر می کنند.

در ماه محرم بطور معمول در تمام شهرها و روستاهای استان بوشهر آئین گهواره علی اصغر بر پا می شود و در این گهواره چوبی که مختک ( Makhtak) نام دارد و با تور سبز پوشیده شده است، طفلی هم سن و سال علی اصغر را با پوشیدن لباس سبز می خوابانند و زنان آن را تکان می دهند و همزمان به نوحه و لالایی خوانی می پردازند.

در این آئین بیشتر زنان نازا گهواره را به نیت برآورده شدن آروزی خود تکان می د هند و لالایی می خوانند.
بعد از این مردم با برگزاری نماز ظهر عاشورا خود را برای تعزیه ظهر عاشورا که در همه نقاط استان بوشهر رایج است آماده می کنند.
تعزیه خوان ها در چند میدان بزرگ شهر جمع می شوند و صحنه های تاسوعا، عاشورا، شام غریبان و 13 محرم را به تصویر می کشند.

گروه عزاداران روزهای نهم و دهم وسایلی را با خود حمل می کنند که 'شده' SHADE(علم) یکی از آنهاست و در جلو هیات عزاداری یک نفر' شده 'را روی کمربند چرمی پهن بسته و جلو عزاداران می گرداند هنگام حرکت سژه ها را تکان داده و به نشانه تعظیم و سلام امام حسین (ع) تیغه وسط 'شده' را که نوک بلندی دارد خم کرده و تا زمین می آورند.
گروهی از عزاداران انواع مختلف علم را به ترتیب پشت سر هم حمل کرده و حرکت می دهند، دو نفر نیز پارچه ای را که مشخصات هیات عزاداران روی آن نوشته شده به نام کتیبه در جلو دسته حرکت می دهند.
همچنین اسب سفیدی که ذوالجناح نام اسب امام حسین (ع) برآن گذاشته شده و بدن آن را با پارچه هایی می پوشانند و شال های رنگی را دور گردن آن می آویزند و پیرمردانی که توانایی سینه زنی محکم را ندارند، اطراف ذوالجناح سینه می زنند.

شام غریبان
' شام غریبان'، مراسمی است که غروب روز عاشورا بر گزار و نوحه شام غریبان با فلوت همراهی می شود.
شب یازدهم محرم در مساجد، تکایا و حسینیه ها شام غریبان برگزار می شود و تمام چراغ های کوچه ها و معابر اطراف را خاموش می کنند و عزاداران به صورت دسته های چند نفری به راه می افتند.
چند قدم که راه افتادند به صورت حلقه وار دور یکدیگر نشسته و شمع روشن می کنند و نوحه شب شام غریبان را می خوانند گروه اول پس از خواندن نوحه شمع ها را خاموش کرده، بلند می شوند و به راه می افتند.
سپس گروه بعدی نشسته و نوحه شام غریبان را می خوانند در میان راه همه ساکت شده یک نفر مصیبت می خواند و بقیه بر سر و صورت خود زده و گریه و زاری سر می دهند.
در بعضی جاها در این شب گروه موزیک نیز که شامل یک طبل زن و یک سنج زن است به راه افتاده و دیگران پشت سر وی ملایم زنجیر می زنند.
همچنین کودکی هم سن حضرت رقیه دختر سه ساله امام حسین ( ع) که در این شب گم شده رویش را پوشانده اند در تخته ای که پر از خار است (خار نشانه بیابان کربلاست) نشانده و روی سر حمل می کنند.

نعش
در این آیین، نعش ( پیکرهای) نمادین شهیدان کربلا را در تابوت هایی قرار می دهند و روی جنازه ها کبوترهای خونین می گذارند و روی سر حمل می کنند.
در روز عاشورا نعش ها را وسط میدان گذاشته و شیری که به منزله پاسبان شهداست، در کنار جسدها کاه و خاک روی سر خود می ریزد.

غذاهای نذری
در آیین ماه محرم غذاهای نذری که بیشتر محلی هستند درنقاط مختلف استان برای عزاداران حسینی پخته می شود که در صبحانه، نان و آش بوشهری (آش سبزی و گوشت)، ناهار و شام نیز بیشتر شکر پلو و قیمه بوشهری (که چلو قیمه خوانده می شود) قرار دارد.
شکرپلو را با شکر و زعفران درست می کنند و قیمه را هم با گوشت و نخود له شده می پزند.
حلوا برنجی، حلوای آردی، شله زرد و حلیم هم در مناطق مختلف بوشهر به صورت نذری به مردم عزادار داده می شود.