این دومین شماره از پرونده عطش شمال شهر نشینی است. فارغ از نقد یا تشویق این پدیده اقتصادی-اجتماعی، نظر کارشناسان مختلف را در این باره جویا شده ایم. مریم محمودی، پژوهشگر پژوهشکده مطالعات فناوری امروز در این باره یادداشتی ارسال کرده است.

همه به دنبال یک تمایز بخشی اجتماعی

مریم محمودی| دانشجوی دکتری جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد،
پژوهشگر پژوهشکده مطالعات فناوری

به نظر میرسد مفهوم "مصرف تظاهری" تورشتاین وبلن در پیوند با مفهوم "تمایز" پیر بوردیو به میزان قابل قبولی بتوانند پدیده تمایل بیش از اندازه به اجاره یا خرید سوییت ها و شبه آپارتمانها در مناطق شمالی شهر به جای صرف همان بودجه برای خانه های با شرایط بهتر در مناطق پایین تر شهر را توضیح بدهند.

گویا آنچه وبلن درباره مصرف تظاهری کالاهای لوکس که واجد وجه زیبایی شناسی هستند مانند لباس، دکوراسیون منزل، استفاه از اتومبیل های گران قیمت ، رفت و آمد به مکانهایی مانند گالری های هنری، رستوران های گرانقیمت، باشگاه های بیلیارد که در واقع نمادی از سبک زندگی طبقات فرادست جامعه هستند، امروز در جامعه ما به مسکن هم تسری پیدا کرده است و افزایش مصرف تظاهری مسکن ، شاید نام مناسبی برای پدیده ای که ذکر آن رفت باشد.

وبلن در نظریه طبقه تن آسا، خود مصرف را راهی برای نشان دادن میزان ثروت و کسب منزلت اجتماعی، تشخص و احترام می داند و از مفهوم مصرف تظاهری به عنوان مصرفی یاد میکند که نه برای برآوردن نیازهای مادی و زیستی، بلکه صرفا برای کسب احترام و منزلت بیشتر و شباهت بیشتر به طبقات بالادست و در جوامع مدرن و شهری صورت می گیرد.

با این توضیحات می توان گفت افرادی که استطاعات کافی برای خرید یا اجاره مسکن مناسب در مناطق شمالی تهران را ندارند، برای تظاهر به داشتن جایگاهی بالاتر در طبقات اجتماعی، حاضرند فقط به شرط تعلق به آن منطقه جغرافیایی در خانه هایی بی کیفیت زندگی کنند تا از مزایای مادی و نمادین استقرار در جایگاه اجتماعی تظاهری که به واسطه محل مسکنشان بدان دست یافته اند، بهر مند شوند. این جاست که مفهوم تمایز بوردیو به کمک ما می آید تا تحلیل ما را از وضعیت روشنتر کند.

بوردیو معتقد است طبقات مختلف کالاهای مختلف را می خرند تا جایگاه خود را در ساخت اجتماعی نشان دهند. از نظر او افراد در یک رقابت دایمی تلاش می کنند بااستفاده از کالاهای خاص و با پرهیز از تن دادن به کالاهای عمومی شده، خود را از افراد مشابه خود متمایز کرده و به افراد طبقات بالاتر شبیه تر سازند و بدین ترتیب با بالابردن سرمایه اجتماعی خود از مزایای مادی و نمادین طبقه بالاتر بهره مند شده و جایگاه طبقاتی خود را ارتقا بخشند.

عوامل تمایز بخش که منجر به کسب منزلت اجتماعی می شوند در طبقات و گروه های مختلف یک اجتماع و حتی در دوره های زمانی مختلف متفاوت است. در جامعه شهری تهران ، زمانی تحصیلات یک عامل تمایز بخش با اهمیت بود که به سرعت می توانست، صورت های دیگر سرمایه ، مانند سرمایه فرهنگی، نمادین و اقتصادی را برای فرد فراهم کرده و جایگاه اقتصادی اجتماعی یا به تعبیری منزلت اجتماعی او را تغییر داده و حتی امکان تحرک طبقاتی او را فراهم کند. اما امروزه با گسترش بی رویه آموزش عالی، تمایز بخشی تحصیلات بسیار کمرنگ شده وافراد جامعه به دنبال عوامل دیگری برای تمایز بخشی خود هستند. به نظر می رسد یکی از این عوامل که اتفاقا گویا وزن بالایی هم نسبت به سایرین دارد، محل سکونت است . این وزن بالا احتمالا به تصور عمومی از محل سکونت که آنرا نمادی از بهره مندی از ترکیب انواع سرمایه مادی، فرهنگی و نمادین میدانند، بر میگردد.

بنابراین با توجه به اهمیتی که محل سکونت پیدا کرده، طبیعتا تمایل جامعه به مصرف تظاهری آن، نسبت به گذشته بالا می رود . میتوان پرسید که این افزایش اهمیت، به چه دلیل رخ داده است. گرچه که پاسخ به این سوال دشوار است اما شاید بتوان گسترش وزن تعاملات افراد در فضای مجازی را نوعی بستر تقویت کننده برای آن دانست. در فضای مجازی ، امکان مصرف تظاهری و نمایش غیر واقعی از خود فراهم تر است و فرد میتواد ساده تر بخشهای دلخواه از سسبک زندگی اش را به نمایش گذاشته و بخشهایی را پنهان کند.

درست به همان سیاقی که وبلن به دلیل ناشناخته ماندن افراد در شهر، انگیزه وو تاثیر گذاری رفار تظاهری را بیشتر میداند ، میتوان انگیزه و تاثیر مصرف تظاهری مسکن را در دنیای دیجیتال و شبکه های مجازی که امکان ناشناخته ماندن در آن فراهم‌تر است، بیشتر دانست.