چشم انداز 2023 ترکیه نمی تواند تحقق پیدا کند/ ترکیه می تواند جزو 15 اقتصاد برتر دنیا شود

عصر ایران در گفت و گو با سیداسدالله اطهری، این موضوع محوری را بررسی کرده که آیا سیاست خارجی همسایه شمال غربی ایران در مسیر تحقق اهداف اقتصادی چشم انداز 2023 ترکیه حرکت کرده است یا نه.

اطهری، دکترای علوم سیاسی دارد و مدیر گروه ترکیه شناسی مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه است. گفت و گو با دکتر اطهری درباره چشم انداز 2023 ترکیه را می خوانید.

*در سال 2002 میلادی حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان و عبدالله گل در انتخابات ترکیه به پیروزی رسیدند و از آن زمان تا الان حزب حاکم هستند. در چه وضعیتی به این نتیجه رسیدند که یک چشم انداز بلندمدت نیاز دارند و چشم انداز 2023 را تهیه کرده و به تصویب مجلس رساندند؟

-این برنامه ریزی ها از زمانی که برخی کشورها عضو گروه 20 شدند مطرح شد. در آن زمان کشوری مثل مالزی چشم انداز 2020 را تهیه کرده بود و کشوری مثل ترکیه، از اقدام این کشورها به عنوان مدل استفاده کردند. در ترکیه برای یکصدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه، این هدفگذاری را انجام دادند.

*در زمانی که حزب عدالت و توسعه در سال 2002 به قدرت رسید تورم ترکیه دو رقمی و بیش از 10 درصد بود. در سال 2005 نرخ تورم ترکیه، تک رقمی شد و به زیر 10 درصد رسید. هر چند که در ماه های اخیر تورم ترکیه، دو رقمی شد.
این برنامه بلند مدتی که تهیه کردند شما این برنامه را از ابتدا جدی گرفتید یا نه؟

-بله. دلایل خاص خودش را هم دارد. در سال 2007 شکوفایی مهم اقتصادی در ترکیه اتفاق افتاد که زیربنای آن را آقای تورگوت اوزال گذاشته بود. آقای اوزال در سال 1983 نخست وزیر شد و بعد هم به عنوان رئیس جمهور فعالیت کرد. اصلاحات زیادی در زمان آقای اوزال انجام شد.

سیاست خارجی و سیاست داخلی ای که ترکیه انتخاب کرد متناسب تر بود. در عرصه بین المللی، تعامل با نظام بین المللی داشت. در آن سال ها ترکیه عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد شد و بعد روابطش را با همسایگان ترکیه بیش از پیش افزایش داد از جمله با سوریه و ایران.

گفتند ما هیچ مشکلی با همسایگان نداشته باشیم. سفر به یونان و سفر به ارمنستان اتفاق افتاد. در حالی که دشمنان و رقیبانی سرسخت بودند. حتی ترکیه میانجی گری بین سوریه و اسرائیل را انجام داد. روابط اقتصادی ترکیه با ایران هم تقویت شد. حتی ترکیه اعلام کرد که در پارس جنوبی سرمایه گذاری می کند.

اما بحران اقتصادی در غرب اتفاق افتاد و آغاز آن چیزی که بهار عرب نام گرفت و جنگ های منطقه ای رخ داد. ترکیه در زمان قذافی در لیبی، سرمایه گذاری زیادی انجام داده بود و ترکیه تعداد 25 هزار کارگر در لیبی داشت.

از طرف دیگر، مهاجران کشورهایی مثل سوریه به ترکیه رفتند. همه اینها هزینه بسیار سنگینی را به ترکیه تحمیل کردند و شرایط اقتصادی ترکیه، سخت شد. هم مساله جهانی وجود داشت و هم مساله منطقه ای بود و هم مساله داخلی .

در داخل ترکیه به دنبال یک قرارداد اجتماعی با کردهای ترکیه بودند ولی متاسفانه شروع کردند به سرکوب و بمباران. مقامات ترکیه تصمیم گرفتند بین ترکیه با سوریه و ایران دیوار بکشند. همچنین عملیات سپر فرات را شروع کردند. حمایت مالی از گروه های شبه نظامی ترکمن سلطان مراد در سوریه اتفاق افتاد. همه اینها منابع مالی را می بلعد.

*در سال 2016 صادرات ترکیه نسبت به سال 2015 حدود یک میلیارد دلار کاهش داشته و از 144 میلیارد دلار به 143 میلیارد دلار رسیده است. در یک دهه قبل در چشم انداز 2023 هدفگذاری کرده بودند که صادرات در سال 2023 میلادی به 500 میلیارد دلار برسد.
شما تصور نمی کنید آن هدفگذاری 500 میلیارد دلاری خیلی بلند پروازانه بوده و این 143 میلیارد دلار نشان می دهد آن اهداف خیلی آرمانی بوده و آرمان گرایانه در نظر گرفته شده است؟

-ظرفیت اقتصاد ترکیه، بیش از این است. من فکر می کنم غیر معقول نبوده است. برای مثال قرار بود حجم تجارت ترکیه و ایران به 30 میلیارد دلار برسد. در حالی که در سال 2016 به 5 میلیارد دلار رسید.

مشکلاتی که ایجاد شد تاثیر گذاشت. سیاست خارجی تهاجمی ترکیه اجازه نداد به این نوع اهداف برسد. این سیاست تهاجمی را در ارتباط با سوریه و عراق می بینیم و همچنین در رابطه با ارمنستان که مرزهایش بسته است.

در رابطه با یونان، مشکلاتی ایجاد شد. همه اینها مشکلاتی بود که برای ترکیه به وجود آمد. واقعا اگر آن سیاست تنش زدایی با همسایگان و تعامل با نظام بین الملل و اجرای قرارداد اجتماعی در داخل ترکیه، ادامه پیدا می کرد امروزه ترکیه وضع بهتری داشت.

امروزه ترکیه با اتحادیه اروپا مشکلاتی پیدا کرده است. اگر این مشکلات ایجاد نمی شد، می شد گفت ترکیه حرکت معقولی را آغاز کرده بود. من معتقدم آن حرکتی که ترکیه قبل از سال 2011 داشت ادامه پیدا می کرد اهداف مورد نظرشان، زیاد آرمان گرایانه نبود. 

اتفاقات زیادی از جمله شخم زدن لیبی اتفاق افتاد. قطع رابطه با مصر اتفاق افتاد. در حالی که مصر، مهمترین کشور عرب است.

*شما یک دهه قبل فکر می کردید صادرات ترکیه می تواند به 500 میلیارد دلار برسد و این اتفاقات و حوادث چند سال اخیر منطقه خاورمیانه باعث شده که صادرات ترکیه به 143 میلیارد دلار برسد؟

-من می گویم فقط خاورمیانه را نبینید. یعنی فقط مسائل منطقه نبود. اختلالات در زمینه روابط بین الملل اتفاق افتاد و بحث تحریم های اقتصادی علیه ترکیه و اختلالاتی که در رابطه با اتحادیه اروپا و مسائلی از این قبیل ایجاد شد به ترکیه صدمه زد.

من نمی گویم به هدف 500 میلیارد دلار صادرات می رسند ولی اهداف ترکیه، غیر معقول نبود. انتظار بر این بود که تجارت ایران و ترکیه به بیش از 30 میلیارد دلار برسد.

برخی از قراردادها لغو شد و تجارت بین ایران و ترکیه اصلا سقوط کرده است. در حالی که در 11 ماهه اول سال 2014 کل مبادلات ایران و ترکیه به حدود 9 میلیارد دلار رسیده بود ولی در سال گذشته به 5 میلیارد دلار کاهش پیدا کرد.

*در چشم انداز 2023 ترکیه تاکید بر این بوده که اقتصاد ترکیه بین المللی تر می شود و ترکیه مشکلات داخلی خودشان را حل می کنند و فرآیند عضویت در اتحادیه اروپا حتی زودتر از آنچه که تصور می شود یعنی قبل از 2012 تکمیل می شود. این بحث ها قبل از این بوده که حوادث چند سال اخیر خاورمیانه اتفاق بیفتد.
شما قبول ندارید این هدفگذاری ها را آرمان گرایانه است و این که تصور می کردند قبل از 2012 به عضویت اتحادیه اروپا در می آیند چرا این  اهداف را آرمان گرایانه نمی دانید؟

-حل مشکلات داخلی داشت پیش می رفت و شرایط فوق العاده در ترکیه می خواست لغو شود. قرارداد اجتماعی و توسعه سیاسی، داشت پیش می رفت. دموکراتیزاسیون در حال اجرا بود ولی چه اتفاقی اقتاد.

شروع کردند به شخم زدن. اینها مساله مهمی است که منابع اقتصادی را بلعید. در حالی که ظرفیت های اقتصادی ترکیه، زیاد است.

*این شخم زدن از طرف چه کسی اتفاق افتاد؟

-شما به نکته مهمی اشاره کردید. گفتید در داخل دموکراسی. 

*در برنامه چشم انداز گفته اند مشکلات داخلی خودمان را حل و فصل کنیم.

-رفتند به طرف حل و فصل مشکلات داخلی. بعد آقای دمیرتاش، رهبر حزب دموکراتیک خلق ها آمد و موضوعاتی را مطرح کرد. در این سال ها اتفاقاتی افتاد که منابع اقتصادی ترکیه را بلعید.

اتحادیه اروپا عضویت ترکیه را قبول نمی کند وقتی که ترکیه، حقوق بشر را نقض می کند. یا در رابطه با پناهندگان، شاهد بد رفتاری ترکیه با آنها بودیم. یا در رابطه با کشتار ارامنه در زمان جنگ جهانی اول، دیدیم که عکس العمل های زیادی اتفاق افتاد و آن کشتار را محکوم کردند.

یا مشکلاتی که در رابطه با مهاجران و اتحادیه اروپا اتفاق افتاد. یا گردن کشی هایی که اردوغان نسبت به آلمان و کشورهای دیگر انجام داد، تاثیر منفی گذاشت.

*تصورشان این بوده که حتی قبل از سال 2012 به اتحادیه اروپا می پیوندند.  انتظارات شان تا این حد بالا بوده است.

-ترکیه عضو اتحادیه اروپا هست اما ملحق نشده. آنها فکر می کردند که الحاق کامل به اتحادیه اروپا عملی می شود. ترکیه جزو اتحادیه گمرکی اتحادیه است و پیشرفت جالب توجهی اتفاق افتاده است. حتی قرار شده بود ترکیه، پناهندگان سوریه و برخی کشورهای دیگر را بپذیرد و در مقابل، شهروندان ترکیه بتوانند بدون ویزا به اتحادیه اروپا سفر کنند.

این نوع اقدامات به خوبی داشت پیش می رفت که مشکلاتی ایجاد شد. مسائل مربوط به جنگ سوریه و مسائل منطقه خاورمیانه، مسائلی بود که در چشم انداز 2023 پیش بینی نشده بود.
در آن سال ها، ترکیه با اسرائیل کار می کرد، با حماس کار می کرد و با مصر کار می کرد. ترکیه، تلاش کرد سوریه را به اسرائیل نزدیک کند. تنش زدایی انجام می داد. میلیون ها نفر در لبنان از اردوغان استقبال می کردند.

محمد مرسی در زمانی که رئیس جمهور مصر بود از سیستم دموکراتیک ترکیه تعریف می کرد و آقای غنوشی از رهبران اسلامگرای تونس از مدل ترکیه دفاع می کرد و می گفت مدل ترکیه توانسته بین سنت و مدرنیته ارتباط برقرار کند.

اما این روند برعکس شد. یعنی وقتی سیستم ترکیه، ایدئولوژیک شد، تمام فرصت هایش را از دست داد. در ابتدا بحث پیوستن به اتحادیه اروپا و تحقق دموکراتیزاسیون و آزادی و پایان دادن به حالت فوق العاده و تقویت اقتصاد مطرح بود ولی بعدا اتقاقاتی مثل برخورد با اقلیت ها و نظامیان ترکیه رخ داد و نظامیان را دستگیر کردند.

*گفتید که سیستم ترکیه، ایدئولوژیک شد. این ایدئولوژیک شدن از طرف حکومت اتفاق افتاد و در راس آن رجب طیب اردوغان؟

-انواع گرایش ها در حزب عدالت و توسعه وجود دارد و الان دارند به نحوی بدنه آن را تغییر می دهند. اینها با افراطی ترین گروه یعنی حزب حرکت ملی، متحد شدند. این مسیری که داشتند می رفتند، نرفتند. بعدا ممکن است پراگماتیست تر[عمل گرایانه] حرکت کنند.

*شهروندان کشورهای اروپایی که عضو معاهده شینگن هستند می توانند به طور آزادانه و بدون ویزا در این کشورها رفت و آمد کنند. مقامات ترکیه یک دهه قبل به تقلید از شینگن پیشنهاد دادند مسافرت بین ترکیه، عراق، سوریه و ایران به صورت آزادانه انجام شود و با استفاده از کلمه شام که نام قدیمی سوریه بود بحث شامگن را در مقابل شینگن مطرح کردند.

منطقه مورد نظر در حوزه شامگن حتی شامل لیبی و مصر، تونس و مراکش هم می شد که گردشگران به راحتی رفت و آمد کنند. آیا واقعا دولت ترکیه نقش نداشت در این که روابط و مناسبات به هم بخورد و مثلا در قضیه سوریه، آیا ترکیه رفتار مناسبی داشت یا الان که روابط با مصر خراب شده است چقدر دولت ترکیه و آقای اردوغان تاثیر داشتند در این که روابطی که داشت به سرعت تقویت می شد تخریب شود؟

-خیلی اشتباه کردند. شما مصاحبه آقای دکتر سریع القلم را بخوانید می گوید در بهار عرب، عربستان و ترکیه پیروز بودند.

بعدها اتفاقاتی افتاد و منابع مالی این کشورها صرف کارهای دیگری شد. الان ترکیه یک کشور اشغالگر در سوریه است. به خاطر این که مراحلی که طی کرد، درست نبود.

ترکیه بهترین روابط را با سوریه داشت. حتی اردوغان برای دیدار با بشار اسد به سوریه رفته بود. بعد که بحران سوریه شروع شد اول نصیحت کردند و بعد تهدید کردند و نهایتا از نیروهای شبه نظامی سوریه و ترکمن های گروه سلطان مراد، علیه دولت سوریه  حمایت کردند و بعد هم مساله داعش اتفاق افتاد.

ترکیه، ارزیابی های اطلاعاتی و امنیتی درستی از مساله سوریه نداشت. ترکیه می توانست با ایران، رایزنی کند. ارزیابی ترکیه از سوریه، اشتباه بود. فکر می کردند بشار اسد سقوط می کند.
اگر یادتان باشد اردوغان می گفت به زودی با سقوط حکومت سوریه در مسجد اموی دمشق نماز می خوانیم.

*در مورد مصر رویکرد دولت ترکیه، رویکرد مناسبی بود؟

-به نظر من پراگماتیستی[عملگرایانه] نبود. چون خودشان را جزو اخوان المسلمین می دانند سعی کردند کشورهای منطقه را رهبری کنند و لیدر باشند. اسلامگراها در مصر فقط چند درصد از قدرت را داشتند. ارزیابی های دستگاه های  اطلاعاتی و امنیتی ترکیه نه در مورد مصر و نه در مورد سوریه درست نبود.

*در سند چشم انداز 2023 ترکیه، هدف آرمانی 6 مربوط به تنظیم روابط خارجی و امنیتی بوده است. در همان جا گفته شده توسعه همفکری جدی برای بازسازی اعتماد همسایگان. در عمل دولت ترکیه برعکس اهداف چشم انداز 2023 عمل کرد؟

-با رفتن آقای داوود اوغلو نخست وزیر سابق ترکیه و آمدن بن علی، نخست وزیر جدید اعلام کرد روابط با همسایگان را مجددا گسترش می دهیم. با ایران و روسیه نشست مشترک برگزار کردند برای کاهش تنش و حفظ تمامیت ارضی.

حداقل تاکتیک های خودشان را عوض کردند نسبت به آن چیزی که قبلا وجود داشت. به هر حال تغییراتی رخ داد. حتی در رابطه با ایران، تندروی های شدید وجود ندارد و شاهد رفت و آمدهای آقای روحانی و آقای اردوغان به ترکیه و ایران هستیم و الان قرار است دوباره آقای اردوغان به ایران بیاید.

به نظرم، فضا دوباره به سمت تقویت روابط بین دو کشور ایران و ترکیه، پیش رفته است.

*در دی ماه سال 1395 شما گفته اید که ترکیه قابل اعتماد نیست و سیاست های سال های اخیر ترکیه، این کشور را به سمت ناامنی پیش برده است.
الان با توجه به این که می گویید نخست وزیر عوض شد نظرتان نسبت به صحبت های سال قبل در مورد قابل اعتماد نبودن ترکیه، عوض شده است یا همچنان اعتقاد دارید که ترکیه قابل اعتماد نیست؟

-در زمانی که حالت دموکراتیزاسیون داشت و قرارداد اجتماعی و روند ملت سازی رو به تکمیل بود، آن موقع می گفتم با ترکیه می شود به خوبی کار کرد.

بعد هم گفتم ترکیه برای ایران، همسایه ای بهتر از اعراب است. اما قرارداد اجتماعی را با ملت خودش تعلیق کرد و اقداماتی انجام داد. اگر ترکیه برگردد و دوباره به دموکراتیزاسیون برگردد، با همسایگان تعامل داشته باشد و تنش زدایی با همسایگان انجام بدهد، کشور قابل اعتمادی می شود.

*هدف نهایی چشم انداز 2023 این است که ترکیه در سال 2023 میلادی که صدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه است، جزو 10 قدرت اقتصادی اول دنیا شود. از لحاظ تولید ناخالص صندوق بین المللی پول اعلام کرده که در سال 2016 ترکیه با 755 میلیارد دلار در رتبه 18 جهان است و هلند در رتبه 17 و با 769 میلیارد دلار.
واقعا این امکان وجود دارد که ترکیه بتواند به رتبه های بهتر برسد و جزو 10 اقتصاد برتر قرار بگیرد؟

-رتبه ایران چند است؟

*ایران با تولید ناخالص 412 میلیارد دلار رتبه 27 دنیا را به دست آورده است.

-همیشه فاصله ما با ترکیه در حد دو تا سه رتبه بود. اقتصاد ایران به خاطر تحریم ها سقوط کرد.
ترکیه دارد شاخص های مثبتی را نشان می دهد. دوباره دارد گفت و گوها آغاز می شود. دوباره دارند فکر می کنند. دوباره دارند قرارداد اجتماعی را مطرح می کنند. تفکر در رابطه با حقوق بشر مطرح می شود و این که روابط با همسایگان را ترمیم کنند.

تعامل با نظام بین الملل و همسایگان مطرح شده و حتی با مصر گفت و گوها را شروع کرده اند. از روسیه هم که عذرخواهی کردند. اگر ترکیه بتواند مرحله قبلی را ادامه بدهد، نمی خواهم بگویم جزو 10 کشور برتر جهان می شود ولی ترکیه ظرفیت های بسیار عظیم و فوق العاده ای دارد.

ژئوپولتیک و ژئوپولتیک لوله های نفتی و جایگاهش، ترکیه را به چنین چیزی تبدیل خواهد کرد. مگر این که اتفاقاتی بیفتد و به جای سیاست تنش صفر(تنش زدایی) با همسایگان و به جای این که سیاست معقول را طی کُنَد، برود ایدئولوژیک شود و رفتارهایی انجام بدهد که نشود به ترکیه اعتماد کرد.

*قبل از این گفتید سیستم ترکیه، ایدئولوژیک شد ولی الان به نوعی می گویید اگر سیستم، ایدئولوژیک بشود. در نهایت الان سیستم آنجا، ایدئولوژیک است یا نه؟

-الان  دارند بازسازی می کنند. الان بدنه حزب عدالت و توسعه دارد تغییر پیدا می کند. می خواهند از سرکوب دست بردارند. با نظام ریاستی، می خواهند کارایی خودشان را افزایش بدهند. در حال حاضر نهادهای بین المللی در مورد نقض حقوق بشر در ترکیه، انتقاد دارند.

اگر ایدئولوژی زدایی، دوباره انجام شود این ظرفیت ها را دارند. در این حالت برمی گردند به دوره اوج بین سال های 2002 تا 2007 میلادی.

*طی چند سال اخیر ترکیه فرصت های زیادی را از دست داده است و به صادرات سالیانه 500 میلیارد دلاری در سال 2023 نخواهند رسید.

-بله. سرکوب اقلیت های نژادی و مذهبی و موضوع پناهندگان و مناقشات ایدئولوژیک با روسیه در مورد ساقط کردن هواپیمای روسی و لشکر کشی ها، منابع بسیاری را از ترکیه  گرفت.

*استرالیا با تولید ناخالص هزار و 256 میلیارد دلار در رتبه 13 جهان است و با جمعیت 23 میلیون نفری. در رتبه های 14، 15، 16 و 17 به ترتیب کشورهای اسپانیا، مکزیک، اندونزی و هلند قرار دارند.
شما فکر می کنید ترکیه بتواند در سال های آینده بهتر از هلند و اندونزی یا مکزیک و اسپانیا و استرالیا حرکت کند؟

-به نظرم ترکیه بهتر از اندونزی خواهد شد. ظرفیت های ترکیه، فوق العاده است. در رابطه با توریسم، ممکن است جلب توجه کند. نمی خواهم بگویم جزو 10 کشور ولی حداقل می تواند بعد از استرالیا، اسپانیا و هلند قرار بگیرد و در رتبه های 13 یا 14 می تواند قرار بگیرد.

*در رتبه 10 جهان، کشور کانادا با 36 میلیون نفر جمعیت قرار دارد و 1700 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی داشته است ولی ترکیه 755 میلیارد دلار تولید داشته است و در رتبه 18 است. ترکیه اگر بخواهد در سال 2023  جزو 10 کشور شود باید بهتر از کانادا عمل کند.در حالی که کانادا دو برابر ترکیه تولید ناخالص دارد. آیا تصور می کنید ترکیه حتی بتواند از کانادا هم سبقت بگیرد؟

-من چنین چیزی نگفتم.

*کانادا رتبه 10 را دارد و ترکیه گفته در سال 2023 جزو 10 کشور شود.

-ترکیه هدف خودش را 10 کشور قرار داده است. این هدفگذاری را قبلا انجام داده است. با کشش و ظرفیتی که اقتصاد ترکیه دارد اگر روند قابل توجه سال های 2002 تا 2007 ادامه پیدا می کرد فرق می کرد.

من بر اساس مطالعات دارم صحبت می کنم ولی اکنون با دشواری هایی که در منطقه خاورمیانه ایجاد شده، احتمالا ترکیه جزو 15 کشور خواهد بود.

*پس به نظر شما ترکیه در حد 3 پله می تواند تا سال 2023 ارتقا پیدا کند؟

-بله.به نظر من می تواند. من چون ترکیه رفته ام ظرفیت آن را دیده ام و فوق العاده است ولی مشکلات داخلی و ایدئولوژیک شدن سیستم، دردرسرهای بزرگی ایجاد کرد. در سال های اخیر، سالیانه فقط 30 میلیون نفر توریست به ترکیه رفته اند.

*ظرفیت هایی که می گویید قابل توجه بوده چه مواردی بوده؟

-ظرفیت های توریستی و ظرفیت های خدماتی و فرودگاهی. مساله مربوط به لوله های نفتی و انتقال نفت. ترکیه به شاهراه نفت و گاز تبدیل شده. اما متاسفانه ایدئولوژیک شدنش و سرکوب ها و مناقشات داخلی، گریبان ترکیه را گرفته است.

*پس شما معتقدید که ترکیه نمی تواند اقتصادش جزو 10 اقتصاد برتر دنیا شود که هدف چشم انداز 2023 ترکیه است؟

-به خاطر مسائلی که  برای ترکیه، پیش آمده است، یک مقدار کار برایش دشوار شده. مگر این که رو بیاورد به چند جانبه گرایی منطقه ای و دست بردارد از نوعثمانی گری و سرکوب گری و مداخله نظامی.

*اگر از این رویکرد نوعثمانی گری دست بردارد شما باز اعتقاد دارید که ظرف چند سال آینده می تواند جزو 10 کشور بشود؟

-جزو 15 کشور می تواند بشود.

*درآمد سرانه ترکیه در حال حاضر 10 هزار دلار است و صادرات شان 143 میلیارد دلار. در همین برنامه چشم انداز 2023 گفته اند درآمد سرانه 25 هزار دلار شود و صادرات به 500 میلیارد دلار.
در این شاخص ها باز نمی توانند به این حد برسند و تا این حد نمی توانند موفقیت آمیز عمل کنند؟

-ترکیه یک مقدار مشکل پیدا کرد. با توجه به شرایطی که پیدا شد مشکل است که ترکیه به این اهداف برسد.

*دورنمای ترکیه را در سال 2023 که صدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه است و مراسم برگزار خواهند کرد چطور می بینید؟

-من دورنمای ترکیه را مثبت می بینم. ترکیه از نظر اهداف صنعتی، مرحله جدیدی از صنعتی شدن را شروع کرده است. اقتصاد بازار آزاد تقویت شده است. همچنین بخش خصوصی ترکیه، قدرتمند شده است. من آینده خوبی را برای ترکیه پیش بینی می کنم.