عصر ایران؛ یوسف ناصری- در سال های اخیر به علت کاهش میزان بارش های جوی، استفاده بیش از حد از آب های زیرزمینی و همچنین هدر دادن آب های موجود، کشور ما دچار بحران کم آبی شده.

در کشورهای دیگر در دهه ها و سال های اخیر توجه زیادی به کشت بدون خاک شده و بدون استفاده از خاک تولید محصولات کشاورزی را در سطح بسیار گسترده انجام داده و در عین حال مصرف آب را کاهش داده اند.

در کِشت بدون خاک که هیدرو پونیک(HydrooPonic) گفته می شود و اصطلاح آبکِشت را نیز در زبان فارسی برای آن انتخاب کرده اند، کاشت محصولاتی از جمله خیار، فلفل، گوجه فرنگی، کاهو، توت فرنگی، علوفه و گیاهان زینتی و دارویی روی بسترهای خاصی از جمله «پرلیت» و بدون استفاده از خاک انجام می شود.

در کشت بدون خاک، متخصصان می توانند مواد غذایی و املاح و ترکیبات غذایی مورد نیاز گیاهان و سبزیجات و گل ها را تهیه کرده و از طریق آب به ریشه گیاه برسانند و محصولاتی همچون گوجه فرنگی و خیار تولید کنند.

عصر ایران در گفت و گو با دکتر «حمیدرضا روستا»، روش کشت بدون خاک یا هیدروپونیک و مزایای آن را در مقابله با کم آبی بررسی کرده است.
دکتر حمیدرضا روستا، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه ولی عصر رفسنجان است و رئیس انجمن علمی کشت های بدون خاک. این گفت و گو در ادامه می آید.

***

*تا الان چهار کنگره ملی هیدروپونیک و تولیدات گلخانه ای توسط انجمن کشت های بدون خاک برگزار شده است. کشت گلخانه ای اساسا تفاوت دارد با کشت هیدروپونیک یا همان کشت بدون خاک. به چه علت این دو حوزه را با هم تلفیق کرده و کنگره های ملی برگزار کرده اید؟

-بیشتر کشت های هیدرونیک در داخل گلخانه انجام می شود و در خارج از گلخانه، کشت های بدون خاک بسیار محدود است. به خاطر همین موضوع، تلفیق شده و از اول با هم بوده است.
در زمانی هم که با تاسیس انجمن علمی کشت های بدون خاک، موافقت شده کلاً کشت های گلخانه ای، انجمنی نداشته است. بنابراین سعی شده بحث کشت های بدون خاک را محدود نکنند و به کشت های گلخانه ای هم پرداخته شده.

*الان کشور ما دچار بحران آب است و مشکل کمبود آب داریم. اظهار نظرهای مختلفی شده در مورد این که کشت بدون خاک می تواند باعث صرفه جویی در مصرف آب شود و ارقامی هم در مورد صرفه جویی آب با کشت بدون خاک مطرح شده. در یک مورد یکی از اعضای انجمن کشت های بدون خاک که در استان کردستان توت فرنگی با همین روش هیدورپونیک تولید کرده گفته یک مزیت روش کشت هیدروپونیک این است که تا 80 درصد می تواند مصرف آب را کاهش بدهد.
واقعیت امر چه هست و این روش کشت چقدر می تواند مصرف آب را کاهش بدهد؟

-بستگی دارد این موضوع را با چه نوع کِشتی مقایسه کنیم. آیا با کِشت خاکی بسنجیم یا با کشت مزرعه ای بسنجیم یا با کشت خاکی در گلخانه. همه این نوع کشت ها متفاوت است. در کتاب معروف بنتون جونز با نام «هیدروپونیک؛ راهنمای کامل و عملی کشت بدون خاک» مقدار 50 درصد صرفه جویی مطرح شده.

البته باز بستگی به سیستم کشت دارد. در بعضی سیستم ها، مقدار صرفه جویی در مصرف آب در حد بالایی است. در کشت طبقاتی در ژاپن تا 99 درصد صرفه جویی کرده اند. با یک درصد آب مصرفی در کشت رایج توانسته اند کشت هیدروپونیک کاهو را انجام بدهند.

بنابراین وابسته به سیستم های کشت است و تکنولوژی هایی که به کار می رود. در سیستم های بسته هیدروپونیک، مصرف آب کم هست و در سیستم های باز، نسبتا مصرف آب، بیش تر می شود. به خاطر این که محلول، خارج می شود و دوباره استفاده نمی شود.

در سیستم های بسته هیدروپونیک، بستگی به این دارد که چقدر کنترل انجام شود. هر چقدر کنترل، بیش تر باشد و دستگاه های مجهز، بیش تر باشد باز مصرف آب کاهش پیدا می کند.

*برای تغذیه گیاهان در سیستم های بسته کشت بدون خاک، آبی که شامل مواد غذایی است به طور مکرر مورد مصرف قرار می گیرد. در سیستم های باز کشت بدون خاک، این طور نیست و فقط یک بار از آب حاوی غذا و مواد غذایی استفاده می شود.
یک انتقاد این است که در سیستم های باز، آبی که مواد غذایی در آن هست باعث آلودگی آب های زیرزمینی می شود. آیا الان همچنان این مشکل وجود دارد یا با تحقیقات جدید این مشکل دیگر برطرف شده؟

-این مشکل واقعا وجود دارد. مخصوصا در جاهایی که تراکم گلخانه، زیاد است. در اطراف شهرک های گلخانه ای و مخصوصا اگر گلخانه ها نزدیک شهرها باشند، ممکن است از آب های زیرزمینی برای آب شُرب استفاده شود. در چنین مناطقی، این یک مشکل جدی است تا جاهایی که از آب زیرزمینی استفاده نشود.

به همین دلیل، ما همیشه توصیه می کنیم به کشت های بسته هیدروپونیک تا محلول غذایی، دور ریخته نشود و در مصرف آب هم صرفه جویی شود.
این مشکلی است که در هر دو روش چه کشت خاکی و چه کشت هیدروپونیک وجود دارد و باید از سیستم های بسته هیدروپونیک استفاده شود تا این مشکل رفع شود.

*اعلام شده که در مرکز پژوهشی کشت های بدون خاک، کشت علوفه با روش هیدروپونیک انجام شده و مشکل آلودگی آب رفع شده. چنین چیزی در ایران اتفاق افتاده که آن محلول غذایی آب های زیرزمینی را آلوده نکند؟

-تولید علوفه با کشت هیدروپونیک، خیلی ساده تر از کشت گیاهان دیگر است و تقریبا چیزی شبیه سبزه عید نوروز است. در کشت علوفه، مصرف محلول غذایی به مقدار خیلی زیاد نداریم که باعث آلودگی شود.

در ایران چند مورد بوده که متاسفانه موفق نبوده است. یعنی از لحاظ اقتصادی با مشکل مواجه شده اند. برای مثال یک شرکت تولید علوفه کرده است و نهایتا ورشکسته شده. یعنی سوددهی، پایین بوده است.
باید بررسی شود که آیا مشکل از سیستم هست که اقتصادی نیست یا این که شرکت تولید کننده در این زمینه تخصص کافی نداشته است.

*در استان های مختلفی مثل استان همدان، استان کرمانشاه، استان تهران و حتی در کیش هم کشت بدون خاک انجام شده. این نوع کشت در کدام استان و منطقه کشورمان موفق تر بوده یا می تواند موفقیت بیش تری داشته باشد؟

-تقریبا در همه جا موفق است. در بهترین آب و هوا که هلند است صددرصد کشت های گلخانه ای شان، کشت هیدروپونیک است. یا مثلا در کشوری مثل اسپانیا و در کنار دریا و در منطقه گرم، تولید هیدروپونیکی انجام می دهند.

بیشترین سوددهی در جایی دارد که کمبود آب وجود دارد. در مناطق کویری و مناطقی که کمبود آب وجود دارد مثل استان کرمان، اگر به سمت کشت هیدروپونیک بروند سوددهی شان، بیش تر از جاهایی مثل شمال کشور است.

*قرار بوده بزرگترین گلخانه شیشه ای خاورمیانه در 50 هکتار وسعت و در 31 هکتار فضای مسقف در منطقه آزاد تجاری ارس (آذربایجان شرقی) به بهره برداری برسد و تولید با روش هیدروپونیک انجام شود.
به نظر شما تولید محصول با روش بدون خاک در آن منطقه در مقایسه با استان کرمان به صرفه نخواهد بود؟

-این نوع کشت در همه نقاط ایران به صرفه است. منظورم بالاترین سوددهی است. یعنی بالاترین سوددهی مخصوص جاهایی است که ما محدودیت آب داریم.

برای مثال در استانی مثل استان کرمان، دیگر امکان تولید محصولات باغبانی نیست. با وضعیتی که وجود دارد امکان تولید محصولات کشاورزی در استان های جنوبی، تقریبا به صفر رسیده و سوددهی صفر است با توجه به کمبود آب.

بنابراین به نظر من، اولویت جهاد کشاورزی باید استان های جنوبی کشور باشد ولی در استان های دیگر هم اگر بشود کار کرد، خیلی خوب است. یعنی در همان استان های آذربایجان هم مشکلات کمبود آب تا حدودی ایجاد شده.
خشک شدن دریاچه ارومیه اتفاق افتاده است. این وضع می تواند زنگ خطری برای ما باشد که مصرف آب را به حداقل برسانیم. در کل ایران تولید هیدروپونیک، عملی و سودده است.

*معاون برنامه ریزی استانداری استان مرکزی در سال 1391 گفته بودند که 400 هکتار از زمین های کشاورزی استان مرکزی زیر پوشش کشت گلخانه ای است و از این مقدار فقط 10 هکتار به روش هیدروپونیک اختصاص پیدا کرده. اخیرا اعلام شده که تا پایان سال 1395 سطح زیر کشت گلخانه های کشور مجموعا 11 هزار هکتار بوده است.
آیا آمار دقیقی وجود دارد که چقدر از کشت های گلخانه ای مربوط به همین روش هیدروپونیک است؟

-من در جایی آمار دقیقی ندیده ام. وزارت جهاد کشاورزی برنامه ای دارد برای کشت گلخانه ای در 50 هزار هکتار. این که چه مقدار از آن، هیدروپونیک خواهد بود احتمالا مجبور هستند با توجه به کمبود آب، درصد بالایی به کشت هیدروپونیک اختصاص بدهند.

*همان نسبتی که در استان مرکزی وجود داشته است که 400 هکتار گلخانه ای و 10 هکتار آن هیدروپونیک، آیا این نسبت در کل کشور ادامه پیدا کرده است یا در سال های اخیر تفاوت عمده ای در توجه به کشت بدون خاک ایجاد شده؟

-می تواند 100 درصد هیدروپونیک باشد مثل هلند. در هلند به طور کلی از کشت بدون خاک استفاده می کنند. در جاهایی که خاک مناسب وجود دارد می تواند کشت های خاکی، همراه با کشت هیدروپونیک باشد. در جاهایی که مشکل خاک و مشکل آب وجود دارد باید به سمت کشت هیدروپونیک بروند.

*در کشت گلخانه ای نیاز به متخصص وجود ندارد و روی خاک کاشت گیاه انجام می شود و فقط پوششی به عنوان سقف دارد. اما روش هیدروپونیک، الزاما نیاز به متخصص دارد که محلول غذایی را به صورت علمی اندازه گیری کند و آن محلول به گیاه داده شود.
نیاز به متخصص داشتن در روش کشت بدون خاک آیا نمی تواند باعث شود درصد کشت هیدروپونیک در ایران نسبت به کل مساحت اختصاص یافته به کشت گلخانه ای، کمتر باشد؟

-در هر صورت وقتی ما به سمت کشت هیدروپونیک می رویم نیاز به متخصص پیدا می کنیم. در این زمینه باید وزارت علوم و وزارت جهاد کشاورزی برنامه ریزی کنند. این نقطه قوت کشت هیدروپونیک است که باعث اشتغال زایی در قشر تحصیلکرده دانشگاهی می شود.

متاسفانه ما بیشترین بیکاران در قشر تحصیلکرده داریم. این قشر تحصیلکرده می تواند یک حُسن باشد و می تواند باعث افزایش استخدام این فارغ التحصیلان شود. همچنین می تواند باعث افزایش انگیزه شود در دانشجویانی که در این رشته ها تحصیل می کنند.

*از تعداد 5 میلیون فارغ التحصیل دانشگاه که الان بیکار هستند تعداد 41 هزار نفر در رشته های کشاورزی و جنگل داری، غیر فعال و بیکار هستند.
با توجه به این که انجمن کشت های بدون خاک در سال 1388 تشکیل شده، آیا این انجمن نمی توانست زمینه ای را فراهم کند که اشتغال این فارغ التحصیلان رشته های کشاورزی عملی شود؟

- بخش استخدام، بیش تر در دست دولت است که از گلخانه های مدرن حمایت شود و به فارغ التحصیلان وام داده شود. این وزارت جهاد کشاورزی است که حمایت می کند.

انجمن ها این کارایی را ندارند و معمولا بخش علمی را حمایت می کنند. همان طور که انجمن ما نیز چندین کلاس آموزشی و سمینار و کنگره برگزار کرده است. ما تعداد زیادی از افراد را آموزش می دهیم که بتوانند در گلخانه ها مشغول به کار شوند و در بخش هیدرونیک بتوانند فرمول نویسی، ساخت و طراحی سیستم ها را انجام بدهند.

* انجمن کشت های بدون خاک کنگره های ملی در زمینه کشت بدون خاک برگزار کرده است. یک سمینار آموزشی هم در ارتباط با کشت هیدروپونیک و تولیدات گلخانه ای در ارگ جدید بم برگزار کرده اید. در این سمینار برخی از مقامات و مسئولین دولتی حضور داشته اند.
آیا این نوع اقدامات نتوانسته است تاثیر مناسبی بگذارد در این که دولت را متوجه کنید این نوع کشت هم می تواند اشتغال ایجاد کند و هم کیفیت محصولات تولید ایران را افزایش بدهد؟

-در چهارمین کنگره ملی هیدروپونیک که در دانشگاه ولی عصر رفسنجان(مهر 1395) برگزار شد از معاونت باغبانی وزارت جهاد کشاورزی دعوت شده بود و قول شرکت در این کنگره را دادند. نهایتا خودشان شرکت نکردند و مدیران شان هم تشریف نیاوردند.

ما دوست داشتیم به کنگره بیایند و نظرات ما را بشنوند. در مورد سمینار بم هم همین طور. در سمینار بم، کسانی که مسئولیت بالا داشتند حضور نداشتند. عمدتا دانشجویان و تولید کنندگان در آن سمینار حضور پیدا کردند.

*در آمریکا صدها هزار خانوار هستند که دستگاه های سیستم هیدروپونیک را دارند و در منزل خودشان محصولات کشاورزی را تولید می کنند. تولید با این روش برای خانوارهای آمریکایی به صرفه هست؟

-آنها به این نتیجه رسیده اند که کار با گیاهان و پرورش گیاهان، روی روحیه انسان تاثیر می گذارد. بیش تر به جنبه سلامتی و تفریح توجه می شود تا سوددهی.

*دستگاه هایی که استفاده می کنند چگونه است و هزینه آنها چقدر است؟

-شاید قیمت آنها در کشورهای دیگر گران باشد ولی در ایران ساخت آنها هزینه زیادی نمی برد. اگر یک سیستم هیدروپونیک ساده بخواهیم درست کنیم حداکثر 100 هزار تومان هزینه یک سیستم کوچک است.

*به فرض این دستگاه 100 هزار تومانی چقدر در سال می تواند محصول کشاورزی تولید کند؟

-بیش تر، بحث تفریح مطرح است. البته می تواند نیاز یک خانواده به سبزی را تامین کند.

*در استان آلمریای کشور اسپانیا یک منطقه و شهرک بزرگ زیر کشت های گلخانه ای و هیدروپونیک رفته است. در آنجا محصولاتی از قبیل خیار و هنداوانه و کاهو کشت می کنند. در حد 30 هزار هکتار در همان منطقه آلمریا به این نوع کشت اختصاص پیدا کرده است.
در ایران هم تا پایان سال 1395 فقط 11 هزار هکتار در کل کشور زیر کشت گلخانه ای و هیدروپونیک بوده است. یعنی آن منطقه از اسپانیا تقریبا 3 برابر کل ایران کشت گلخانه ای و هیدروپونیک دارد.
چرا کشوری مثل اسپانیا تا این حد اهمیت داده و به کشورهای اروپا از تولیدات محصولات کشاورزی همان منطقه صادرات دارد؟

-اسپانیا در جنوب اروپا قرار دارد و با توجه به شرایط آفتاب کاملی که دارند این نوع کشت را انجام داده اند. در همه جای اروپا، امکان کشت سبزیجات وجود ندارد. در اروپا، بیش تر هوا ابری است و تولید مشکل است.

با توجه به این که در قسمت های جنوبی اسپانیا، تقریبا اقلیم خشک دارند به این نتیجه رسیده اند که کشت ها را از حالت کشت خاکی به کشت بدون خاک انتقال بدهند. چون با کشت خاکی نیاز به کود زیادی هست و این کودها باعث آلودگی خاک می شود.
به همین دلیل کل آن منطقه را زیر کشت بدون خاک برده اند. فکر می کنم آبی که در آنجا استفاده می کنند از آب دریا باشد. یعنی آب دریا را شیرین کرده و استفاده می کنند.

*فقط در همان منطقه آلمریای اسپانیا 3 میلیون تُن در سال محصولات کشاورزی تولید کرده بودند. در ایران در کل سال 1395 مقدار 2 میلیون تُن سبزی و توت فرنگی و صیفی جات مثل گوجه فرنگی در گلخانه ها و کشت بدون خاک تولید شده.
گفته شده کیفیت محصولات تولید شده با روش بدون خاک، بالاتر است. به اعتقاد شما به عنوان رئیس انجمن کشت های بدون خاک ایران، کیفیت محصول در کشت هیدروپونیک واقعا بالاتر هست و سم شیمیایی کمتری استفاده می شود؟

-بله. آنها از روش هایی استفاده می کنند که میزان استفاده از سم کاهش پیدا کند. با این روش، آفت ها و بیماری هایی که از خاک ناشی می شوند حذف می شوند. بنابراین کلا مصرف سموم کم می شود و حتی مصرف کودها نیز کاهش پیدا می کند. بنابراین، این روش باعث افزایش کیفیت می شود.

این روش بهترین شرایط را برای رشد گیاه تامین می کند. وقتی این حالت اتفاق بیفتد در مساحت کم، تولید بالایی خواهیم داشت و این باعث می شود بازدهی بالا برود و تولید در واحد سطح افزایش پیدا کند.

متاسفانه در ایران با توجه به روش های قدیمی که مورد استفاده قرار می گیرد تولیدمان بسیار پایین است. این تولید پایین باعث شده است مصرف نهاده های کشاورزی نسبت به تولیدمان، بسیار بالا باشد و مخصوصا مصرف آب بالا هست.

*در برخی روش های کشت بدون خاک، ریشه گیاه در موادی به نام پِرلیت گذاشته می شود و مواد و محلول غذایی از این طریق به گیاه داده می شود. در ایران چه مقدار از این اقلام از جمله ماده پرلیت و مواد غذایی مورد نیاز در داخل کشور تولید می شود؟

-تا جایی که من اطلاع دارم شرکت هایی در ایران هستند که کودهای مورد استفاده در کشور را تولید می کنند. مواردی هم بوده که استفاده شده و نتیجه بهتر از کودهای خارجی گرفته شده.
تولید این کودها، تکنولوژی خیلی سختی ندارند. این نوع فعالیت ها باید علمی تر شود تا بتوانیم با کودهای تولید کشورهای دیگر رقابت داشته باشیم.

پرلیت هم تکنولوژی زیادی نمی خواهد. فکر می کنم پرلیت در اصفهان و آذربایجان تولید می شود. سنگ های آتشفشانی را در درجه حرارت بالا قرار می دهند و پِرلیت تولید می کنند. کیفیت آنها هم عالی است.
البته درصد بالایی از پرلیت یا پوست نارگیل که برای بستر استفاده می کنیم، از خارج از کشور وارد می شود و واردات آنها بازدهی و سودآوری تولید را کاهش می دهد.

یکی از بخش هایی که در کشور ما کار نشده، تولید همین بسترهای هیدروپونیک است. یک قسمت هم، بذرها هستند که ما هیچ بذری تولید نمی کنیم.

وزارت جهاد کشاورزی باید برنامه ریزی خاصی داشته باشد و از شرکت هایی که تولید می کنند و کارایی داشته باشد حمایت شود. ممکن است شرکت هایی هم باشند که سوء استفاده کنند و کودهایی که خلوص پایینی دارند یا برای کشاورزی مناسب نیستند، تولید کنند و وارد بازار کنند.

*کل تولیدات محصولات کشاورزی ایران سالیانه بیش از 100 میلیون تُن است و طبق اعلام وزارت کشاورزی 2 میلیون تُن در سال تولیدات محصولات گلخانه ای داشته ایم.
از طرفی تسهیلات بانکی برای تاسیس گلخانه داده می شود. در مناطق کمتر توسعه یافته با 12.5 درصد وام داده می شود و در مناطق برخوردار کشور 14.5 درصد.
آیا وام با این مقدار سود می تواند میزان تولید محصولات گلخانه ای و هیدروپونیک را افزایش بدهد و مشکل کم آبی هم تا حدی برطرف شود؟

-این وام ها بی تاثیر نیست. وام ها می تواند کمک کننده باشد ولی اینها مدیریت نمی شود. متاسفانه وام ها به افرادی داده می شود که ممکن است در بخش کشاورزی مصرف نشود. یا وام ها را به کسانی می دهند که تخصص ندارند و رشته آنها، کشاورزی نیست.

خیلی از کسانی که در حوزه کشاورزی تخصص ندارند و با وام دریافتی، گلخانه تاسیس می کنند، یا تولیدشان سوددهی پایینی دارد یا ورشکسته می شوند. این وضع به دلیل این است که وام به متخصص داده نمی شود. فارغ التحصیلانی هم که داریم کار عملی بسیار کمی انجام داده اند.

امکانات بسیار پایینی در دانشگاه های ما وجود دارد. دانشجویان، عمدتا مطالب تئوریک را یاد می گیرند. در حالی که دانشجویان، قبل از فارغ التحصیل شدن باید آموزش ببینند و در گلخانه ها کار کنند که تجربه کسب کنند و بعدا از علم شان استفاده کنند.

این زنجیره وجود ندارد. یک حلقه مفقوده هست بین دانشگاه و تولید صنعتی. در آن وسط آموزشی باید داده شود. در کشور ما کارشناسی که می خواهد وارد گلخانه شود نداریم. چون از نظر عملی و تجربی، هیچ گلخانه تجاری ندیده اند.

*شما از گلخانه تجاری هیدروپونیک و فراتر از گلخانه های تحقیقاتی بازدید داشته اید؟

-من خودم مشاور گلخانه های چند هکتاری و پیشرفته بوده ام. متاسفانه گلخانه هایی که پیشرفته است در دست ارگان های دولتی است. ارگان های دولتی، معمولا برنامه ریزی و نظم و سازماندهی ندارند.

ما وارد گلخانه می شویم و مشاوره می دهیم. مثلا می گوییم فلان آفت در گلخانه هست و فلان سم را باید استفاده کنید. برای مثال یک ماه طول می کشد تا آن سم خریداری شود. این وضع باعث می شود گلخانه، خسارت ببیند و وقتی سم هم با تاخیر استفاده می شود کارساز نیست.

*در ایران از بین گلخانه های هیدروپونیکی که وجود دارد کدامیک اقتصادی و سودآور عمل می کنند و به صرفه هستند؟

-خیلی کم هستند. معمولا کسانی که موفق هستند گلخانه شخصی دارند و چندین سال است کار می کنند و تجربه به دست آورده اند. از این نوع گلخانه های موفق در شهرستان زرند استان کرمان داریم.
در آنجا گل رز تولید می کنند که هیدروپونیک کاملا پیشرفته است و فکر می کنم توسط خارجی ها احداث شده و کل امکانات را دارد.

گلخانه هایی هستند که دولتی اند. برای مثال بنیاد مستضعفان دارد. گلخانه ای هست که در کرمان است و متعلق به سازمان آب. این گلخانه ها چون دولتی هستند، همین دولتی بودن باعث شده، کمبودهایی داشته باشند و تولیدشان در حد 30 درصد است.