.png "عصر ایران")
۰۵ آذر ۱۴۰۳
به روز شده در: ۰۵ آذر ۱۴۰۳ - ۱۵:۴۰
مقام معظم رهبری: کسانی که توانستند توطئه خباثت‌آلود آمریکا در قضیۀ اورانیوم غنی‌سازی شده ۲۰ درصد که مورد نیاز کشور بود را بشکنند بسیجیان بودند (فیلم) سیّدحسین نصر، معلم چهارم
سیدحسن حسینی سروری
سیدحسن حسینی سروری - عضو هیات علمی دانشکده فسلفه علم دانشگاه صنعتی شریف
نامگذاری ارسطو به معلم اوّل، و فارابی به معلّم ثانی، و میرداماد به معلم ثالث، زمینه ها و دلایل خود را دارد. هرچه باشد، قطعاً این نیست که این اندیشمندان سه گانه حوزه حکمت و فلسفه از مؤثرترین و یا مهم ترین حکماء در تاریخ اندیشه فلسفی، و یا حتی در عصر خود بوده اند. به خوبی می دانیم که هم در یونان فلسفی، و هم در زمان و مکان زیست فارابی، و هم
در عصر میرداماد، و هم چنین در اعصار میان این دوره ها، و یا حتی در دوره های متاخرتر صدها و بلکه بیشتر حکیم و دانشمند نام آور در علوم و معارف مختلف چشم نوازی می کند که هر کدام را می توان به علت ها و زمینه هایی معلمان اول و دوم و سوم خواند.
این مقدمه در معرفی معلم چهارم نیز به طور اصولی درست است. هم چنین روشن است که لازم نیست همه ویژگی های معرفی آن سه حکیم به القاب معلّم اول و معلّم دوم و معلّم سوم عیناً در نامگذاری حکیم دیگری به معلّم چهارم نیز منطبق باشد، همانطور که در سه حکیم یاد شده نیز، دلایل این نامگذاری به رغم پاره ای اشتراکات، تا حدودی متفاوت و متنوع است.
فکر اولیه نوشته حاضر و نسخه ابتدایی آن به سال ها قبل بازمی گردد، که به دلایلی تا به امروز از طرح آن و به تبع از نشر آن، خودداری کردم. اگرچه آن دلایل که بخشی به حساسیت های غیرعلمی به سیّد حسین نصر باز می گردد، هم چنان نیز وجود دارد، بر آن شدم که با ذکر چند نکته و دلیل، سیّد حسین نصر را معلم چهارم بنامم.
مخالفان، منتقدان و حتی موافقان اندیشه های سیّدحسین نصر ممکن است با این نامگذاری همدل، همراه و خلاصه موافق نباشند. هم چنان که نظر دکتر نصر را هم نمی دانم که با آنچه براساس اندیشه های وی مطرح می شود، روی خوشی نشان می دهد و یا خیر. امّا همانطور که بارها بر آن تأکید کرده ام، نقد و بررسی آثار و اندیشه های نصر را باید در هزاران صفحه و صدها کتاب و نوشته جستجو کرد، نه در رفتار و منش مدیریتی ایشان در دهه های چهل و پنجاه؛ و اگر کسی هم علاقه مند به کند و کاو در رفتار مدیریتی و اجتماعی و سیاسی ایشان است، حتماً باید به همه امتیازات و اشکالات آن دوره توجه کند، نه صرفاً بر اساس برخی پیش داوری ها و دغدغه های تک بعدی سیاست مآبانه به ارزیابی آن بپردازد.
در عین حال این نوشته اصلا به آن بخش از حیات سیاسی و اجتماعی سیّد حسین نصر مربوط نمی شود، به این دلیل ساده و واضح که اندیشه ایشان را باید در صدها اثر مکتوب بررسی کرد، نه تعقیب و گریز در رفت و آمدهای ایشان در مراکز دیوانی قبل از انقلاب.
بنابراین، نوشته حاضر فقط و فقط برمبنای اندیشه های سیّدحسین نصر با استناد بر آثار و اندیشه های ایشان است. در عین حال امیدی هم ندارم که این همه تاکید بر ضرورت بررسی و نقد اندیشه های نصر بر اساس آثار وی، برخی منتقدان حرفه ای و مخالفان پیمان بسته ایشان را از حاشیه پردازی غیر عالمانه و سیاست مآبی غیر علمی دور کند.
1. معلم اوّل و دوم و سوم
1.1. نامگذاری ارسطو به معلّم اوّل، و فارابی به معلّم ثانی از سوی مسلمانان از قرن های هفتم و هشتم هجری قمری به بعد دیده می شود، و اینکه در غرب نیز از ارسطو به معلّم اوّل یاد می شود، نشانگر تأثیر مسلمانان در اشاعه و توسعه تفکر یونانی است. با توجه به شباهت و قرابت ارسطو و فارابی در پاره ای مسائل فلسفی و حکمی، نامگذاری این دو حکیم به معلّم اوّل و معلّم ثانی نیز از این نوع نزدیکی و مشابهت بدور نیست.
برخی معتقدند ارسطو به دلیل پایه گذاری مکتب فلسفی جدید و فارابی نیز به دلیل شرح و بسط و اشاعه همان تفکر فلسفی ارسطویی، به این القاب مشهور گشته اند. البته اگر چنین بود حتماً حکماء مؤثرتر دیگر، هم در تأسیس مکاتب فلسفی در یونان، و هم در اشاعه مکتب فلسفی ارسطویی در حوزه اسلامی، از قبیل ابن سینا و به ویژه ابن رشد بوده اند که از این نامگذاری محروم گشته اند.
برخی دیگر نیز معتقدند فارابی تنها شارح ارسطویی نیست، و در حقیقت بعد از کندی که بیشتر به شرح آثار یونانی پرداخته است، به تأسیس یک مکتب جدید فلسفی دست زده است. بر این اساس، این گروه معتقدند گرچه کندی نخستین فیلسوف مسلمان است، اما این فارابی بود که توانست مکتبی فلسفی نوینی تأسیس کند، مکتبی که به همه مسایل فلسفی توجه می کند و با رعایت اصل وحدت، اجزاء و ساختار کاملاً منسجم و سازگاری را نشان دهد. در حقیقت ابن سینا و ابن رشد و دیگر حکماء شاگرد او بودند، و از این رو لقب معلم ثانی برای چنین فعالیت تأسیسی مهم به وی اهدا شده است. اگرچه این دیدگاه نیز نادرست نیست، نمی تواند علت اصلی این نامگذاری باشد، از آن رو که مؤسسان مهم تری از قبیل ابن سینا در حکمت مشایی، و یا سهروردی در حکمت اشراقی به افتخار این القاب مهم نایل نگردیده اند.
توجه خاص این دو حکیم بر علم منطق و اهمیت آن، و برخی نوآوری های آنان در این خصوص نیز از دلایل این نامگذاری خوانده شده است. ارسطو را واضع قوانین منطق و فارابی را نیز بنیان گذار منطق حکمت اسلامی می دانند. بر همین اساس است که روش شناسی در علوم، طبقه بندی علوم، و محوریت وحدت در علوم مختلف نیز از دلایل مهم نامگذاری ارسطو و فارابی به معلّم اوّل و معلّم دوم تلقی شده است. درحقیقت، منش اصلی معلّم، به ویژه در ادبیات اسلامی، راهنمایی و نشان دادن روش های علمی بر محور اصل وحدت است، و این ویژگی هم در ارسطو و هم به طور بسیار انحصاری در فارابی دیده می شود.
همه این عوامل می تواند درست و هر کدام نیز می تواند به تنهایی مورد توجه قرار گیرد. امّا نقطه مشترک این دیدگاه ها، برخورداری ارسطو و فارابی از یک جهان بینی و متافیزیک استعلایی است که دیگر جنبه ها و ابعاد مختلف فلسفه، علم، منطق و حتی علوم اعتباری و قراردادی و یا عقل عملی نیز در ذیل آن معنادار و جهت مند می گردد.
به عبارت دیگر اگرچه می توان به چند حوزه برجسته فلسفی و منطقی این دو حکیم اشاره کرد، همه یافته ها، دیدگاه ها و نظریات آنان از یک جهان بینی واحد سرچشمه می گیرد، و این جهان بینی به همه نگرشهای علمی و فلسفی دیگر جهت می دهد.
ناگفته نماند مقایسه ارسطو و فارابی به جهت اشتراک در فلسفه مشایی و تأسیسی بودن هر دو نباید ما را از تفاوت بزرگی که در تلقی از استدلال در نگرش عقل محور ارسطو در مقابل دیدگاه عقل وحدانی فارابی وجود دارد، غافل کند. به طور خلاصه می توان گفت تمام فلسفه فارابی و هر آنچه درباره خدا، نفس، عقل، اخلاق و سیاست می گوید، از یک روح واحد و اصل توحید در معارف دینی اسلامی ناشی شده است. در عین حال هر دو در وجوهی که گفته شد مشترک اند.
بعد از فارابی هیچ کس به لقب معلّم نامیده نشد تا در دوران صفویه که برای اولین بار تشیع به صورت واحد اجتماعی جداگانه ای در آمد، علوم گوناگون نیز در یکپارچگی و در سایه اصل توحید، به هم گره خورد و میرمحمد باقر داماد توانست فلسفة علوم عقلی و علوم دیگر را با تأسیس مکتب اصفهان احیاء کند. و این خود عاملی برای نامگذاری این حکیم به معلّم ثالث شد، همو که خود بارها در آثارش ابن سینا را با عنوان "شریکنا فی الریاسه" و فارابی را با لقب "شریکنا فی التعلیم" می خواند.
در حقیقت بر خلاف ارسطو و فارابی، او به صراحت خود را در مقام اعلای تعلیم و ریاست قرار داده است. همانطور که گفته شد میرداماد نیز مثل فارابی به دنبال یکپارچگی و وحدت میان دین و فلسفه بود، و آن دو را از هم جدا نمی دانست، نکته ای که به نظر مولف در نامگذاری القاب سه گانه مورد بحث از بیشترین اهمیت برخوردار است.
2.1. - براساس آنچه به اختصار در بند بالا گفته شد، شاید ویژگی های چهارگانه (بسیار نزدیک به هم ) ذیل، علل اصلی نامگذاری این سه حکیم به القاب معلّم اوّل و معلّم دوم و معلّم سوم است، گرچه دوباره یادآور می شوم که این ویژگی ها اختصاص و انحصاری به این سه حکیم ندارد، و می توان آن را در دیگر حکماء و فیلسوفان نیز مشاهده کرد.
ویژگی اوّل، تأسیس و پایه گذاری مکتب جدید حکمی و فلسفی است. به عبارت بهتر، این سه حکیم به هیچ روی مروج و یا اصلاح گر مکاتب فلسفی پیشینی نبوده اند، بلکه در یک فضای فکری کاملاً جدید، مدرسه و مکتب فلسفی نوینی را پایه گذاری کرده اند. البته این اصلاً به معنای انقطاع فلسفه و حکمت آنان از پیشینیان نبوده است، تا حدی که حتی می توان آن سه حکیم را نقطه تلاقی و در عین حال جامع و سازگار مکاتب مختلف فلسفه الهی دانست.
دومین ویژگی آن است که مکتب حکمی این سه معلّم، پاره ای نظریات از هم جدا و از هم گسیخته در عرصه های گوناگون عقلی- فلسفی و یا دانش علمی و یا حکمت عملی نیست. در حقیقت، روح و معنای واحدی به مثابه نفس، کالبد و اجزاء این مکاتب را در یک نظام جامع و منسجم به هم متحد کرده است.
این وحدت نفسانی، از دو جنبه حائز اهمیت است. یکی برخورداری این مکاتب از یک جهان بینی روشن و آشکار، و دوم اصل وحدت و توحید در این مکاتب چندگانه. هم چنین جامع نگری همراه با وحدت در این مکاتب باعث شده است که ابعاد مختلفی از علوم از حکمت نظری تا حکمت عملی و هنر و اخلاق و معماری و ادبیات مورد توجه قرار گیرد.
این بدان معنا نیست که علوم مختلف، همه به یک اندازه در اندیشه این سه حکیم رشد و تکامل یافته اند، امّا همه از روح واحد و جهان بینی یکتایی برخوردارند، جهان بینی ای که اصل آن را باور به امر مقدس تشکیل می دهد. این اصل هم در حکمت ارسطو مشهود و آشکار است، و هم به طور خاص با تاثر حکمت اسلامی از تعالیم دینی و قرآنی، در تلقی فارابی و میرداماد بسیار تعیین کننده در چنین نامگذاری درخشانی است.
سومین ویژگی به این مساله بازمی گردد که آنچه درباره اندیشه های این سه حکیم دیده می شود، به معنای دقیق، حکمت است تا فلسفه و علم؛ حکمت همان جهان بینی مبتنی بر باور به اصول متافیزیکی به ویژه مقوله باور (عقلانی) به خدا است که تجلی خود را در اجزاء و نظریات و دیدگاه های مختلف نشان می دهد.
فلسفه الهی، مشخصه اصلی و بارز این سه مکتب است؛ فلسفه ای که از این جهت نه جدید است، و نه بشری، حکمتی که روح آن را در پیشینیه همه تمدن های اصیل دینی و الهی نیز، و لو نه لزوماً با بیان و ادبیات فلسفی، می توان مشاهده کرد.
چهارم، لقب دادن این سه حکیم به معلّم که از جنبه معنایی مقدسی در ادبیات دینی اسلامی برخوردار است، نشان دهنده نقش مهم تعلیمی این سه حکیم است. گرچه کمتر به این موضوع توجه می شود، حتماً چنین لقب پرمعنایی، نمی تواند به صورت مجامله ای و یا تصادفی رخ داده باشد.
علم در فرهنگ اسلامی هم رسالت و مأموریت های الهی دارد، و هم دارای ویژگی هایی در نظام علمی مطلوب است. هدایت گری، آزاد اندیشی، تفکر خلاق، نقد پذیری و گفتگوی علمی، روش مند بودن، تنها چند شاخص مهم در نظام تعلیم و تربیت اسلامی است، و البته همه اینها در تأمین و هم جهت با امر غایی تعلیم و تربیت، یعنی تحقق اهداف اصلی بعثت انبیاء در تزکیه و معرفت، آزادی انسان از اسارت جهل، عدالت اجتماعی، و پیشرفت اخلاقی انسانی است. در غیر این صورت، همان است که توصیه شده است از شرّ آن (علم غیر نافع) به خداوند پناه بریم.
تاریخ تأثیرات معلّمی این سه حکیم در دوره خود و به ویژه اعصار بعدی نشان دهندة آن است که علاوه بر ابعاد دیگر، نقش معلمی این سه حکیم نیز در این لقب گذاری مهم است.
2. و اما، معلّم چهارم، سیّد حسین نصر
1.2. مجدداً یادآور می شوم آنچه در این نوشته کوتاه به رشته تحریر در آمده است، صرفاً براساس اندیشه ها و افکار دکتر سیّد حسین نصر، آن هم با اتکاء به منابع و اسناد مکتوب، و صدها کتاب و مقاله و هزاران صفحه نوشته های ایشان است. بنابراین انتظار می رود که ناقدان حرفه ای و مجرب از انتقادات شخصی و بررسی کارنامه اداری و مدیریتی و حتی شخصیتی دکتر نصر پرهیز کنند، و به جای آن همت خود را صرف نقد عالمانه و علمی کنند.
در عین حال اگر به هر دلیل، ناقدان و منتقدان به دنبال بررسی ابعاد زندگی شخصی و مدیریتی ایشان قبل از انقلاب هستند، سعی کنند عملکرد و سوابق بیشتری را مورد توجه خود قرار دهند، از انجمن حکمت و فلسفه ایران تا دانشکده ادبیات و کتابخانه دانشگاه تهران، و تا ریاست دانشگاه صنعتی شریف، و در کنار اینها ریاست دفتر فرح پهلوی. اشاره به موضوعی خارج از حیطه این نوشته شاید بتواند علامت و یا شاخص روشنی برای علاقه مندان ایجابی و یا سلبی به زندگی شخصی و مدیریتی دکتر نصر باشد.
سیّد حسین نصر در سال های ریاست دانشگاه صنعتی شریف ( آریامهر قبل از انقلاب ) دروس فلسفی و مضامین و تعالیم دینی و اسلامی را در دانشگاهی که به طور مطلق فنی و مهندسی و بر اساس الگوهای غربی توسعه طراحی شده بود، راه اندازی و ارایه کرد.
دوستی و آشنایی با شهید مطهری و همکاری آن شهید با سیّد حسین نصر نیز بر اهمیّت این فضای فکری مهم افزود، و در زمانی کوتاه مورد پذیرش و حتی استقبال بسیاری از دانشگاهیان و به ویژه استادان و دانشجویان آن دانشگاه قرار گرفت؛ همان طرحی که در دهه 70 به همت و تلاش ستودنی دکتر مهدی گلشنی در قالب راه اندازی دوره کارشناسی ارشد و پس از آن دوره دکتری فلسفه علم، احیا شد؛ و اینک 37 و اندی سال از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران سپری شده است، و در حوزه علوم انسانی و پرهیز از مهندسی زدگی و تکنوکراسی رادیکال، به وفور صحبت شده است، در عین حال در همین دانشگاه صنعتی شریف، غلبه مهندسی گرایی در حدی است که امروز هویت برخورداری از چنین امر مهمی با سوال ها و تردیدهای زیادی مواجه است؛ تردیدهایی که ریشه آن علم زدگی افراطی، مهندسی گرایی رادیکال، تکنوکراسی مسلط بر جامعه علمی امروز، و الگوپذیری از توسعه غربی است؛ امری که سیّد حسین نصر بیش از چهل سال قبل درباره آن مطالب مفید و متنوعی نوشت، و در کنار آن کارها و اقداماتی نیز به انجام رساند.
منتقدان حرفه ای و با تجربه حتماً بیش از این بنده، از چنین سابقه ای آگاه اند. و اگر کسی به دنبال عملکرد سیاسی و مدیریتی ایشان است، به این نمره های درخشان سیّد حسین نصر در کارنامه قبل از انقلاب ایشان نیز توجه کند؛ و گرنه نقد و طعنه عیب جویانه چه از عبدالکریم سروش و جواد طباطبایی و چه از آیت الله رشاد نه زیبنده، و نه شنیدنی، و نه پذیرفتنی است.
خلاصه آنچه ذیلاً می آید صرفاً براساس اندیشه ها و افکار سیّد حسین نصر در نوشته های متعدد ایشان است.
2-2- به نظر راقم این سطور، سیّد حسین نصر را به دلایل زیر می توان معلّم چهارم نامید:
جهان بینی اللهی
سیّد حسین نصر، خود را با حکمت خالده (یا جاودان خرد) معرفی می کند و دیگران نیز از وی با همین عنوان و البته در غرب بیشتر با سنت گرایی می شناسند (به دلیل تقابل با مدرنیسم). حکمت خالده یک نظریه فلسفی صرف و یا یک دیدگاه کلامی و عرفانی نیست؛ حکمت خالده یک جهان بینی الهی جامع در مورد همه پدیده های هستی است. فلسفه، عرفان، کلام، ادبیات، هنر، اخلاق و همه شئون انسانی و البته همه مراتب هستی، در این جهان بینی الهی تبلور می یابد. در این جهان بینی، فلسفه صرفاً فعالیتی مقدّس برای شناخت جاویدان خرد، و هدف آن نمایان ساختن حقیقتی به نام واحد مطلق است و از اینرو از دیدگاه نصر، بسیاری از علوم و معارف و فلسفه هایی که عقول جزئیه را مشغول و تباه کرده است، مانع وصول به حقیقت و مخالف عقل حقیقی است.
عین همین الگو در مورد علم نیز صادق است. علم و دانش های تجربی نیز باید در مسیر کشف راز هستی در شناخت ابعادی بسیار کوچک از شگفتی های آفرینش آن امر مطلق باشد، و اگر حاصلی غیر از این باشد همه حجاب است و مانع . هنر و ادبیات و معماری و مینیاتور و اخلاق نیز بر همین محور اتکاء دارد.
اگرچه جاودان خرد، جهان شمول است، و در تمامی ادیان و تمدن های اصیل، محور بنیادین تلقی شده است، و اگرچه این حکمت نه شرقی است ذاتاً و نه غربی، امّا خاستگاه آن به لحاظ سابقه تمدنی بیشتر در شرق، و در قرن بیستم به پشتوانه عظیم این سابقه تمدنی، به اروپا و امریکا باز می گردد.
سیّد حسین نصر در حال حاضر آخرین حلقه از این حکمت دیرینه، و تنها نماینده مسلمان شیعی این حکمت در غرب است. گفتنی است سیّد حسین نصر اگرچه در حلقه سنت گرایان قرن بیستم و قرن حاضر در غرب قرار می گیرد، تاکید و تمرکز وی بر قرآن و تفکر عقلانی اسلام، حکمت وی را از آنچه دیگر سنت گرایان گفته اند کاملا ممتاز و درخشان کرده است.
روح، معنا و امر مطلق در حکمت خالده جدید محسوب نمی شود، اما آنچه سیّد حسین نصر در عصر حاضر معرفی کرده از چند سرچشمه ناب نشأت گرفته است؛ قرآن، سنت عقلانی اسلامی ( به ویژه در ایران )، و تمدن های اصیل دینی. بنابراین حکمت نصر، حکمتی جدید و برآمده از سنتی دیرینه و تکمیل حلقه سنت گرایان غربی در اروپا و امریکا است. تفسیر بی نظیر سیّد حسین نصر در انسجام و هم آوایی این اصول، وی را در زمره مهم ترین متفکران مسلمان عصر حاضر قرار داده است.
وحدت و توحید
محور همه پدیده های هستی، شئون انسان، و معرفت بشری، امر واحد و واحد مطلق و توحید محض است. خداوند به مثابه حق، نامتناهی و حقیقة الحقایق است و اصل و منشاء همه صور و جواهر است و آن واحدی یگانه است.
نصر، شناخت این امر مطلق را فقط در سایه جاودان خرد و همراهی وحی و عقل می داند، و گمشده عصر امروز را همین امر مطلق می داند که در اثر نفوذ شکاکیت و نسبیت دوره مدرن به گوشه ای رانده شده است. بازگشت به سنت و منابع سه گانه گفته شده(قرآن، سنت عقلانی اسلامی، تمدن های اصیل دینی) تنها راه ممکن برای درک این حقیقت را فراهم می کند. نصر معتقد است اسلام و حکمت اسلامی، می تواند منبع قابل اتکا و مهم ترین سرچشمه اصیل برای شناخت امر مطلق باشد.
در نتیجه، جهان بینی الهی، جاودان خرد، و سنت گرایی سیّد حسین نصر، به رغم تکثر در عرصه های مختلف الهیات، علوم، هنر، اخلاق، و متافیزیک از یک روح و امر واحدی برخوردار است که اگر از آن خارج شود، چنان که اروپا پس از رنسانس دچار این آفت شد، موجب سرگشتگی، حیران، و سردرگمی بیشتر انسان می گردد، و همه امور انسانی در پرتو اصول مابعد الطبیعی ای است که مسیر وصول به حقیقت محض و امر واحد را طی می کند.
تلقی سیّد حسین نصر از وحدت ادیان نیز کاملاً منطبق بر وحدت حقه الهی و شئون مختلف آن در رسالت انبیاء است، دیدگاهی که ضمن پذیرش اصل مهم نبوت و نسخ ناپذیری تعالیم و اهداف انبیاء الهی، و هم چنین پذیرش اصل خاتمیت دین اسلام به عنوان کاملترین ادیان، مانع هر گونه نسبیت گرایی و بشری کردن وحی الهی است.
قرآن
تلقی سیّد حسین نصر از قرآن و ضرورت بازنشر تعالیم و اندیشه های جاودان این آخرین اعجاز خداوند، از دیگر دلایل ادعای این نوشته است. اگرچه جاودان خرد سیّد حسین نصر، به هیچ روی تعالیم ادیان و پیامبران الهی دیگر را نسخ پذیر نمی داند، آن هم به دلیل روشن نسخ ناپذیری حقایق و اصول یکسان نبوت و بعثت پیامبران، تردیدی نیست که قبول اصل خاتمیت و جاودانگی و وحیانی بودن قرآن، راه هرگونه نسبیت گرایی، تساهل در اصول، و غیر آسمانی خواندن این کلام مستقیم خداوندی را می بندد.
در عین حال، اصل نبوت و وحیانی بودن همه ادیان الهی (مورد تاکید قرآن) مسیر هر گونه نص گرایی افراطی، جمود اندیشه، و تحجر را نیز سد می کند.
تقابل شدید جاودان خرد با وهابیت و وهابی زدگی و سلفی گرایی و زاده های متنوع و متکثر آن در دوران حاضر، به زعم صاحب این سطور خود شاخص مهمی در حقانیت سنت گرایی قرآن محور سیّد حسین نصر است.
تاکید فراوان نصر بر یافتن ریشه ها و تاثیرات قرآنی بر حکمت عقلانی اسلامی و تعریف جدید از حکمت به جای فلسفه، و بازتعریف موضوع و غایت این علم حتی در مشایی ترین حکماء اسلامی از قبیل ابن سینا و خواجه نصیر الدین طوسی، در کنار تلاش های مستمر ایشان در یک دهه اخیر در تدوین و تالیف و انتشار اثر ارزشمندی در ترجمه و تفسیر قرآن و قرآن پژوهی، محوریت این موضوع را بیش از پیش نشان می دهد.
معلّم حقیقی
سیّد حسین نصر، یک معلّم حقیقی و واقعی است، و حکمت وی ویژگی های تعلیمی ممتازی دارد که با توجه به اصول فوق و نکات زیر، وی را می توان معلّم چهارم دانست.
1- جاودان خرد سیّد حسین نصر، مبتنی بر منابع و سرچشمه-های ناب حکمت است که در عصر حاضر از اروپا و امریکا سر زده است، امّا سابقه ای درخشان و دیرینه دارد. ظهور این حکمت در غرب خود فرصتی فراهم آورد که به برخی سؤال ها و ترس ها و تردیدهای انسان متحیر پس از دورة سنت زدایی رنسانس پاسخ دهد.
اگرچه واکنش ها و مکاتب فلسفی متعددی در غرب بر ضد و یا نقد مدرنیته و مدرنیسم ظهور کرد، هیچکدام جامعیت، انسجام، و پیشینه لازم را با خود به همراه نداشت. سنت گرایی و جاودان خرد سیّد حسین نصر این فرصت را در عصر حاضر ایجاد کرده است.
مؤلف این سطور ادعای موفقیت کامل در این مسیر را ندارد، بلکه صرفاً به این نکته توجه می کند که سنت گرایی و جاودان خرد صرفاً یک فعالیت و حرفه فلسفی محض نبوده است، و می تواند کارآیی و کارآمدی لازم در حل مسایل و مشکلات انسان امروزی بر مبنای جهان بینی روشن خود ایفاء کند.
2- جاودان خرد و سنت گرایی نه به نام مؤسسان و مروجان جدید اروپایی آن از قبیل گنون و شوان و بورکهارت و کوماراسوامی، که با نام سیّد حسین نصر گره و اشاعه یافته است. اروپا و آمریکا، بخشی از قاره آفریقا و هم چنین آسیا و به ویژه شرق آسیا، بسیاری از آثار نصر را ترجمه کرده اند و شاگردان مستقیم و غیر مستقیم زیادی در ترویج این حکمت (اصالتاً شرقی) فعالیت دارند.
3- تقابل با مدرنیسم با همه ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی آن از ویژگی های بارز جاودان خرد محسوب شده است. این بدان معنا است که جاودان خرد جهان بینی ای الهی، و مدرنیسم با همه ابعاد و تجلیات آن، جهان بینی ای غیر الهی است.
4- جاودان خرد سیّد حسین نصر با اصول خود، به همه علوم حقیقی و اعتباری، دانش ها، هنر، ادبیات، معماری، و موسیقی با اقتصانات متفاوت و منابع و روشمندی های مختلف خود، اصالت می بخشد، تا آنجا که اصل وحدت حقه الهی پیش فرض و روح حاکم بر این علوم و صناعات باشد. این بدان معنا است که جاودان خرد یک نظریه پردازی انتزاعی محض، یک مهارت و یا تفنن فلسفی، یافته ای علمی، و یا امری تکنیکی- کاربردی جزیی نگر نیست، در حالی که همه اینها، و بالاتر، همه امور هستی و انسان را تجلی آن امر واحد می داند.
5- جاودان خرد سیّد حسین نصر، از روش شناسی بسیار روشنی بهره مند است. قرآن ( و اسلام )، سنت عقلانی اسلام، و تمدن های اصیل الهی (و دینی)، منابع این حکمت در یک نظام جامع و منسجم را تشکیل می دهد. انتقال سنت گرایی ظهور یافته در اروپا و امریکا به سیّد حسین نصر، حکمت نوین و جامعی را شکل داد که توجه به کلام وحی و آموزه های اسلام، برتری و مزیت آن را در دنیای معاصر به خوبی نشان داد.
در عین حال، جاودان خرد سیّد حسین نصر، حکمتی فعال و پویا است که می تواند جوابگوی سؤال ها و شبهات معاصر نیز باشد. تلاش 10 سال اخیر سیّد حسین نصر در ترجمه قرآن کریم و مجموعه مقالاتی در قرآن شناسی و تفسیر صحیح و اصولی از قرآن، آن هم در شرایطی که شاید بدترین چهره ممکن از اسلام از سوی حکومت آل سعود و دنباله های نظامی آنان معرفی می شود، نشانگر اهمیت و کارایی این حکمت الهی است. مثال هایی از این دست نشان دهنده پویایی و کارآمدی این حکمت و ( برخلاف برخی مکاتب فلسفی دیگر) پرهیز از انتزاعی گرایی، مدگرایی و تفنن فلسفی و منطقی است.
ضرورت برخورد مسئولانه مبتنی بر اصل توحید با طبیعت و حل مسأله محیط زیست نه با مهندسی برتر که با تغییر جهان بینی حاکم بر رابطه انسان و طبیعت در کتاب دین و نظام طبیعت، علم قدسی در پاسخ به تعارض علم و دین در کتاب نیاز به علم مقدس، معرفی تردید ها و شکاکیت ناشی از رویداد 11 سپتامبر در امریکا نسبت به اسلام به خصوص اصل جهاد در کتاب قلب اسلام، معرفی اصول دین اسلام در کتاب جوان مسلمان و دنیای متجدد، حل تعارض باور به وجود خدا و فاعلیت خداوند در کتاب نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تنها بخشی از پویایی و فعال بودن حکمت خالده در نسبت با مسایل و سوال ها و شکاکیت های جدید را نشان می دهد.
6- ویژگی های شخصیتی ـ علمی سیّد حسین نصر نیز از چهرة وی، یک معلّم راستین و حقیقی را نشان می دهد. آزاد اندیشی، نقادی و نقدپذیری، گفتگو محوری، روش مندی، یادگیری مستمر و بی وقفه، استاد داشتن و معلمی، تنها بخشی از ویژگی های تعلیمی این حکیم معاصر است.
حکمت خالده، جاودان خرد، و یا سنت گرایی سیّد حسین نصر، در سایه منابع سه گانه اصلی قرآن، سنت عقلانی اسلام، و تمدن-های اصیل (الهی و دینی)، در فضای فکری انگلیسی زبان رشد و کمال یافته است، و خود را تبدیل به یک الگوی فکری مبتنی بر وحدت مطلق، و جهان بینی الهی کرده است که شئون مختلف آن، علوم و دانش و معارف عقلی و حکمت عملی را با اصول منابع و روش مندی خود ( با حفظ اصل وحدت ) در بر گرفته است. و امروز نه تنها در دنیای انگلیسی زبان که در بسیاری از حلقه های فکری در سراسر جهان به حکمتی جامع و فراگیر تبدیل شده است. طرح و بررسی و نقد عالمانه این اندیشه در مجامع مختلف دنیا خود حکایت از این ادعا دارد. سخنرانی های گیفورد و یا اختصاص یک مجلد از مجموعه ارزشمند کتابخانه فیلسوفان زنده به تنها نماینده مسلمان و شیعی و ایرانی تا به امروز در کنار ده ها شاهد و قرینه دیگر نشانگر زنده بودن و نشاط این تفکر حکمی است.
این به معنای درست بودن و یا انطباق پذیری همه آنچه در این حکمت گفته شده نیست، امّا حتماً به این معنا است که بتوان گفت؛
سیّد حسین نصر، معلّم رابع
نامگذاری ارسطو به معلم اوّل، و فارابی به معلّم ثانی، و میرداماد به معلم ثالث، زمینه ها و دلایل خود را دارد. هرچه باشد، قطعاً این نیست که این اندیشمندان سه گانه حوزه حکمت و فلسفه از مؤثرترین و یا مهم ترین حکماء در تاریخ اندیشه فلسفی، و یا حتی در عصر خود بوده اند. به خوبی می دانیم که هم در یونان فلسفی، و هم در زمان و مکان زیست فارابی، و هم
در عصر میرداماد، و هم چنین در اعصار میان این دوره ها، و یا حتی در دوره های متاخرتر صدها و بلکه بیشتر حکیم و دانشمند نام آور در علوم و معارف مختلف چشم نوازی می کند که هر کدام را می توان به علت ها و زمینه هایی معلمان اول و دوم و سوم خواند.این مقدمه در معرفی معلم چهارم نیز به طور اصولی درست است. هم چنین روشن است که لازم نیست همه ویژگی های معرفی آن سه حکیم به القاب معلّم اول و معلّم دوم و معلّم سوم عیناً در نامگذاری حکیم دیگری به معلّم چهارم نیز منطبق باشد، همانطور که در سه حکیم یاد شده نیز، دلایل این نامگذاری به رغم پاره ای اشتراکات، تا حدودی متفاوت و متنوع است.
فکر اولیه نوشته حاضر و نسخه ابتدایی آن به سال ها قبل بازمی گردد، که به دلایلی تا به امروز از طرح آن و به تبع از نشر آن، خودداری کردم. اگرچه آن دلایل که بخشی به حساسیت های غیرعلمی به سیّد حسین نصر باز می گردد، هم چنان نیز وجود دارد، بر آن شدم که با ذکر چند نکته و دلیل، سیّد حسین نصر را معلم چهارم بنامم.
مخالفان، منتقدان و حتی موافقان اندیشه های سیّدحسین نصر ممکن است با این نامگذاری همدل، همراه و خلاصه موافق نباشند. هم چنان که نظر دکتر نصر را هم نمی دانم که با آنچه براساس اندیشه های وی مطرح می شود، روی خوشی نشان می دهد و یا خیر. امّا همانطور که بارها بر آن تأکید کرده ام، نقد و بررسی آثار و اندیشه های نصر را باید در هزاران صفحه و صدها کتاب و نوشته جستجو کرد، نه در رفتار و منش مدیریتی ایشان در دهه های چهل و پنجاه؛ و اگر کسی هم علاقه مند به کند و کاو در رفتار مدیریتی و اجتماعی و سیاسی ایشان است، حتماً باید به همه امتیازات و اشکالات آن دوره توجه کند، نه صرفاً بر اساس برخی پیش داوری ها و دغدغه های تک بعدی سیاست مآبانه به ارزیابی آن بپردازد.
در عین حال این نوشته اصلا به آن بخش از حیات سیاسی و اجتماعی سیّد حسین نصر مربوط نمی شود، به این دلیل ساده و واضح که اندیشه ایشان را باید در صدها اثر مکتوب بررسی کرد، نه تعقیب و گریز در رفت و آمدهای ایشان در مراکز دیوانی قبل از انقلاب.
بنابراین، نوشته حاضر فقط و فقط برمبنای اندیشه های سیّدحسین نصر با استناد بر آثار و اندیشه های ایشان است. در عین حال امیدی هم ندارم که این همه تاکید بر ضرورت بررسی و نقد اندیشه های نصر بر اساس آثار وی، برخی منتقدان حرفه ای و مخالفان پیمان بسته ایشان را از حاشیه پردازی غیر عالمانه و سیاست مآبی غیر علمی دور کند.
1. معلم اوّل و دوم و سوم
1.1. نامگذاری ارسطو به معلّم اوّل، و فارابی به معلّم ثانی از سوی مسلمانان از قرن های هفتم و هشتم هجری قمری به بعد دیده می شود، و اینکه در غرب نیز از ارسطو به معلّم اوّل یاد می شود، نشانگر تأثیر مسلمانان در اشاعه و توسعه تفکر یونانی است. با توجه به شباهت و قرابت ارسطو و فارابی در پاره ای مسائل فلسفی و حکمی، نامگذاری این دو حکیم به معلّم اوّل و معلّم ثانی نیز از این نوع نزدیکی و مشابهت بدور نیست.
برخی معتقدند ارسطو به دلیل پایه گذاری مکتب فلسفی جدید و فارابی نیز به دلیل شرح و بسط و اشاعه همان تفکر فلسفی ارسطویی، به این القاب مشهور گشته اند. البته اگر چنین بود حتماً حکماء مؤثرتر دیگر، هم در تأسیس مکاتب فلسفی در یونان، و هم در اشاعه مکتب فلسفی ارسطویی در حوزه اسلامی، از قبیل ابن سینا و به ویژه ابن رشد بوده اند که از این نامگذاری محروم گشته اند.
برخی دیگر نیز معتقدند فارابی تنها شارح ارسطویی نیست، و در حقیقت بعد از کندی که بیشتر به شرح آثار یونانی پرداخته است، به تأسیس یک مکتب جدید فلسفی دست زده است. بر این اساس، این گروه معتقدند گرچه کندی نخستین فیلسوف مسلمان است، اما این فارابی بود که توانست مکتبی فلسفی نوینی تأسیس کند، مکتبی که به همه مسایل فلسفی توجه می کند و با رعایت اصل وحدت، اجزاء و ساختار کاملاً منسجم و سازگاری را نشان دهد. در حقیقت ابن سینا و ابن رشد و دیگر حکماء شاگرد او بودند، و از این رو لقب معلم ثانی برای چنین فعالیت تأسیسی مهم به وی اهدا شده است. اگرچه این دیدگاه نیز نادرست نیست، نمی تواند علت اصلی این نامگذاری باشد، از آن رو که مؤسسان مهم تری از قبیل ابن سینا در حکمت مشایی، و یا سهروردی در حکمت اشراقی به افتخار این القاب مهم نایل نگردیده اند.
توجه خاص این دو حکیم بر علم منطق و اهمیت آن، و برخی نوآوری های آنان در این خصوص نیز از دلایل این نامگذاری خوانده شده است. ارسطو را واضع قوانین منطق و فارابی را نیز بنیان گذار منطق حکمت اسلامی می دانند. بر همین اساس است که روش شناسی در علوم، طبقه بندی علوم، و محوریت وحدت در علوم مختلف نیز از دلایل مهم نامگذاری ارسطو و فارابی به معلّم اوّل و معلّم دوم تلقی شده است. درحقیقت، منش اصلی معلّم، به ویژه در ادبیات اسلامی، راهنمایی و نشان دادن روش های علمی بر محور اصل وحدت است، و این ویژگی هم در ارسطو و هم به طور بسیار انحصاری در فارابی دیده می شود.
همه این عوامل می تواند درست و هر کدام نیز می تواند به تنهایی مورد توجه قرار گیرد. امّا نقطه مشترک این دیدگاه ها، برخورداری ارسطو و فارابی از یک جهان بینی و متافیزیک استعلایی است که دیگر جنبه ها و ابعاد مختلف فلسفه، علم، منطق و حتی علوم اعتباری و قراردادی و یا عقل عملی نیز در ذیل آن معنادار و جهت مند می گردد.
به عبارت دیگر اگرچه می توان به چند حوزه برجسته فلسفی و منطقی این دو حکیم اشاره کرد، همه یافته ها، دیدگاه ها و نظریات آنان از یک جهان بینی واحد سرچشمه می گیرد، و این جهان بینی به همه نگرشهای علمی و فلسفی دیگر جهت می دهد.
ناگفته نماند مقایسه ارسطو و فارابی به جهت اشتراک در فلسفه مشایی و تأسیسی بودن هر دو نباید ما را از تفاوت بزرگی که در تلقی از استدلال در نگرش عقل محور ارسطو در مقابل دیدگاه عقل وحدانی فارابی وجود دارد، غافل کند. به طور خلاصه می توان گفت تمام فلسفه فارابی و هر آنچه درباره خدا، نفس، عقل، اخلاق و سیاست می گوید، از یک روح واحد و اصل توحید در معارف دینی اسلامی ناشی شده است. در عین حال هر دو در وجوهی که گفته شد مشترک اند.
بعد از فارابی هیچ کس به لقب معلّم نامیده نشد تا در دوران صفویه که برای اولین بار تشیع به صورت واحد اجتماعی جداگانه ای در آمد، علوم گوناگون نیز در یکپارچگی و در سایه اصل توحید، به هم گره خورد و میرمحمد باقر داماد توانست فلسفة علوم عقلی و علوم دیگر را با تأسیس مکتب اصفهان احیاء کند. و این خود عاملی برای نامگذاری این حکیم به معلّم ثالث شد، همو که خود بارها در آثارش ابن سینا را با عنوان "شریکنا فی الریاسه" و فارابی را با لقب "شریکنا فی التعلیم" می خواند.
در حقیقت بر خلاف ارسطو و فارابی، او به صراحت خود را در مقام اعلای تعلیم و ریاست قرار داده است. همانطور که گفته شد میرداماد نیز مثل فارابی به دنبال یکپارچگی و وحدت میان دین و فلسفه بود، و آن دو را از هم جدا نمی دانست، نکته ای که به نظر مولف در نامگذاری القاب سه گانه مورد بحث از بیشترین اهمیت برخوردار است.
2.1. - براساس آنچه به اختصار در بند بالا گفته شد، شاید ویژگی های چهارگانه (بسیار نزدیک به هم ) ذیل، علل اصلی نامگذاری این سه حکیم به القاب معلّم اوّل و معلّم دوم و معلّم سوم است، گرچه دوباره یادآور می شوم که این ویژگی ها اختصاص و انحصاری به این سه حکیم ندارد، و می توان آن را در دیگر حکماء و فیلسوفان نیز مشاهده کرد.
دومین ویژگی آن است که مکتب حکمی این سه معلّم، پاره ای نظریات از هم جدا و از هم گسیخته در عرصه های گوناگون عقلی- فلسفی و یا دانش علمی و یا حکمت عملی نیست. در حقیقت، روح و معنای واحدی به مثابه نفس، کالبد و اجزاء این مکاتب را در یک نظام جامع و منسجم به هم متحد کرده است.
این وحدت نفسانی، از دو جنبه حائز اهمیت است. یکی برخورداری این مکاتب از یک جهان بینی روشن و آشکار، و دوم اصل وحدت و توحید در این مکاتب چندگانه. هم چنین جامع نگری همراه با وحدت در این مکاتب باعث شده است که ابعاد مختلفی از علوم از حکمت نظری تا حکمت عملی و هنر و اخلاق و معماری و ادبیات مورد توجه قرار گیرد.
این بدان معنا نیست که علوم مختلف، همه به یک اندازه در اندیشه این سه حکیم رشد و تکامل یافته اند، امّا همه از روح واحد و جهان بینی یکتایی برخوردارند، جهان بینی ای که اصل آن را باور به امر مقدس تشکیل می دهد. این اصل هم در حکمت ارسطو مشهود و آشکار است، و هم به طور خاص با تاثر حکمت اسلامی از تعالیم دینی و قرآنی، در تلقی فارابی و میرداماد بسیار تعیین کننده در چنین نامگذاری درخشانی است.
سومین ویژگی به این مساله بازمی گردد که آنچه درباره اندیشه های این سه حکیم دیده می شود، به معنای دقیق، حکمت است تا فلسفه و علم؛ حکمت همان جهان بینی مبتنی بر باور به اصول متافیزیکی به ویژه مقوله باور (عقلانی) به خدا است که تجلی خود را در اجزاء و نظریات و دیدگاه های مختلف نشان می دهد.
فلسفه الهی، مشخصه اصلی و بارز این سه مکتب است؛ فلسفه ای که از این جهت نه جدید است، و نه بشری، حکمتی که روح آن را در پیشینیه همه تمدن های اصیل دینی و الهی نیز، و لو نه لزوماً با بیان و ادبیات فلسفی، می توان مشاهده کرد.
چهارم، لقب دادن این سه حکیم به معلّم که از جنبه معنایی مقدسی در ادبیات دینی اسلامی برخوردار است، نشان دهنده نقش مهم تعلیمی این سه حکیم است. گرچه کمتر به این موضوع توجه می شود، حتماً چنین لقب پرمعنایی، نمی تواند به صورت مجامله ای و یا تصادفی رخ داده باشد.
علم در فرهنگ اسلامی هم رسالت و مأموریت های الهی دارد، و هم دارای ویژگی هایی در نظام علمی مطلوب است. هدایت گری، آزاد اندیشی، تفکر خلاق، نقد پذیری و گفتگوی علمی، روش مند بودن، تنها چند شاخص مهم در نظام تعلیم و تربیت اسلامی است، و البته همه اینها در تأمین و هم جهت با امر غایی تعلیم و تربیت، یعنی تحقق اهداف اصلی بعثت انبیاء در تزکیه و معرفت، آزادی انسان از اسارت جهل، عدالت اجتماعی، و پیشرفت اخلاقی انسانی است. در غیر این صورت، همان است که توصیه شده است از شرّ آن (علم غیر نافع) به خداوند پناه بریم.
تاریخ تأثیرات معلّمی این سه حکیم در دوره خود و به ویژه اعصار بعدی نشان دهندة آن است که علاوه بر ابعاد دیگر، نقش معلمی این سه حکیم نیز در این لقب گذاری مهم است.
2. و اما، معلّم چهارم، سیّد حسین نصر
1.2. مجدداً یادآور می شوم آنچه در این نوشته کوتاه به رشته تحریر در آمده است، صرفاً براساس اندیشه ها و افکار دکتر سیّد حسین نصر، آن هم با اتکاء به منابع و اسناد مکتوب، و صدها کتاب و مقاله و هزاران صفحه نوشته های ایشان است. بنابراین انتظار می رود که ناقدان حرفه ای و مجرب از انتقادات شخصی و بررسی کارنامه اداری و مدیریتی و حتی شخصیتی دکتر نصر پرهیز کنند، و به جای آن همت خود را صرف نقد عالمانه و علمی کنند.
در عین حال اگر به هر دلیل، ناقدان و منتقدان به دنبال بررسی ابعاد زندگی شخصی و مدیریتی ایشان قبل از انقلاب هستند، سعی کنند عملکرد و سوابق بیشتری را مورد توجه خود قرار دهند، از انجمن حکمت و فلسفه ایران تا دانشکده ادبیات و کتابخانه دانشگاه تهران، و تا ریاست دانشگاه صنعتی شریف، و در کنار اینها ریاست دفتر فرح پهلوی. اشاره به موضوعی خارج از حیطه این نوشته شاید بتواند علامت و یا شاخص روشنی برای علاقه مندان ایجابی و یا سلبی به زندگی شخصی و مدیریتی دکتر نصر باشد.
سیّد حسین نصر در سال های ریاست دانشگاه صنعتی شریف ( آریامهر قبل از انقلاب ) دروس فلسفی و مضامین و تعالیم دینی و اسلامی را در دانشگاهی که به طور مطلق فنی و مهندسی و بر اساس الگوهای غربی توسعه طراحی شده بود، راه اندازی و ارایه کرد.
دوستی و آشنایی با شهید مطهری و همکاری آن شهید با سیّد حسین نصر نیز بر اهمیّت این فضای فکری مهم افزود، و در زمانی کوتاه مورد پذیرش و حتی استقبال بسیاری از دانشگاهیان و به ویژه استادان و دانشجویان آن دانشگاه قرار گرفت؛ همان طرحی که در دهه 70 به همت و تلاش ستودنی دکتر مهدی گلشنی در قالب راه اندازی دوره کارشناسی ارشد و پس از آن دوره دکتری فلسفه علم، احیا شد؛ و اینک 37 و اندی سال از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران سپری شده است، و در حوزه علوم انسانی و پرهیز از مهندسی زدگی و تکنوکراسی رادیکال، به وفور صحبت شده است، در عین حال در همین دانشگاه صنعتی شریف، غلبه مهندسی گرایی در حدی است که امروز هویت برخورداری از چنین امر مهمی با سوال ها و تردیدهای زیادی مواجه است؛ تردیدهایی که ریشه آن علم زدگی افراطی، مهندسی گرایی رادیکال، تکنوکراسی مسلط بر جامعه علمی امروز، و الگوپذیری از توسعه غربی است؛ امری که سیّد حسین نصر بیش از چهل سال قبل درباره آن مطالب مفید و متنوعی نوشت، و در کنار آن کارها و اقداماتی نیز به انجام رساند.
منتقدان حرفه ای و با تجربه حتماً بیش از این بنده، از چنین سابقه ای آگاه اند. و اگر کسی به دنبال عملکرد سیاسی و مدیریتی ایشان است، به این نمره های درخشان سیّد حسین نصر در کارنامه قبل از انقلاب ایشان نیز توجه کند؛ و گرنه نقد و طعنه عیب جویانه چه از عبدالکریم سروش و جواد طباطبایی و چه از آیت الله رشاد نه زیبنده، و نه شنیدنی، و نه پذیرفتنی است.
خلاصه آنچه ذیلاً می آید صرفاً براساس اندیشه ها و افکار سیّد حسین نصر در نوشته های متعدد ایشان است.
2-2- به نظر راقم این سطور، سیّد حسین نصر را به دلایل زیر می توان معلّم چهارم نامید:
جهان بینی اللهی
سیّد حسین نصر، خود را با حکمت خالده (یا جاودان خرد) معرفی می کند و دیگران نیز از وی با همین عنوان و البته در غرب بیشتر با سنت گرایی می شناسند (به دلیل تقابل با مدرنیسم). حکمت خالده یک نظریه فلسفی صرف و یا یک دیدگاه کلامی و عرفانی نیست؛ حکمت خالده یک جهان بینی الهی جامع در مورد همه پدیده های هستی است. فلسفه، عرفان، کلام، ادبیات، هنر، اخلاق و همه شئون انسانی و البته همه مراتب هستی، در این جهان بینی الهی تبلور می یابد. در این جهان بینی، فلسفه صرفاً فعالیتی مقدّس برای شناخت جاویدان خرد، و هدف آن نمایان ساختن حقیقتی به نام واحد مطلق است و از اینرو از دیدگاه نصر، بسیاری از علوم و معارف و فلسفه هایی که عقول جزئیه را مشغول و تباه کرده است، مانع وصول به حقیقت و مخالف عقل حقیقی است.
عین همین الگو در مورد علم نیز صادق است. علم و دانش های تجربی نیز باید در مسیر کشف راز هستی در شناخت ابعادی بسیار کوچک از شگفتی های آفرینش آن امر مطلق باشد، و اگر حاصلی غیر از این باشد همه حجاب است و مانع . هنر و ادبیات و معماری و مینیاتور و اخلاق نیز بر همین محور اتکاء دارد.
اگرچه جاودان خرد، جهان شمول است، و در تمامی ادیان و تمدن های اصیل، محور بنیادین تلقی شده است، و اگرچه این حکمت نه شرقی است ذاتاً و نه غربی، امّا خاستگاه آن به لحاظ سابقه تمدنی بیشتر در شرق، و در قرن بیستم به پشتوانه عظیم این سابقه تمدنی، به اروپا و امریکا باز می گردد.
سیّد حسین نصر در حال حاضر آخرین حلقه از این حکمت دیرینه، و تنها نماینده مسلمان شیعی این حکمت در غرب است. گفتنی است سیّد حسین نصر اگرچه در حلقه سنت گرایان قرن بیستم و قرن حاضر در غرب قرار می گیرد، تاکید و تمرکز وی بر قرآن و تفکر عقلانی اسلام، حکمت وی را از آنچه دیگر سنت گرایان گفته اند کاملا ممتاز و درخشان کرده است.
روح، معنا و امر مطلق در حکمت خالده جدید محسوب نمی شود، اما آنچه سیّد حسین نصر در عصر حاضر معرفی کرده از چند سرچشمه ناب نشأت گرفته است؛ قرآن، سنت عقلانی اسلامی ( به ویژه در ایران )، و تمدن های اصیل دینی. بنابراین حکمت نصر، حکمتی جدید و برآمده از سنتی دیرینه و تکمیل حلقه سنت گرایان غربی در اروپا و امریکا است. تفسیر بی نظیر سیّد حسین نصر در انسجام و هم آوایی این اصول، وی را در زمره مهم ترین متفکران مسلمان عصر حاضر قرار داده است.
وحدت و توحید
محور همه پدیده های هستی، شئون انسان، و معرفت بشری، امر واحد و واحد مطلق و توحید محض است. خداوند به مثابه حق، نامتناهی و حقیقة الحقایق است و اصل و منشاء همه صور و جواهر است و آن واحدی یگانه است.
نصر، شناخت این امر مطلق را فقط در سایه جاودان خرد و همراهی وحی و عقل می داند، و گمشده عصر امروز را همین امر مطلق می داند که در اثر نفوذ شکاکیت و نسبیت دوره مدرن به گوشه ای رانده شده است. بازگشت به سنت و منابع سه گانه گفته شده(قرآن، سنت عقلانی اسلامی، تمدن های اصیل دینی) تنها راه ممکن برای درک این حقیقت را فراهم می کند. نصر معتقد است اسلام و حکمت اسلامی، می تواند منبع قابل اتکا و مهم ترین سرچشمه اصیل برای شناخت امر مطلق باشد.
در نتیجه، جهان بینی الهی، جاودان خرد، و سنت گرایی سیّد حسین نصر، به رغم تکثر در عرصه های مختلف الهیات، علوم، هنر، اخلاق، و متافیزیک از یک روح و امر واحدی برخوردار است که اگر از آن خارج شود، چنان که اروپا پس از رنسانس دچار این آفت شد، موجب سرگشتگی، حیران، و سردرگمی بیشتر انسان می گردد، و همه امور انسانی در پرتو اصول مابعد الطبیعی ای است که مسیر وصول به حقیقت محض و امر واحد را طی می کند.
تلقی سیّد حسین نصر از وحدت ادیان نیز کاملاً منطبق بر وحدت حقه الهی و شئون مختلف آن در رسالت انبیاء است، دیدگاهی که ضمن پذیرش اصل مهم نبوت و نسخ ناپذیری تعالیم و اهداف انبیاء الهی، و هم چنین پذیرش اصل خاتمیت دین اسلام به عنوان کاملترین ادیان، مانع هر گونه نسبیت گرایی و بشری کردن وحی الهی است.
قرآن
تلقی سیّد حسین نصر از قرآن و ضرورت بازنشر تعالیم و اندیشه های جاودان این آخرین اعجاز خداوند، از دیگر دلایل ادعای این نوشته است. اگرچه جاودان خرد سیّد حسین نصر، به هیچ روی تعالیم ادیان و پیامبران الهی دیگر را نسخ پذیر نمی داند، آن هم به دلیل روشن نسخ ناپذیری حقایق و اصول یکسان نبوت و بعثت پیامبران، تردیدی نیست که قبول اصل خاتمیت و جاودانگی و وحیانی بودن قرآن، راه هرگونه نسبیت گرایی، تساهل در اصول، و غیر آسمانی خواندن این کلام مستقیم خداوندی را می بندد.
در عین حال، اصل نبوت و وحیانی بودن همه ادیان الهی (مورد تاکید قرآن) مسیر هر گونه نص گرایی افراطی، جمود اندیشه، و تحجر را نیز سد می کند.
تقابل شدید جاودان خرد با وهابیت و وهابی زدگی و سلفی گرایی و زاده های متنوع و متکثر آن در دوران حاضر، به زعم صاحب این سطور خود شاخص مهمی در حقانیت سنت گرایی قرآن محور سیّد حسین نصر است.
تاکید فراوان نصر بر یافتن ریشه ها و تاثیرات قرآنی بر حکمت عقلانی اسلامی و تعریف جدید از حکمت به جای فلسفه، و بازتعریف موضوع و غایت این علم حتی در مشایی ترین حکماء اسلامی از قبیل ابن سینا و خواجه نصیر الدین طوسی، در کنار تلاش های مستمر ایشان در یک دهه اخیر در تدوین و تالیف و انتشار اثر ارزشمندی در ترجمه و تفسیر قرآن و قرآن پژوهی، محوریت این موضوع را بیش از پیش نشان می دهد.
معلّم حقیقی
سیّد حسین نصر، یک معلّم حقیقی و واقعی است، و حکمت وی ویژگی های تعلیمی ممتازی دارد که با توجه به اصول فوق و نکات زیر، وی را می توان معلّم چهارم دانست.
1- جاودان خرد سیّد حسین نصر، مبتنی بر منابع و سرچشمه-های ناب حکمت است که در عصر حاضر از اروپا و امریکا سر زده است، امّا سابقه ای درخشان و دیرینه دارد. ظهور این حکمت در غرب خود فرصتی فراهم آورد که به برخی سؤال ها و ترس ها و تردیدهای انسان متحیر پس از دورة سنت زدایی رنسانس پاسخ دهد.
اگرچه واکنش ها و مکاتب فلسفی متعددی در غرب بر ضد و یا نقد مدرنیته و مدرنیسم ظهور کرد، هیچکدام جامعیت، انسجام، و پیشینه لازم را با خود به همراه نداشت. سنت گرایی و جاودان خرد سیّد حسین نصر این فرصت را در عصر حاضر ایجاد کرده است.
مؤلف این سطور ادعای موفقیت کامل در این مسیر را ندارد، بلکه صرفاً به این نکته توجه می کند که سنت گرایی و جاودان خرد صرفاً یک فعالیت و حرفه فلسفی محض نبوده است، و می تواند کارآیی و کارآمدی لازم در حل مسایل و مشکلات انسان امروزی بر مبنای جهان بینی روشن خود ایفاء کند.
2- جاودان خرد و سنت گرایی نه به نام مؤسسان و مروجان جدید اروپایی آن از قبیل گنون و شوان و بورکهارت و کوماراسوامی، که با نام سیّد حسین نصر گره و اشاعه یافته است. اروپا و آمریکا، بخشی از قاره آفریقا و هم چنین آسیا و به ویژه شرق آسیا، بسیاری از آثار نصر را ترجمه کرده اند و شاگردان مستقیم و غیر مستقیم زیادی در ترویج این حکمت (اصالتاً شرقی) فعالیت دارند.
3- تقابل با مدرنیسم با همه ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی آن از ویژگی های بارز جاودان خرد محسوب شده است. این بدان معنا است که جاودان خرد جهان بینی ای الهی، و مدرنیسم با همه ابعاد و تجلیات آن، جهان بینی ای غیر الهی است.
4- جاودان خرد سیّد حسین نصر با اصول خود، به همه علوم حقیقی و اعتباری، دانش ها، هنر، ادبیات، معماری، و موسیقی با اقتصانات متفاوت و منابع و روشمندی های مختلف خود، اصالت می بخشد، تا آنجا که اصل وحدت حقه الهی پیش فرض و روح حاکم بر این علوم و صناعات باشد. این بدان معنا است که جاودان خرد یک نظریه پردازی انتزاعی محض، یک مهارت و یا تفنن فلسفی، یافته ای علمی، و یا امری تکنیکی- کاربردی جزیی نگر نیست، در حالی که همه اینها، و بالاتر، همه امور هستی و انسان را تجلی آن امر واحد می داند.
5- جاودان خرد سیّد حسین نصر، از روش شناسی بسیار روشنی بهره مند است. قرآن ( و اسلام )، سنت عقلانی اسلام، و تمدن های اصیل الهی (و دینی)، منابع این حکمت در یک نظام جامع و منسجم را تشکیل می دهد. انتقال سنت گرایی ظهور یافته در اروپا و امریکا به سیّد حسین نصر، حکمت نوین و جامعی را شکل داد که توجه به کلام وحی و آموزه های اسلام، برتری و مزیت آن را در دنیای معاصر به خوبی نشان داد.
در عین حال، جاودان خرد سیّد حسین نصر، حکمتی فعال و پویا است که می تواند جوابگوی سؤال ها و شبهات معاصر نیز باشد. تلاش 10 سال اخیر سیّد حسین نصر در ترجمه قرآن کریم و مجموعه مقالاتی در قرآن شناسی و تفسیر صحیح و اصولی از قرآن، آن هم در شرایطی که شاید بدترین چهره ممکن از اسلام از سوی حکومت آل سعود و دنباله های نظامی آنان معرفی می شود، نشانگر اهمیت و کارایی این حکمت الهی است. مثال هایی از این دست نشان دهنده پویایی و کارآمدی این حکمت و ( برخلاف برخی مکاتب فلسفی دیگر) پرهیز از انتزاعی گرایی، مدگرایی و تفنن فلسفی و منطقی است.
ضرورت برخورد مسئولانه مبتنی بر اصل توحید با طبیعت و حل مسأله محیط زیست نه با مهندسی برتر که با تغییر جهان بینی حاکم بر رابطه انسان و طبیعت در کتاب دین و نظام طبیعت، علم قدسی در پاسخ به تعارض علم و دین در کتاب نیاز به علم مقدس، معرفی تردید ها و شکاکیت ناشی از رویداد 11 سپتامبر در امریکا نسبت به اسلام به خصوص اصل جهاد در کتاب قلب اسلام، معرفی اصول دین اسلام در کتاب جوان مسلمان و دنیای متجدد، حل تعارض باور به وجود خدا و فاعلیت خداوند در کتاب نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تنها بخشی از پویایی و فعال بودن حکمت خالده در نسبت با مسایل و سوال ها و شکاکیت های جدید را نشان می دهد.
6- ویژگی های شخصیتی ـ علمی سیّد حسین نصر نیز از چهرة وی، یک معلّم راستین و حقیقی را نشان می دهد. آزاد اندیشی، نقادی و نقدپذیری، گفتگو محوری، روش مندی، یادگیری مستمر و بی وقفه، استاد داشتن و معلمی، تنها بخشی از ویژگی های تعلیمی این حکیم معاصر است.
حکمت خالده، جاودان خرد، و یا سنت گرایی سیّد حسین نصر، در سایه منابع سه گانه اصلی قرآن، سنت عقلانی اسلام، و تمدن-های اصیل (الهی و دینی)، در فضای فکری انگلیسی زبان رشد و کمال یافته است، و خود را تبدیل به یک الگوی فکری مبتنی بر وحدت مطلق، و جهان بینی الهی کرده است که شئون مختلف آن، علوم و دانش و معارف عقلی و حکمت عملی را با اصول منابع و روش مندی خود ( با حفظ اصل وحدت ) در بر گرفته است. و امروز نه تنها در دنیای انگلیسی زبان که در بسیاری از حلقه های فکری در سراسر جهان به حکمتی جامع و فراگیر تبدیل شده است. طرح و بررسی و نقد عالمانه این اندیشه در مجامع مختلف دنیا خود حکایت از این ادعا دارد. سخنرانی های گیفورد و یا اختصاص یک مجلد از مجموعه ارزشمند کتابخانه فیلسوفان زنده به تنها نماینده مسلمان و شیعی و ایرانی تا به امروز در کنار ده ها شاهد و قرینه دیگر نشانگر زنده بودن و نشاط این تفکر حکمی است.
این به معنای درست بودن و یا انطباق پذیری همه آنچه در این حکمت گفته شده نیست، امّا حتماً به این معنا است که بتوان گفت؛
سیّد حسین نصر، معلّم رابع
لینک کوتاه: کپی لینک
توضیح وزیر آموزش و پرورش درباره اخراج سیاسی دانشجویان دانشگاه شهید رجایی ؛ اخراج نشدند، خودشان مشروط شدند سخنگوی شهرداری تهران : تعدادی از اتوبوس‌هایی که از یکی خودروساز‌های داخلی خریداری کردیم، حتی روشن هم نمی‌شوند عارف : اگر حملات غیرمنصفانه ادامه یابد، به مردم اطلاع خواهیم داد چه تحویل گرفته‌ایم / «آگاهانه» سکوت کرده‌ایم دستگیری ۳ شهروند ازبکستان به اتهام قتل خاخام اسرائیلی در امارات (+عکس) امضای توافقنامه ایران با گروه مبارزه با پول‌شویی اوراسیا ؛ یک گام دیگر برای FATF ادعای نماینده مجلس: قانون عفاف و حجاب تا ۱۵ آذر توسط رئیس مجلس ابلاغ می‌شود معاون حقوقی رئیس جمهور: قانون عفاف و حجاب در حالت تعلیق قرار گرفته است تکذیب توقیف لوگو پرسپولیس توسط طلبکار میلیاردی ! شهادت یک مرزبان در مسیر خاش - زاهدان رئیس قوه قضائیه : حکم جلب نتانیاهو گرچه ناکافی اما مایه مباهات قضاوت بود تویوتا بی زد7؛ جدیدترین سدان ژاپنی در راه بازار(+عکس) قوانین AFC سد راه جوانگرایی موسیمانه! وکیل توماج صالحی : با صدور قرار موقوفی تعقیب؛ پرونده مختومه شد افزایش شانس خرید و فروش با جستجوی هوشمند دیوار سخنگوی دولت : حتی اگر خودروی گشت ارشاد به صورت فیزیکی وجود داشته باشد اما عملا اتفاقی نمی‌افتد/ به وفاق رسیده ایم
سید حسن نصر رو همه دنیا می شناسند؛ هر چند در ایران مهجور است.
همچنین منظومه فکری قابل تاملی دارد.
هر چند اطلاق یک عنوان(معلم چهارم) نیاز مند اجماع جامعه فکری در یک عصر است نه بر آمده از اجتهاد شخصی.
الحق که پروفسور نصر معلم چهارم هستند علیرغم تمام کینه توزیهایی که علیه ایشان است