کتاب کمک درسی چگونه به کیف مدرسه راه پیدا کرد؟!

عصر ایران؛ یوسف ناصری- در سال های اخیر بازار کتاب های کمک درسی پر رونق شده است و در سال 1395 از تعداد 146 میلیون و 555 هزار و 51 کتاب منتشر شده شده در کشور، تعداد 33 میلیون و 591 هزار و 681 کتاب در حوزه کتاب های کمک درسی بوده است.

دو بخش دیگر از گروه های سه گانه انتشار کتاب مربوط به «کودک» و «عمومی» است. کل تعداد کتاب مرتبط با حوزه کودک بالغ بر 30 میلیون جلد و کل کتاب مرتبط با حوزه عمومی 82 میلیون جلد بوده است.

بهای کل کتاب های منتشر شده در سال 95در حد 1800 میلیارد تومان بوده و 576 میلیارد تومان آن مربوط به کتاب های کمک درسی بوده است و مابقی آن مربوط به کتاب های کودک و عمومی است.

بازار 576 میلیارد تومانی کتاب های کمک درسی، یک بازار بزرگ است. با این که تعداد کتاب منتشر شده در حوزه کمک درسی فقط 22 درصد کل کتاب ها را شامل می شود ولی بهای کل کتاب های کمک درسی 30 درصد از بهای کل کتاب های منتشر شده در کشور را تشکیل می دهد.


در خصوص این که کتاب های کمک درسی چرا تا این حد رونق پیدا کرده اند و در کیف های مدرسه دانش آموزان جا خوش کرده اند، عصر ایران با دکتر غلامحسین مسعودی ریحان گفت و گو کرده است.

مسعودی ریحان دکترای مدیریت آموزشی دارد و در مجلس هشتم نماینده مجلس و عضو کمیسیون و تحقیقات مجلس بوده است.

دکتر مسعودی ریحان در انتخابات اخیر شوراها به عنوان منتخب مردم تبریز در شورای این شهر برگزیده شده است.

گفت و گوی عصر ایران با دکتر مسعودی ریحان از این قرار است:

*یکی از مشکلاتی که در نظام آموزشی ما وجود دارد و دانش آموزان را اذیت می کند وزن زیاد و سنگین کیف مدرسه است. یک بخش از این مشکل به کتاب های کمک درسی برمی گردد که حجیم و سنگین هستند.

از چه زمانی بحث کتاب های کمک درسی جدی شد و در کنار کتاب های درسی جا گرفت؟

-امروزه در اکثر کشورها و در کشورهای توسعه یافته بحث بردن کیف به مدرسه، مطرح نیست. یعنی کیف ها در مدرسه می ماند به ویژه در دوره ابتدایی. بچه ها در مدرسه، کتاب و درس شان را می خوانند و تمرین ها را در مدرسه انجام می دهند. در زمان خروج از مدرسه، کیف را در کمد خودشان می گذارند و به منزل می روند.

در آن کشورها بحث بردن و آوردن کیف مدرسه مطرح نیست و کیف در مدرسه می ماند. در کشور ما متاسفانه چنین وضعی وجود ندارد. در مدارس ما که یک نوبته است و نوبت دومی ندارد که گروه دیگری از دانش آموزان بیایند، می توانند این کار را انجام بدهند. حتی تمرینات و تکالیف خودشان را در مدرسه انجام بدهند.

علاوه بر این، اگر نیاز باشد می توانند برای دانش آموزان کلاس های جبرانی برگزار کنند. در کلاس های جبرانی، تمرینات را زیر نظر معلم انجام بدهند. در نتیجه این موضوع به منزل هم کشیده نمی شود. یعنی بچه با فراغ بال به منزل برود و دنبال نوشتن تکالیف و مشق نوشتن نباشد. این مشکل در بعضی کشورها حل شده. در کشور ما هم می توانند این کار را انجام بدهند و دانش آموزان کیف حمل نکنند.

در ارتباط با کتاب کمک درسی باید بگویم وقتی که معیشت معلم و منزلت معلم، پایین می آید انگیزه معلم نسبت به تدریس، کمتر می شود. در نتیجه خانواده ها نیز احساس می کنند کیفیت آموزشی بچه ها در مدرسه نمی تواند در سطح بالایی باشد. به همین دلیل خانواده ها، به کتاب های کمک آموزشی و معلمان سر خانه روی می آورند.

آن کیفیتی که خانواده ها انتظار دارند برآورده نمی شود. انگیزه معلمان، زمانی بیش تر می شود که حقوق و مزایا و درآمد معلمان، کفاف زندگی آنها را بدهد و آنها به جای این که در جاهای دیگر کار کنند، در مدرسه کار کنند و به صورت جبرانی کار کنند.
مدارس می توانند از خانواده ها کمک بگیرند و این کار را انجام بدهد. به این صورت تکالیف در مدرسه انجام می شود.

*در سال 1390 از کل کتاب هایی که در کشور منتشر شده است 27 میلیون جلد آن کمک درسی بوده است. در سال 1395 تعداد 146 میلیون چاپ شده که 33 میلیون جلد آن کمک آموزشی بوده است. در این فاصله چند ساله تعداد 16 میلیون جلد بیش تر منتشر شده
از سال 90 تا 95 که از 27 میلیون کتاب به 33 میلیون کتاب کمک درسی رسیده است آیا در این مقدار افزایش صرفا حقوق پایین و انگیزه معلمان تاثیر داشته است یا این که بازاری جذابی وجود دارد و این کتاب های کمک آموزشی به فروش می رود؟

- ما باید بررسی کنیم که چرا تقاضا برای این نوع کتاب ها زیاد شده است و چرا به این تعداد رسیده. البته تبلیغات هم در فروش این نوع کتاب ها تاثیر دارد. موسسات و شرکت هایی که کتاب های کمک درسی را تبلیغ می کنند تاثیرگذار است و من نمی گویم تاثیر ندارد.

این تبلیغات روی بیلبوردهایی که در شهرها وجود دارد دیده می شود و تصاویر و موفقیت ها و رتبه های دانشگاهی را در خیابان تبلایغ می کنند. همچنین در تلویزیون و شبکه های صدا و سیما تبلیغ می کنند و همه اینها تاثیر دارد.

خانواده ها به دنبال موفقیت و توفیق بچه های خودشان هستند. هر جا خانواده ها احساس کنند بچه ها به چه صورت می تواند موفق شود به دنبال آن می روند و در آنجا سرمایه گذاری می کنند تا بچه شان موفق شود و در کنکور قبول شود و رتبه و نمرات خوبی کسب کند.

این بحث ها مطرح است ولی چرا این طور می شود. نتیجه این می شود که خانواده ها، احساس می کنند مدارس انتظارات را برآورده نمی کند. به همین دلیل خانواده ها برای این که به بچه های خودشان خوراک بیش تری بدهند به دنبال این چیزها می روند.

آموزش و پرورش و صدا و سیما و شخصت های علمی و آموزشی ، باید این موضوع را تحلیل و تقسیر کنند و به مردم بگویند این کارها چه منفعت و چه ضررهایی دارد. معایب و مزایای این کار را تشریح کنند و اطلاع رسانی کنند تا خانواده ها این مسائل را بدانند.

خانواده ها می خواهند بچه های شان در کنکور قبول شوند و رتبه های خوبی کسب کنند. تبلیغاتی که انجام می شود مثل دارویی است که استفاده می شود. خانواده ها به دنبال این نوع داروها هستند.

شما و ما و مسئولان وزارت آموزش و پرورش و فعالان آموزشی و علمی، باید به صورت شفاف این موضوع را توضیح بدهیم و بگوییم داروی دیگری هم هست و بگوییم چه کارهایی می توانند انجام بدهند وبه دنبال کتاب های کمک آموزشی نباشید.

کتاب های کمک آموزشی، در اصل حافظه پروری است. در حیطه شناختی، این اولین گام دانش است. اولین گام دانش یعنی حافظه پروری. بحث کاربردی شدن و این که بچه را از نظر هوشی به شکوفایی برسانیم و هوش، خلاقیت، دانش، علم و دانایی بچه را بالا ببریم، با کتاب های کمک آموزشی ممکن نیست.

کاربرد کتاب های کمک آموزشی به این صورت است که محتویات آن را حفظ می کنند و در کنکور شرکت می کنند و سوالات را جواب می دهند. کنکورف خودش عامل این کتاب های کمک آموزشی است. اگر کنکور حذف شود، مردم به دنبال کتاب های کمک آموزشی نمی روند.

ما اگر با خلاقیت و مهارت دانش آموزان کار داشته باشیم بچه هایی که مهارت خوبی پیدا می کنند و خلاقیت خوبی دارند به دانشگاه راه پیدا می کنند، این اتفاق ها رخ نمی دهد.

*سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، متولی تالیف های کتاب های درسی است. حجت الاسلام محی الدین بهرام محمدیان رئیس این سازمان اعتقاد دارد که کتاب های درسی کفایت می کند ولی معلمان برای راحتی کار خودشان می گویند از کتاب کمک درسی استفاده شود.
چه انگیزه ای وجود دارد که در سال 95 تعداد 33 میلیون کتاب کمک درسی با قیمت کل 576 میلیارد تومان منتشر شده؟

-خودتان هم می دانید که چرا چنین اتفاقاتی رخ می دهد. ما باید ببینیم چند انتشاراتی این تعداد کتاب را فروخته اند. تعداد این انتشاراتی هایی که این کتاب ها را فروخته اند، بیش تر از انگشتان دست نمی شود.

*آمار تعداد انتشارات اعلام نشده ولی در مجموع 33 میلیون جلد کتاب در سال 95 منتشر شده.

-بیش تر از انگشتان یک دست نیست یعنی بیش تر از 4 یا 5 انتشارات نیستند. این انتشاراتی ها از فروش این کتاب های کمک درسی پول درآورده اند. اما این موضوع، فقط یک عامل ندارد. عوامل مختلفی وجود دارد که این وضع به وجود آمده است.

از این عوامل می توان به انگیزه والدین و تبلیغات اشاره کرد. گاهی اوقات معلمان سفارش به خرید این کتاب ها می کنند. آموزشگاه های علمی، توصیه می کنند که این کتاب ها را خریداری کنید. دوستان دانش آموزانف توصیه می کنند. حتی همسایه ها مثلا می گویند بچه من فلان کتاب ها را خواند و موفق شد.

فکر می کنید چند درصد دانش آموزان اگر به کلاس های آموزشی نروند، کتاب های کمک آموزشی نخوانند و در آزمون های فلان موسسه شرکت نکند، در کنکور قبول می شوند؟ وقتی بخواهند در کنکور قبول شوند مجبورند همه این موارد را تجربه کنند.

کلاس های خصوصی بروند، معلم خصوصی بگیرند و کتاب های کمک آموزشی بخوانند. همه اینها عوامل پیشرفت و موفقیت در کنکور است. می توان تحقیق کرد که چند درصد از دانش آموزان مدارس دولتی در کنکور قبول می شوند. دانشگاه رفتن یک انگیزه بزرگ است. ممکن است در سال های آینده کل بهای کتاب های کمک درسی به 1000 میلیارد تومان هم برسد.

هر سال تیراژ این کتاب های بیش تر می شود و درآمد این انتشاراتی ها افزایش پیدا می کند. این وضع ناشی از ضعف آموزش و پرورش است و یک عامل هم به کنکور برمی گردد. تبلیغات هم واقعا تاثیر دارد.

*کتاب های کمک آموزشی صرفا کتاب های مربوط به کنکور و کتاب های کنکوری نیستند. در پایه های دیگر تحصیلی و مثلا در دبستان که از این کتالب های کمک درسی استفاده می شود آیا در آن مقاطع تحصیلی آموزش خوب داده نمی شود یا تبلیغات و خانواده ها در استفاده از این کتاب ها موثر است؟

-همه اینها به خاطر کنکور است. وقتی یک دانش آموز پنجم ابتدایی یا ششم ابتدایی، کتاب های کمک آموزشی می خرد به خاطر این است که تقویت شود. یعنی احساس می کند از نظر علمی تقویت می شود. البته علم نیست و فقط تقویت حافظه است.

ما در امتحان، حافظه را امتحان می کنیم و امتحان هوش نداریم و امتحان این که یک فرد چقدر توانایی دارد نیست. ما حافظه پروری می کنیم. آموزش و پرورش ما حافظه پرور است.
آموزش و پرورش ما به دنبال مهارت آموزش و شکوفایی خلاقیت نیست. آموزش و پرورش ما فقط به دنبال حافظه پروری است. وقتی که حافظه پروری می شود همین اتفاق می افتد. دانش آموزان با هر روشی به دنبال این هستند که نمره بیشتری بگیرند.

*خانم طبیب زاده نوری که نماینده مجلس نهم و عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات بوده اند از سال 91 گفته اند برخی کتاب های کمک آموزشی به یادگیری بهتر دانش آموزان کمک می کنند. همچنین گفته اند دسته یا ای از کتاب های کمک آموزشی با استفاده از تکنولوژی های جدید تالیف می شود.
آقای منظری توکلی هم که در دوره نهم نماینده و عضو کمیسیون آموزش و تحقیقا مجلس بوده در سال 94 گفته اند که این کتاب های کمک درسی غیر استاندارد است و اصلا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نبیاد مجوز انتشار این کتاب ها را بدهد و خانواده ها نباید از این کتاب های غیر استاندارد استفاده کنند.
این نوع اظهار نظرهای متفاوت درباره کتاب های کمک درسی را داریم. واقعا صحبت کدامیک از نمایندگان قابل استناد است و مستند است؟

-من کاری به اظهار نظر آنها ندارم. آنها نظر خودشان را گفته اند. هر دوی بزرگوارند نظر خودشان را گفته اند. من احساسم این است که کتاب های کمک درسی برای بچه ها اعتیاد می آورد. هر روز باید دُز آن را بیش تر می کند. هر سال که بالاتر بیاید دُز این اعتیاد را بیشتر می کند.

دانش آموز احساس می کند هر چقدر دُز آن را بیش تر کند موفق تر می شود. در حالی که ما به جای کتاب های کمک آموزشی باید در آزمایشگاه و کارگاه ها کاری کنیم که چشم و مغز و دست بچه ها را به هم گره بزنیم.

وقتی که یک چشم، مغز و دست بچه گره بخورد، دیگر این بچه بعد از فارغ التحصیل شدن، بیکار نمی ماند. او مهارت یاد می گیرد. حتی اگر به دنبال کار دولتی هم نباشد برای خودش کارآفرین می شود. مهارت آموزی اهمیت دارد. ما باید به دنبال مهارت آموزی برویم و نه به دنبال حافظه پروری.

*آقای طلایی زواره معاون سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی در سال گذشته این نکته را مطرح کرده که کتاب های درسی بر اساس متوسط هوش و استعداد دانش آموزان تدوین شده و در نتیجه افراد بالاتر و پایین تر از هوش متوسط ممکن است به کتاب های مکمل نیاز داشته باشند.
چنین وضعی می تواند نیاز به این کتاب های کمک درسی را بیش تر کند و خانواده ها به سمت خرید این نوع کتاب ها بروند؟

-این کتاب های کمک آموزشی بدون معلم نمی تواند کارایی داشته باشد. یعنی معلم است که این کتاب های کمک آموزشی را برای دانش آموزان تبیین می کند و به ذهن آنها تزریق می کند.

بحث این است و در اینجا باز نقش معلم مطرح است و نه کتاب کمک آموزشی. با یک معلم حرفه ای و یک معلم کارآزموده و معلمی که آموزش دیده، نیاز به کتاب کمک درسی وجود ندارد. به جای یان که کتاب های کمک درسی را تجویز کنیم باید برای معلمان جلسات کارآموزی بگذاریم که کارکشته شوند و بتوانند با مهارت بیشتر و علم بیشتری به کلاس درس بروند.

معلمی که با علم بیشتر و با مهارت بیشتر به کلاس درس برود همان کار کتاب کمک آموزشی را انجام می دهد. کتاب کمک آموزشی از کتاب های درسی گرفته شده و به غیر از محتویات کتاب درسی، چیزی ندارد. کتاب کمک درسی، مطلبی بیشتر از کتاب درسی ندارد.

اگر دانش آموزی، معلم نداشته باشد ولی کتاب های کمک آموزشی را بخرد و به خانه ببرد، چون معلم ندارد نمی تواند از کتاب های کمک درسی استفاده کند. این دانش آموز بدون معلم کارآزموده و بدون معلم ماهر و زبده و بدون معلم دلسوز، نمی تواند از کتاب کمک درسی استفاده کند.

ما باید معلمان را آموزش بدهیم و زندگی معلمان را تامین کنیم. در معلمان، انگیزه ایجاد کنیم. برای آنها کلاس های کارآموزی بگذاریم. نهایتا اگر یک معلم ماهر و با انگیزه به کلاس درس بفرستیم نیازی به کتاب های کمک آموزشی نیست.

*کتاب راهنمای تدوین کتاب های آموزشی که توسط وزارت آموزش و پرورش تدوین یم شود باعث شده که کیفیت کتاب های درسی افزایش پیدا کند و واقعا نیازی به کتاب های کمک آموزشی نباشد؟

-من نظرم این است که کتاب های راهنمای معلم، پیچ و خم کتاب های درسی را حل می کند یعنی به پیچ و خم همه مسائل آشنا می شود. کلاس های کارآموزی هم برای معلمان برگزار کنند و آموزش دیده شوند و بعد به کلاس درس بروند در این حالت معلم حرف اول را می زند و نه کتاب های کمک آموزشی.

کتاب های کمک آموزشی بدون معلم کارآزموده و معلم باسواد، هیچ کارایی ندارد. یعنی کتاب کمک آموزشی به تنهایی، تاثیری ندارد.

*آقای عمرانی که مولف کتاب های درسی آموزش و پرورش هستند گفته اند ما در زمان تالیف کتاب های درسی مثلا از پزشک متخصص اعصاب مشاوره می گیریم که انگشتان یک دانش آموز چقدر توان نگارش دارد و بر آن اساس تکالیف درسی را مشخص و تعیین می کنیم.
علاوه بر این گفته اند در تهیه کتاب های درسی برنامه ریزی صورت می گیرد ولی در کتاب های کمک درسی برنامه ریزی وجود ندارد.

آقای دکتر مسعودی با توجه به تحصیلات شما که مرتبط با آموزش است واقعا در تهیه کتاب های کمک درسی برنامه ریزی خاصی وجودد ندارد و ضربه می زند به جسم و روح و روان دانش آموز؟

-کتاب های کمک آموزشی اکثرا در آموزشگاه های علمی تدریس می شوند. همچنین معلمان سر خانه این کتاب ها را تدریس می کنند. کدام معلم در آموزشگاه های علمی تدریس می کند یا کدام معلم در کلاس های فوق العاده مدارس، تدریس می کند؟ معلمانی که زبده هستند و معلمانی که باسواد هستند و معلمانی که کلاس کارآموزی رفته اند.

این معلمان انگیزه دارند. البته انگیزه هم به خاطر درآمد بیشتر است. پول می گیرند و اضافه پول می گیرند و اضافه هم تدریس می کنند. اثربخشی کتاب های کمک آموزشی مطرح نیست. اثربخشی معلمان مطرح است و نه کتاب های کمک آموزشی.

این معلمان اگر کتاب های درسی را تدریس کنند، همان کارایی و اثربخشی را ایجاد می کنند. یعنی بازده، یکسان است. اما در اینجا نقش معلم، دیده نمی شود و نقش کتاب های کمک درسی دیده می شود.

متاسفانه این انتشارات هایی که کتاب های کمک آموزشی را تبلیغ می کنند کتاب های خودشان را تبلیغ می کنند و نه آن معلم را.

*سنگین بودن کیف مدرسه به جسم دانش آموزان صدمه وارد می کند. از یک طرف هم برخی می گویند نیازی به کتاب های کمک آموزشی وجود ندارد. شما به عنوان کسی که دکترای مدیریت آموزشی دارید و دقیقا مرتبط با بحث آموزش است به اعتقاد شما باید چه اقداماتی انجام داد که آسیب ها کمتر شود و کتابی که فایده ندارد فرضا در کیف مدرسه یا کوله پشتی دانش آموز گذاشته نشود؟

-این کتاب های کمک درسی، بدون فایده نیست. هر کتابی که منتشر می شود فایده ای دارد. آن آدم هایی که این کتاب ها را تدوین می کنند آدم هایی بی سواد نیستند و از نظر علمی، خودشان وزنی دارند.

*یعنی کتاب های کمک درسی، استاندارد هستند؟

-خوردن آب ضرر ندارد ولی بیش تر بخوریم ضرر دارد. مسجد هم ضرر ندارد ولی اگر روزانه 10 ساعت در مسجد بنشینیم ضرر دارد. افراط و تفریط هر چیزی بد است. این که ما سیاه نمایی کنیم، این هم کار بدی است.

ممکن است یک کتابی، راهنمایی کرده است. ما از این کتاب استفاده می کنیم و اشکالی ندارد.

*یعنی مهارت معلم و کتاب درسی ناقص است و حتما نیاز به کتاب های کمک درسی وجود دارد؟

-ما اگر فقط به معلم توجه کنیم و علم معلم را زیاد کنیم و مهارت و انگیزه او را بالا ببریم، این معلم می تواند همان نقش کتاب های کمک درسی را ایفا کند. در یک مرحله یا در یک آموزشگاهی از این کتاب های کمک درسی هم استفاده می کنند.

من نمی گویم کتاب های کمک درسی، ضرر دارد. هیچ کتابی، ضرر ندارد. اما افراط و تفریط در آن ضرر دارد. ما نباید استعداد و خلاقیت دانش آموز را خُرد کنیم. این حافظه پروری است که ضرر دارد.

در کشورهای دیگر دانش آموزان، تکالیف خودشان را در مدرسه انجام می دهند و کتاب ها را به خانه نمی برند. اکثر کشورها همین طور است. مثلا در ژاپن، همین طور است. کتاب ها را به خانه نمی برند.

در کشورهای دیگر دانش آموزان 6 ساعت در مدرسه هستند و حتی ناهارشان را در مدرسه می خورند. در جایی که مدارس، یک شیفته هستند می توانند کتاب ها را در مدرسه بگذارند. این کار را نمی توان در مدارس دو شیفته انجام داد.

*شما اعتقاد دارید که کیف باید در مدرسه بماند و حمل کیف بین مدرسه و منزل اتفاق نیفتد؟

-اگر مدارس ما تک شیفته شوند که در شیفت بعدی، دانش آموزان نیایند بهتر است ولی وقتی مدارس، دو شیفته هستند فرق می کند. وقتی مدرسه، دو شیفته است دانش آموز و  والدین راضی نمی شوند که کیف در مدرسه بماند و دانش آموزان شیفت بعدی بیایند. چون ممکن است کیف ها و کتاب ها را دستکاری کنند.

اما اگر مدرس، تک شیفته شوند هر دانش آموز کیف  را در کشوی میز خودش می گذارد و فردا وقتی که به مدرسه آمد بقیه کارهایش را انجام می دهد.

*با این روش کلا انجام تکلیف شبانه هم منتفی می شود؟

-بله. می توانند کلاس های فوق العاده برگزار کنند و دانش آموزان، تکالیف را در مدرسه انجام بدهند. اگر هم در مدرسه ناهار بدهند یا دانش آموزان غذا ببرند و در مدرسه غذا بخورند، خیلی خوب می شود. در این حالت همه کارها در مدرسه انجام می شود و حمل کردن کیف مدرسه منتفی خواهد شد.