نصف تعاونی ها در ایران غیرفعال هستند/ سهم بخش تعاون از اقتصاد 5 درصد است

عصر ایران؛ یوسف ناصری- یک بخش از بخش های سه گانه اقتصاد ایران، بخش تعاون است. در برنامه های پنج ساله پنجم(1394 -1390 ) و ششم(1400 - 1396) توسعه مصوب شد که سهم بخش تعاون از تولید ناخالص داخلی افزایش یافته و به 25 درصد برسد.اما عملا این هدف تحقق  پیدا نکرد. همچنان سهم عمده اقتصاد را بیش از همه، بخش دولتی دارد و با فاصله زیاد، بخش خصوصی در رتبه دوم قرار دارد.
عصر ایران در گفت و گو با فضل الله نصیری(رئیس کمیسیون توسعه تجارت و صادرات اتاق تعاون) درباره سهم بخش تعاون از کل اقتصاد ایران گفت و گو کرد.

نصیری، تحصیل در مقطع لیسانس اقتصاد را نیمه کاره گذاشت و لیسانس ریاضی محض گرفت. او سال ها رئیس هیات مدیره و مدیر عامل اتحادیه ملامین و پلاستیک بود و بعد از تفکیک فعالیت این بخش ها، مدیر عامل اتحادیه تعاونی های سازنده ملامین است.

مدتی است که نصیری به عنوان رئیس کمیسیون توسعه تجارت و صادرات اتاق تعاون نیز فعالیت می کند. گفت و گوی ما با این تعاون گر و فعال بخش تعاون را می خوانید.

***

 *آمار مختلفی در مورد سهم بخش تعاون از اقتصاد کشور ارائه می شود. چرا آمار مشخصی وجود ندارد که بالاخره چه درصدی از اقتصاد کشور مربوط به سهم تعاون است؟

- آمار سهم بخش تعاون از اقتصاد هم مختلف است. بعضی ها می گویند 10 درصد. بعضی ها درصد بیشتری می گویند. تعداد بیشتری می گویند 7 درصد. یک عده هم می گویند 5 درصد. به نظر من، کل بخش تعاون توان حداکثر و اگر خیلی خوشبینانه نگاه کنیم 5 درصد است.

*اتاق تعاون بررسی نکرده است که دقیقا سهم بخش تعاون از اقتصاد مشخص شود؟

-بررسی می کنند ولی این بررسی عمدتا با استفاده از آمار صادرات است. از مرکز آمار و از گمرک استعلام می کنند. یک آمار می گوید فرضا در سال 95 یک میلیارد و 130 میلیون دلار از بخش تعاون صادر شد.

خیلی از کالاهای تولیدی بخش تعاون، توسط شرکت های بخش خصوصی، صادر می شود. در خروجی گمرک، صادرات این نوع کالاها به نام شرکت خصوصی ثبت می شود.

*اخیرا وزیر کار و تعاون اعلام کردند که سهم بخش تعاون 6 درصد است. مدتی قبل یکی از مسئولان بخش تعاون استان آذربایجان غربی اعلام کرده بود که سهم بخش تعاون کمتر از 7 درصد. در نهایت همین اعداد 6 درصد یا 7 درصد است؟

-به نظر من 6 درصد هم نیست و حداکثر 5 درصد است. البته فقط تلاش فعالان بخش تعاون فایده ندارد. از بخش تعاون باید حمایت شود.

از حدود 15 یا 16 سال اخیر یعنی از دهه 80، کلا نگاه دولت ها به بخش تعاون، نگاه کمرنگی بوده است. در صورتی که بخش تعاون در دهه 60 و حتی دهه 70، در دوران دفاع مقدس بحث تمام تنظیم بازار و رفع کمبودها چه از لحاظ کمّی و چه از لحاظ کیفی و چه از لحاظ قیمت ها، همه اینها توسط بخش تعاون مدیریت می شد و بسیار هم خوب و فعال و عادلانه بود.

*یعنی در آن سال ها سهم بخش تعاون در اقتصاد، بیشتر از این 5 درصدی است که الان اعتقاد دارید؟

-شاید بیش تر نبوده. چون آن موقع بخش اعظم اقتصاد، دولتی بود. الان هم دولتی است. واگذاری هایی هم که شده، این واگذاری ها کامل نیست.

*آقای ربیعی وزیر کار و تعاون در روز 21 مرداد گفته اند که طی 4 سال گذشته سهم بخش تعاونی از 4 درصد به 6 درصد رسیده است. در چند سال گذشته آیا تغییر و تحولی اتفاق افتاده و این 2 درصد به چه صورت تاثیر گذاشته است؟

-به 6 درصد نرسیده است ولی در دهه 80 و اوایل دهه 90 به دلیل واردات بی رویّه و واردات کالاهایی که مشابه آنها در بخش خصوصی یا بخش تعاون تولید می شد، برخی واحدهای تولیدی بخش تعاون از چرخه تولید خارج شدند.

بعضی واحدها حتی با زیر 30 درصد ظرفیت کار می کردند. یعنی به 27 یا 28 درصد رسید. همه اینها تاثیرگذار بوده است.

فرض کنید در سال 90 و سال 91 اگر بررسی می کردیم آن موقع، ما خودمان اعلام می کردیم این 25 درصد و 10 درصد و 15 درصدی که می گویند درست نیست و آمار حقیقی می تواند چیزی حول و حوش 3.5 درصد باشد. الان بخش تعاون، یک مقدار جزئی رشد کرده و به 5 درصد رسیده است

*آقای ابوالحسن فیروز آبادی، قائم مقام وزیر کار و تعاون در شهریور 1393 گفته بود سهم فعلی بخش تعاون از اقتصاد 6 درصد است. در خصوص آن 6 درصد و این رقمی که اخیرا وزیر اعلام کرده و گفته اند سهم بخش تعاون الان 6 درصد است، تفاوتی ایجاد شده یا عددها مشخص نیست؟

-تفاوت ایجاد شده ولی من فکر می کنم آن 6 درصد که در سال 93 اعلام شده، صحیح نبوده است. آن موقع شاید 4 درصد بود.

با استفاده از اطلاعاتی که در زمینه صادرات داریم یا واحدهایی که در بخش تعاون فعالیت دارند این موضوع را مطرح می کنم. چون من در اتحادیه سراسری تعاونی  های تولیدی کشور هم هستم و آمارش را داریم.
الان خیلی از واحدهای ما با زیر 30 درصد ظرفیت کار می کنند. بعضی واحدها حتی در شُرف تعطیل شدن بودند. اگر این واحدها حمایت شوند می توانند فعالیت خود را ادامه بدهند.

ما حمایت کامل دولت و بخش بانکی کشور را لازم داریم. اگر از ما حمایت کنند ما به راحتی می توانیم تا پایان برنامه ششم توسعه، سهم بخش تعاون را حداقل به 10 درصد برسانیم. اگر وضع به همین منوال باشد، نه.

اگر حمایت از بخش تعاون، طبق روال گذشته باشد بخش تعاون حتی اگر خیلی فعالیت کند سهم آن می تواند حداکثر به 7 درصد برسد.

*برنامه پنج ساله ششم از امسال شروع شده و تا پایان سال 1400 شمسی اجرا می شود. بر چه مبنا با قاطعیت می گویید سهم بخش تعاون می تواند به 10 درصد از کل اقتصاد برسد؟

-به خاطر این که پتانسیل هایی وجود دارد. فقط می طلبد یک مقدار درباره واردات کالاهای مشابه که ما توان تولید آنها را با کیفیت بسیار بالاتر داریم بهتر عمل شود و حمایت در بحث تسهیلات بانکی هم اهمیت دارد.

الان تسهیلات بانکی با نرخ های خیلی بالا داده می شود. ظاهرا می گویند 24 درصد و 26 درصد. اما در توافقاتی که می شود نرخ سود به 28 درصد یا 30 درصد می رسد. این نرخ سود 30 یا 32 درصد باعث بالا رفتن قیمت تمام شده کالای تولیدی می شود.  

تولید کننده قدرت رقابت خود را در بازارهای جهانی از دست می دهد. در نتیجه یا باید از کیفیت کالا کم کند یا اگر کیفیت را کاهش بدهد قابلیت رقابت با کالاهای مشابه آن در بازارهای جهانی مثل کالای چین نخواهد داشت.

*تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2016 معادل 412 میلیارد دلار بوده است. اگر سهم درصدی بخش تعاون را 5 درصد مبنا بگیریم می شود 20 میلیارد دلار. تولید ناخالص بخش تعاون ایران می تواند در حد 20 میلیارد دلار باشد؟

-این 5 درصد فقط در بخش تولید نیست. بعضی تعاونی ها تولیدی هستند و بعضی توزیعی و بعضی هم خدماتی. سهم همه اینها 5 درصد است.
همین الان با توجه به همه واگذاری های شرکت های دولتی که شعارش را می دهند و انجام شده، باز قسمت اعظم اقتصاد ما، دولتی است. بالای 75 درصد و به عبارتی 80 درصد از اقتصاد ما، دولتی است.

*به نظرتان 20 میلیارد دلار یا کمی بیش از 60 هزار میلیارد تومان، تولید توسط بخش تعاون در سال گذشته اتفاق افتاده است؟

- کل صادرات ما در بخش تعاون حدود یک میلیارد و 800 میلیون دلار بوده است.البته آمارهای متفاوت وجود دارد. بعضی آمارها می گوید 2 میلیارد و 100 میلیون دلار ولی آمار گمرک می گوید یک میلیارد و 300 میلیون دلار.
این یک میلیارد و 300 میلیون دلار، فقط کالاهایی است که به طور مستقیم از بخش تعاون و توسط خود فعالان این بخش صادر شده است.

*جدا از مقدار صادرات بخش تعاون، چقدر از تولید و خدماتی که توسط بخش تعاون انجام شده در داخل کشور و در بازار داخلی فروخته شده؟

-کل تولید و خدمات بخش تعاون همان 20 میلیارد دلار می شود. چیزی حول و حوش 64 هزار میلیارد تومان می شود.

*برنامه پنجم توسعه از سال 89 شروع شد تا سال 94 و برای سال 95 هم به مدت یک سال تمدید شد. در کشور ما هدفگذاری شد که سهم بخش تعاون از اقتصاد به 25 درصد برسد. در حالی که رئیس اداره توسعه تعاونی های استان گیلان گفته است که سهم تعاونی ها در اقتصاد کشورها بین 15 تا 19 درصد است.
چرا در کشور ما سهم 25 درصدی در نظر گرفتند و هدفگذاری شد؟

-این هدفگذاری بر اساس یک معیار مشخص، علمی و برنامه ریزی شده نبوده و بیش تر جنبه شعاری داشته است.

*ما به چه علت حتی بیش تر از میانگین سهم بخش تعاون در دنیا برای خودمان هدفگذاری کرده و عملا محقق نشده؟

-من یادم هست که حدود 6 سال پیش در یک جلسه که در فروردین ماه برگزار شد، چند نفر از مسئولان بخش تعاون اعلام کردند که ما می خواهیم امسال صادرات بخش تعاون را به 7.5 میلیارد دلار برسانیم.

ما در آن جلسه گفتیم در سال 90 صادرات بخش تعاون یک میلیارد دلار بوده است شما چگونه و با چه زیرساختی می خواهید در سال 91 صادرات بخش تعاون را به 7.5 میلیارد دلار برسانید؟

صادرات 7 میلیارد دلاری یعنی 5 برابر. ما در آن جلسه گفتیم که با شعار نمی شود. ما گفتیم شما زیرساخت های آن را فراهم کنید و اول صادرات بخش تعاون را به 3 میلیارد دلار برسانید. اگر این اتفاق بیفتد پیشرفت خوبی اتفاق افتاده است یعنی دو برابر شده. قرار شد جلسات بیشتری و هر ماه یک جلسه برگزار شود تا راهکارها را ارائه بدهیم.

اما جلسه بعدی 6 ماه بعد برگزار شد. در همان جلسه ای که در ماه فروردین سال 1391 برگزار شد گفتم که شما تا بخواهید جلسه بعدی را برگزار کنید 4 ماه طول می کشد. گفتند نه، حتما هر 15 روز یک دفعه، جلسه برگزار می کنیم.

گفتند همین راهکارهایی را که شما می گویید برنامه ریزی می کنیم و زیرساخت های افزایش صادرات بخش تعاون را فراهم می کنیم. اما در کل سال 1391 فقط دو بار جلسه برگزار شد و ادامه هم پیدا نکرد.

*در برنامه ششم توسعه، باز مصوب شده که تا پایان این برنامه، سهم بخش تعاون از اقتصاد به 25 درصد برسد یعنی در پایان سال 1400 شمسی.
اما شما اعتقاد دارید که اگر به طور جدی به بخش تعاون توجه شود سهم بخش تعاون می تواند حداکثر به 10 درصد برسد.

-اگر خوب توجه شود سهم بخش تعاون به 10 درصد می رسد. در حالی که الان 5 درصد است. دو برابر شدن سهم بخش تعاون طی یک برنامه پنج ساله، خیلی خوب است و ما آن را پیشرفت می دانیم.

ما اگر بتوانیم تا پایان برنامه ششم توسعه، سهم بخش تعاون را به 10 درصد برسانیم، در برنامه بعد از آن، از 10 درصد به 15 درصد رساندن، خیلی راحت و زودتر و با استفاده از تجربیات قبلی و ایجاد بازارهای جدید، محقق می شود.

*پس آن هدف 25 درصدی برای بخش تعاون یک هدفگذاری غیر واقعی است در برنامه ششم توسعه که اجرای آن از امسال شروع شده؟

-به نظر من به هدف 25 درصد نمی رسیم. حتی اگر تمام زیرساخت ها و برنامه های حمایتی فراهم شود و با برنامه ریزی خوب و مدون، توان رقابت در بازارهای جهانی ایجاد شود، سهم بخش تعاون به بیش تر از 10 درصد نمی رسد.

*آقای احمد نصیری رئیس اتاق تعاون زنجان گفته اند که بهره وری تعاونی ها به خاطر ضعف بازاریابی است. همچنین گفته اند از 4 هزار تعاونی استان زنجان فقط نیمی از آنها فعال است.
سهم 5 درصدی یا 6 درصدی بخش تعاون از اقتصاد کشور شامل این واحدهای غیر فعال هم می شود یا فقط واحدهای فعال را در بر می گیرد؟

-فقط واحدهای فعال. ما اگر بخواهیم غیر فعال ها را در نظر بگیریم این رقم افزایش می باید. الان حدود 200 هزار تعاونی در کل کشور ثبت شده است. وقتی از ما می پرسند که چند تا تعاونی داریم، می گوییم 100 هزار واحد.

چون نیمی از این تعاونی ها، فقط ثبت شده ولی در عمل تاسیس اتفاق نیفتاده یا غیر فعال شده. تعاونی ها، از لحاظ تعداد در دهه 60 رشد داشتند ولی تا سال 1385 تعاونی های ما در کل کشور حدود 93 هزار تعاونی بود.

در جریان بنگاه های زودبازده، هر فردی با اعضای خانواده و خواهر و برادر خودش، یک تعاونی ثبت کردند که بتوانند تسهیلات بانکی دریافت کنند. این وضع فقط تعداد تعاونی های ثبت شده را بالا برد و نه تعاونی های فعال را.

علاوه بر این، برخی از کسانی هم که توانستند از این وام و تسهیلات بانک های زودبازده استفاده کنند اصلا این پول را به بخش تعاون نیاوردند. یک تعاونی تشکیل دادند و رفتند با استفاده از رانت یا استفاده از اشخاصی خاص، تسهیلات بانکی گرفتند و پول را در یک رشته دیگر به کار گرفتند.

*همان آقای اسماعیل زاده رئیس اداره توسعه تعاونی ها استان گیلان در شهریور 1394 گفته اند که سهم تعاون در اقتصاد ما حدود 5 درصد است.

-برای سال 94 من فکر می کنم یک ذره خوشبینانه نگاه کرده اند ولی الان به راحتی 5 درصد است. در سال 94 من فکر می کنم حداکثر 4 یا 4.5 درصد بوده است.

*این که برای سال 94 رقم دقیق 4.5 درصد و با رقم اعشاری را اعلام می کنید با محاسبه بوده است؟

-بله. ما برخی آمارها داشتیم و بر اساس آنها برآورد کردیم ولی صحبت برخی مسئولان، یک مقدار خوشبینانه است.

*اعلام شده که 70 درصد جا به جایی مسافر توسط تعاونی ها انجام می شود. از طرفی این بحث مطرح است که علت ضعف تعاونی ها هجوم افراد غیر متخصص برای تشکیل تعاونی است.
اگر افراد غیر متخصص می آیند آیا وام دادن و تسهیلات به این افراد می تواند به توسعه بخش تعاون کمک کند یا این طور نخواهد شد و اعتبار و آبروی بخش تعاون را زیر سوال می برند؟

-در سال 1385 بحث بنگاه های زودبازده مطرح شد و برخی افراد غیر متخصص تسهیلاتی گرفتند. یا الان برخی افراد، تسهیلات خاص می گیرند یا مثلا معافیت های مالیاتی جزئی که چند درصد است برای بخش تعاون در نظر گرفته اند.

قانون داریم که تعاونی ها 25 درصد تخفیف مالیاتی دارند. به خاطر این وضع، افرادی وارد بخش تعاون می شوند که نه تعاون گر هستند و نه تخصص تعاونی دارند. یک تعاونی تشکیل می دهند برای استفاده از فرصت های پیش آمده و مقطعی و کوتاه مدت.

به نظر من، فردی که تعاونی تشکیل می دهد یا مسئولیتی را به عهده می گیرد باید روحیه تعاون گرانه داشته باشد. روحیه تعاون گرانه یعنی با جمع کار کردن و به منافع جمع، اندیشیدن. در دهه 60 اکثر تعاونی ها با این روحیه کار می کردند.

*طبق قانون برنامه ششم توسعه، مصوب شده در سال 1396 و بعد از آن اموال مازاد وزارت کار و تعاون فروخته شود و درآمد حاصله برای افزایش سرمایه بانک توسعه تعاون استفاده به کار گرفته شود.
این فروش دارایی های مازاد شروع شده که از آن طریق وام بیشتری به بخش تعاون داده شود؟

-چشم امید تعاونی ها به بانک تعاون است. درصورتی که اگر بررسی کنید اکثریت تعاونی ها، کمترین تسهیلات را از بانک تعاون گرفته اند. بانک تعاون با توجه به امکاناتی که دارد وام می دهد.

از جزئیات فروش آن دارایی ها اطلاع ندارم ولی مثلا تفاهم نامه ای نوشته شده برای خرید دین و قرار است بانک تعاون این خرید دین را برای شرکت های تعاونی انجام بدهد. فرضا تعاونی چک هایی دارد که مدت دار است.
طبق آن تفاهم نامه، این چک ها را به بانک توسعه تعاون واگذار می کنند و بانک به آنها پول نقد می دهد. این خرید دین است.

*در قبال چند درصد کاهش ارزش چک، بانک پول نقد به شرکت تعاونی می دهد؟

- صحبت 15 درصد بود. بخش تعاون و تعاون گران می گویند 10 درصد کاهش داشته باشد ولی هنوز عملیاتی نشده. همین 15 درصد هم خوب است. چون صحبت 18 درصد هم هست.

*دولت الان نسبت به بخش تعاون چگونه رفتار می کند و چه رویکردی دارد؟

- در همایش ها، صحبت هایی مطرح می شود ولی این صحبت ها عمدتا در حد سخنرانی است تا عملیاتی. با این حال الان نگاه دولت به بخش تعاون بهتر از گذشته است. واقعیت این است که دولت اول آقای روحانی، بهتر از قبل بود اما در حد انتظار ما نیست.

*در دولت آقای روحانی چه تغییری کرد نسبت به دولت آقای احمدی نژاد؟

-یک مقدار نگاه شان نسبت به بخش تعاون، لااقل بهتر بود. شاید قبل از آن در حد شعار بود. اما در دولت آقای روحانی، یک مقدار توجه بیشتری به بخش تعاون شد. البته نه آنچنان که بگویم چشمگیر باشد.

حمایت های جزئی از بخش تعاون اتفاق افتاد. برای مثال در بحث مالیات بر ارزش افزوده صحبت هایی با سازمان امور مالیاتی مطرح شد. حدود 6 ماه پیش جلسه ای در اتاق تعاون با آقای تقوی نژاد(رئیس سازمان امور مالیاتی) برگزار شد.

قرار شد بخشودگی جرائم مربوط به مالیات ارزش افزوده بعضی تعاونی ها عملی شود. همچنین استمهال تسهیلاتی که بخش تعاون دریافت کرده است. حرکت های اولیه ای به این صورت انجام شده ولی انتظار ما این است که در دولت دوم آقای روحانی، بخش تعاون به شایستگی و حقی که دارد، برسد و بیش تر به بخش تعاون توجه شود.

*با این حال در برنامه ششم توسعه مصوب شده که سهم بخش تعاون از کل اقتصاد به 25 درصد برسد اما شما می گویید ممکن است حداکثر به 10 درصد برسد.

-من می گویم اگر به 10 درصد برسد باز خوب است. البته 10 درصد واقعی و نه در حد شعار. در زمانی که سهم بخش تعاون، به نظر ما بین 3.5 تا 3.8 درصد بود در بعضی آمارها می گفتند الان سهم بخش تعاون 15 درصد است.

این صحبت مربوط به سال 90 است. می دیدم بعضی از مسئولان اعلام می کردند که 15 درصد است. اما به نظر من و بخش تعاون و فعالان بخش تعاون، واقعیت زیر 4 درصد بود.

*آن 15 درصد سهم تعاون را چه کسانی اعلام می کردند؟

-خیلی از مسئولان در صحبت های خود این موضوع را اعلام می کردند. چه مسئولان وقت وزارتخانه و چه در بعضی قسمت های اتاق تعاون. دقیقا من 15 درصد را در سال 90 از یکی از مسئولان بلند پایه شنیدم.

می گفت این صحبتی که برخی ها می گویند سهم بخش تعاون از اقتصاد کشورمان 4 درصد یا 5 درصد است، بیخود می گویند ما به 25 درصد نرسیدیم ولی همین الان 15 درصد است.