گزارش میدانی از رمز و راز توسعه کره‌جنوبی

در حالی که نام کره‌جنوبی، با کلماتی مانند «رشد سریع و پایدار اقتصادی»، «توسعه صنعت خودرو و تکنولوژی» و «عبور از بحران‌های اقتصادی» گره خورده، اما در حال حاضر تظاهرات چند صد هزار نفری، برای اعتراض به نفوذ یکی از نزدیکان رئیس جمهوری در تصمیم‌گیری‌های مهم کشور، در جریان است. معترضان به دلیل استفاده این فرد از رانت دولتی برای پیشبرد اهداف شخصی، خواستار کناره‌گیری رئیس‌جمهوری از قدرت هستند و حتی عذرخواهی او را ناکافی می‌دانند. 

بررسی‌های میدانی خبرنگار «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد که این اعتراض به شکل سازمان‌یافته، از هفته‌های گذشته شروع شده است و به نظر می‌رسد تا تحقق خواسته معترضان ادامه خواهد داشت. در این گزارش،‌ ضمن بررسی نوع و ساختار اعتراض در این کشور توسعه‌یافته شرقی، بازیگران اصلی توسعه کره‌جنوبی با مشاهدات عینی به تصویر کشیده شده است.

به‌طور حتم، برای ایجاد انگیزه در توسعه و پیشرفت، نیاز به دسترسی آسان و سریع به آمار، اطلاعات و اخبار شفاف است. دسترسی به اخبار، نیازمند دو عنصر زیرساخت مناسب و نهادهای خبری توسعه‌یافته است. در مدت زمان کوتاه حضورم در کره‌جنوبی، مشاهده کردم این کشور هم به لحاظ زیرساخت‌ها برای انتقال اطلاعات و هم به لحاظ توسعه رسانه‌های مستقل در سطح مطلوبی قرار دارد. جالب اینکه وقتی از مردم کره‌جنوبی، درخصوص آزادی رسانه‌ها سوال کردم، این سطح آزادی رسانه‌ای را مطلوب نمی‌دانستند.

مطبوعات و رسانه‌های مستقل در کره‌جنوبی، بسیار ریزبین و فعال هستند به نحوی که یکی از مشاغل مهم، پراسترس و البته قابل احترام در این کشور، شغل خبرنگاری است. یکی از افرادی که با خبرنگاران این کشور در ارتباط بود، عنوان کرد:‌ «به دلیل جدیت و استرس خبرنگاران در این کشور، بسیاری از خبرنگاران با بیمارهای گوارشی دست و پنجه نرم می‌کنند.»

 در حال حاضر، مردم کره 80 درصد اخبار خود را از طریق رسانه‌های تصویری دنبال می‌کنند و این کشور از لحاظ تعداد خوانندگان اخبار در اینترنت رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. اما همچنان رسانه‌های مکتوب و نوشتاری نیز مرجع خبری بخش قابل توجهی از جامعه قرار دارد و در هر گوشه شهر می‌توان روزنامه را در سبد خرید افراد مشاهده کرد.

 مطمئنا بخشی از توسعه اقتصادی مربوط به روزنامه‌نگاری تحقیقی و مستند‌نگاری است که در اصحاب خبری این کشور شرقی وجود دارد. در واقع رصد و پایش رسانه‌ها، برای جلوگیری انحراف سیاستمداران از مسیر مشخص توسعه، باعث می‌شود که انحراف از خط اصلی به حداقل برسد. 

از سوی دیگر، قدرت و استقلال رسانه‌ها در کشور باعث شده نوعی اعتماد عمومی در شفافیت اخبار شکل گیرد. در این کشور خط قرمزهای تعیین شده برای رازداری رسانه‌ای، در سطح حداقلی قرار دارد. بخشی از سفر ما بازدید از یکی از تلویزیون‌های کی‌بی‌اس بود، محلی که فرآیند تولید خبر در رسانه‌ها، برای دانش‌آموزان به تصویر کشیده می‌شد. نکته قابل توجه این بود که تلویزیون دولتی این کشور، در یک ساختمان مجاور خیابان‌های اصلی کره قرار داشت که دسترسی به آن برای عموم بسیار آسان بود.

در هفته‌های اخیر مهم‌ترین خبر رسانه‌های کره‌جنوبی، جنجال سیاسی بر سر اثرگذاری یکی از دوستان نزدیک رئیس جمهوری این کشور، در تصمیم‌گیری‌های دولتی بوده است. پارک گون هه، رئیس‌جمهور کره‌جنوبی، برای این رسوایی از مردم به شکل رسمی عذرخواهی کرده است، اما از نظر مردم کره‌جنوبی، این عذرخواهی برای چشم‌پوشی از «یک رانت دولتی» کافی نبوده است. چوی سون شیل، دوست 40 ساله رئیس‌جمهور متهم است که علاوه بر تاثیرگذاری بر تصمیم‌های مهم رئیس‌جمهوری، مبادلات مالی با شرکت‌های کره‌ای داشته است.

البته این اعتراض یک شبه‌ صورت نگرفت. در هفته‌های گذشته،‌ در زمان حضور من در سئول، این تظاهرات آرام آرام شکل گرفت و در خیابان‌های اصلی پدیدار شد. حتی برخی از معترضان به سبک جنبش وال استریت، بابرپایی چادرهایی طی شبانه‌روز، اعتراض خود را نشان می‌دادند. چادرهایی که در کنار برج‌ها و آسمان‌خراش‌های بزرگ سئول، برپا شده بود و با گذشت زمان، به شکل سازمان یافته‌ای ادامه یافت. تظاهراتی که به گفته رسانه‌ها احتمال دارد به یک میلیون نفر نیز برسد، حال آنکه دو هفته قبل، تعداد معترضان از 100 نفر تجاوز نمی‌کرد.

شاید این سطح از اعتراض برای استفاده رانتی یک مقام غیر دولتی، برای برخی جای سوال باشد، اما باید توجه داشت در کشوری که تقریبا همه امور از یک قاعده و نظم مشخص بهره می‌برد، «یک بی‌نظمی» به شکل قابل توجهی پدیدار می‌شود. بنابراین هنگامی که چنین رابطه غیرمعمولی پیش می‌آید، رسانه‌ها و نهادهای غیردولتی، در کنار افراد جامعه به شکل جدی خواستار پاسخگویی مسوولان خواهند شد. اعتراضی که به شکل ساختاریافته، تا تحقق هدف خود پیش خواهد رفت. 

وقتی از یکی از معترضان درخصوص دلیل تداوم اعتراض سوال کردم، او پاسخ داد: «عشق به سرزمین و آینده کشور باعث می‌شود افراد جامعه بر سر هیچ انحرافی کوتاه نیاید.» او با اطمینان خاصی تاکید می‌کرد رئیس‌جمهوری در ماه‌های آینده برکنار می‌شود.

نبض اقتصاد کره‌جنوبی بیش از آنکه متاثر از فعالیت‌های دولتی باشد، در گرو توسعه شرکت‌های بزرگ خصوصی است. در واقع یکی از نقاط حمایت‌کننده صنعت در این کشور، نوع تعامل و رابطه‌ای است که دولت و بخش خصوصی در این کشور دارد. این تعادل، تا حدودی بقا و قدرت دولت را تضمین می‌کند. مساله ساده است، دولت کره‌جنوبی نفت یا منابع طبیعی برای فروش و ایجاد درآمدهای ملی ندارد. بنابراین نیاز دارد برای پیشرفت بخش خصوصی ریل‌گذاری کند. تحقق توسعه اقتصادی، مهم‌ترین هدف دولت کره‌جنوبی است، زیرا در گرو حصول به این عنصر می‌تواند از یکسو بقای خود و هویت ملی را حفظ کند و از سوی دیگر، سیاست‌های تعیین شده خود را با موفقیت پیش ببرد. در این مسیر بخش خصوصی و دولت، در مسیر توسعه دو قطب مخالف هستند که مانند آهن ربا یکدیگر را جذب می‌کنند. تابع هدف در بخش عمومی و خصوصی به شکلی است که طی یک بازی برد- برد، به دنبال افزایش بهره‌وری در بخش خصوصی و دولتی است. مشاهدات عینی از خیابان‌های سئول نشان می‌دهد مردم این کشور نیز بزرگترین مصرف‌کننده، تولیدات این کشور هستند. هیوندایی، کیا و سامسونگ بیشترین سهم را در خودروهای سئول دارند.

 شرکت سامسونگ که در داخل ایران، به‌عنوان شرکت تولیدکننده لوازم صوتی و تصویری معروف است، در زمینه تولید خودرو در داخل کره‌جنوبی نیز پیشتاز است. سوال مهمی که در ذهن من شکل گرفته این بود که «چرا برخلاف کیا و هیوندایی، این محصولات به ایران وارد نشده است؟» ب

خش خصوصی تنها در صنعت حضور ندارد، به‌عنوان مثال بسیاری از موزه‌ها و نهادهای گردشگری، این کشور از سوی بخش خصوصی تاسیس و اداره می‌شود. این موضوع باعث تنوع عرضه محصولات گردشگری در کره می‌شد و مردم با توجه به این تنوع، از قدرت انتخاب برای گذراندن اوقات فراغت برخوردار می‌شدند. کارشناسان کره‌ای، یکی از رموز موفقیت سیاست‌گذاری دولتی این است که به‌طور مداوم از نظر متخصصان، کارشناسان و فعالان بخش خصوصی در تدوین برنامه‌های توسعه‌ای بهره‌برداری می‌کرده است، به بیان دیگر سیاست‌گذاری دولتی با تمرکز بر رشد صادرات کشور، راهبردی برای تسهیل فعالیت بخش خصوصی در نظر گرفته است. همزمان با تدوین مقررات شفاف، نقش دولت و بخش خصوصی در برنامه‌های توسعه‌ای و اقتصادی کاملا مشخص است. در کره‌جنوبی، هر کس نقش خود را می‌داند و به آن عمل می‌کند، رفتاری که حتی در زندگی روزمره مردم و بین طبقات مختلف جامعه قابل مشاهده است. به‌عنوان مثال، اگر در برنامه زمان‌بندی ما تاخیری به دلیل عدم حضور خبرنگاران صورت می‌گرفت، مسوول راهنمای ما سعی می‌کرد این عقب افتادگی را طی برنامه جبران کند، تا همه امور به برنامه زمانبندی اصلی بازگردد. یعنی سعی می‌شد عقب‌ماندگی، با تلاش و کوشش جبران شود.

 

برخی دیدگاه‌ها در داخل کشور، یکی از دلایل عدم توسعه اقتصاد کشور را قرار گرفتن درمنطقه بی‌ثبات خاورمیانه می‌دانند. این در حالی است که کره‌جنوبی، در همسایگی یک کشور اقتدارگرا، به اهداف و برنامه‌های توسعه‌ای خود دست یافته است. در واقع تصمیمات غیر قابل پیش‌بینی رهبران کره شمالی، در هر لحظه ریسک بالای سیاسی را برای کره‌جنوبی به همراه داشته است. 

با توجه به اینکه روابط کره‌جنوبی و کره شمالی، پس از آتش بسی که در ماه ژوئیه سال 1953 به امضا رسید، همیشه پرنوسان بوده، این موضوع ریسک فرامرزی را برای توسعه اقتصاد کره به همراه داشته است. هنگامی که در سئول بودم نمی‌دانستم تنها 194 کیلومتر با پیونگ یانگ فاصله داریم یعنی فاصله‌ای به اندازه تهران تا آمل، البته فاصله مرز دو کره تا سئول تنها 50کیلومتر بود. مسوولی که از سازمان گردشگری کره، ما را در این سفر همراهی می‌کرد، عنوان کرد: «هنگامی که تهدیدات کره شمالی برای حمله آغاز می‌شود، قیمت تورهای مسافرتی به شکل قابل توجهی کاهش می‌یابد.»

 اگرچه آمریکا نقش قابل توجهی در کاهش ریسک سیاسی و افزایش امنیت کره‌جنوبی ایفا می‌کند، اما در گفت‌وگویی که با برخی از افراد این کشور داشتم، به این نکته پی بردم که بسیاری از جوانان از میزان دخالت آمریکا در مسائل سیاسی کشور ابراز نارضایتی می‌کردند. تهدید دیگر از سوی همسایه و قدرت اقتصادی، یعنی ژاپن نیز احساس می‌شود. به دلیل حملاتی که در سال‌های دور از سوی این کشور به کره‌جنوبی شده بود، هنوز در ذهن مردم این کشور، ژاپن یک کشور متخاصم محسوب می‌شود. به دلیل وجود یکی از شرکت‌های ژاپنی در اطراف هتل محل اقامت ما، افراد ژاپنی بسیاری در این هتل وجود داشتند، البته این موضوع را در صحبت با یکی از خدمه‌های هتل متوجه شدم، زیرا تشخیص افراد کره‌ای با ژاپنی برای من میسر نبود.

اطلاعاتی که یکی از شهروندان سئول درباره رابطه با ژاپن در اختیار من قرار داد، نشان می‌داد که در گذشته، کره‌جنوبی راه رسیدن ژاپنی‌ها به خشکی و ارتباط با دیگر کشورها محسوب می‌شد، به همین دلیل ژاپن سعی می‌کرد این منطقه را اشغال‌ کند که در برخی سال‌ها به این مهم دست یافته بود. نکته مهم این است که این رابطه غیردوستانه، مانعی برای توسعه رابطه اقتصادی نشده است و ژاپن دومین شریک تجاری این کشور محسوب می‌شود. حتی در جریان بحران اقتصادی سال 1997، ژاپن وام‌های قابل توجهی برای خروج از بحران اقتصاد کره‌جنوبی، در اختیار این کشور قرار داده بود. روندی که در کشورهای خاورمیانه مشاهده نمی‌شود و اصولا روابط اقتصادی، در سایه روابط سیاسی تعریف می‌شود.

 

در یکی از مناطق توسعه یافته شهر سئول در منطقه گنگنام، نام «تهران»، به‌عنوان یکی از خیابان‌های اصلی و مهم، نامگذاری شده است.‌ در سال 1356 شمسی با سفر غلامرضا نیک‌پی شهردار وقت تهران به سئول، دو خیابان در تهران و سئول، به نام پایتخت دو کشور ثبت شد. تقریبا پس از دو دهه، خیابان تهران، به یکی از مراکز مهم صنعتی و البته آی‌تی سئول تبدیل شده و در اطراف این خیابان، آسمانخراش‌ها با اسم شرکت‌های صنعتی نظیر سامسونگ و مرکز تجارت جهانی کره‌جنوبی، قرار دارد. خیابان تهران، در میان این برج‌های بلند در مرکز سئول، به نوعی به من حس غرور می‌داد، البته غروری در حد یک نام.

برخی از مردم کره‌جنوبی به دلیل وجود شرکت‌های توسعه یافته در این منطقه، آن را «تهران ولی» (به تبعیت از سیلیکون‌ولی) خطاب می‌کردند، البته شنیده‌ها حاکی از آن است که برخی از شرکت‌های بزرگ از این منطقه کوچ کرده‌اند. از نظر من، خیابان تهران در سئول، شبیه شهر تهران پر رفت و آمد و شلوغ است، اما برخلاف تهران، این رفت و آمدها از منطق خاصی تبعیت می‌کند و باعث می‌شود، که اثری از بی‌نظمی و شلوغی مشاهده نشود. این الگو نه‌تنها در خیابان تهران، بلکه در تمام شهر سئول مشخص است. نظم و احترام به مقررات در نزد تمام افراد شهر سئول نهادینه شده و به‌نظر می‌رسد که عنصر موثر در این راه، تاکید بر آموزش در سطوح پایین است.

 

آموزش و پرورش مهم‌ترین وزارتخانه این کشور است، اما در این کشور آموزش تنها مختص مدرسه، دانشگاه و دانشکده نیست، در کنار این نهادها، سازمان‌های مردم نهاد که توسط مراکز غیردولتی اداره می‌شوند، نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند. به‌طور کلی نهادهای عمومی و خصوصی، توجه ویژه‌ای به آموزش در سنین پایین دارند. هنگام بازدید از موزه‌های تخصصی یا مراکز تفریحی این کشور مشاهده می‌شد که کودکان در کنار تفریح، از فرآیند تولید یک محصول صنعتی از نزدیک آشنا می‌شدند و حتی در متن این فرآیند قرار می‌گرفتند، بنابراین در ذهن کودکان، از ابتدا تصویری از تولید و صنعت این کشور ثبت می‌شود. در تمام این مراحل، توجه به نظم و ایمنی، نکته‌ای است که دائما به کودکان گوشزد می‌شود.دولت توجه ویژه‌ای برای جذب دانشجوهای خارجی دارد، هر چند که اقبال خوبی برای حضور در دانشگاه در بین دانشجوهای داخلی نیز مشاهده می‌شود. مانند کشور ایران، در کره‌جنوبی نیز والدین علاقه خاصی برای تحصیل فرزندان در دانشگاه‌های درجه یک کره‌جنوبی دارند. SKY مخفف سه دانشگاه معتبر در کره‌جنوبی است: دانشگاه ملی سئول (Seoul National University)، دانشگاه کره (Korea University) و دانشگاه یون‌سی (Yonsei University) سه دانشگاهی هستند که دانش‌آموزان کره‌ای رویای ورود به آن را درسر می‌پرورانند. در حال‌حاضر این دانشگاه‌ها در بین 200 دانشگاه برتر قرار دارند.

 شاید از راه دور، کشور کره‌جنوبی برای بسیاری از مردم دنیا، به مردم باهوش شهرت یافته است اما به نظر می‌رسد عنصر اراده و تلاش برای رسیدن به هدف مهم‌تر از سایر شاخص‌های مردمان این کشور باشد. در برخی از موارد مجبور بودم که از افراد سئول، آدرس بپرسم. از این رابطه دو نکته دریافتم: نخست اینکه بسیاری از مردم برای آدرس دادن حتی در فاصله کوتاه، نیاز به ابزار الکترونیکی دارند، دوم اینکه سطح مکالمه انگلیسی در مردم پایتخت کره‌جنوبی، در سطح مردم تهران یا حتی شاید پایین‌تر از آن باشد.

 

مشاهدات حاکی از آن است که تمرکز قابل‌توجهی از برنامه‌های دولت، برتوسعه بوده، البته توسعه و فعالیت شرکت‌های خصوصی، موجب شده که برخی از انتقادات درخصوص تفاوت دستمزدها پدید آید. درآمدها، بیمه و امکانات در شرکت‌های خصوصی برای کارکنان به شکلی است که برخی از دیگر نهادها به سطح درآمد و امکانات مناسب این شرکت‌ها، اعتراض کرده و معتقدند این روند باعث دو قطبی شدن جامعه می‌شود. به گفته یکی از شهروندان سئول، «تفاوت دستمزدها باعث شده که افراد تمایل داشته باشند که بیشتر در مراکز خصوصی، فعالیت کنند.» 

به همین دلیل دولت نیز درصدد است که سطح درآمدها را در بخش خصوصی و دولتی به‌هم نزدیک کند. برخی از مردم نسبت به تداوم رشد اقتصادی بالا اظهار تردید می‌کنند و معتقدند مسوولان این کشور نمی‌توانند مانند گذشته، بستر مناسب برای رشد بالای اقتصادی را فراهم کنند. نرخ رشد اقتصادی کره‌جنوبی در نیم قرن اخیر به‌طور میانگین 3 درصد بوده و درآمد سرانه این کشور در حال‌حاضر 35 هزار دلار است. ارزش صادرات و واردات این کشور نیز تقریبا ۲/ ۱ تریلیون دلار گزارش شده است.

 اقتصاد این کشور از اوایل سال ۱۹۶۰ تا اواخر سال ۱۹۹۰، سریع‌ترین رشد را در بین اقتصاد کشورهای دنیا داشته است. این کشور از نظر تولید ناخالص داخلی رتبه 13 را در بین کشورها داراست. کره‌جنوبی، طی چند دهه گذشته پله‌های فرآیند توسعه اقتصادی را ظرف مدت کوتاهی طی کرده است. اما این فرآیند سریع، توسعه ناهمگن را در سطوح مختلف به ارمغان آورده است. در حال حاضر این کشور‌ با مشکلات اجتماعی ناشی از تغییر فرهنگی، گذر از سنت به مدرنیته، عدم برابری در توزیع ثروت، فاصله طبقاتی بالا و کند شدن رشد جمعیت روبه‌رو است. 

دو نکته مشابهی که می‌توان در بین جوانان تهران و سئول مشاهده کرد، این است که: «جوانان کره‌ای تمایل ویژه‌ای به جراحی پلاستیک دارند، همچنین در بین آنها علاقه‌ای به ازدواج و بچه‌دار شدن وجود ندارد» امری که موجب نگرانی مسوولان کره‌جنوبی شده است.