25 شهریور؛ روس ها آمدند، رضا شاه رفت!

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- امروز 25 شهریور 1395 هفتاد و پنجمین سالروز وقوع یکی از مهم‌ترین و فراموش‌ناشدنی ترین نقاط تاریخ ایران است.

25 شهریور 1320 روس ها به تهران نزدیک می‌شدند و رضا شاه که شب قبل تا صبح نخوابیده و سراسیمه قدم می‌زد پذیرفت که فرمول محمد علی فروغی  (ذکاء الملک) هم می تواند جان او را نجات دهد و هم دودمان سلطنت پهلوی را بر باد نمی‌دهد و هم تمتميت ارضي ايران را حفظ مي كند. فرمولی که تأییدیه بریتانیا را هم داشت. پس از فروپاشي امپراتوري عثماني و انقلاب شوروي تجزيه ايران از دستور كار خارج شده بود و ترجيح مي دادند با يك دولت مركزي سر و كار داشته باشند.

فرمول فروغی این بود: رضا شاه ایران را ترک می‌کند تا روس ها که در راه تهران بودند از برچیدن اساس سلطنت و دستگیری رضاشاه به اتهام بی‌توجهی به اخراج کارشناسان آلمانی منصرف شوند و با منتفي شدن انقراض سلطنت پهلوی پسر 22 ساله و خجول به جاي پدر بر تخت بنشیند. شاه جوان را البته کسی چندان جدی نمی‌گرفت و برای دوران گذار گزینه مناسبی به نظر می‌رسید.

رضا شاه شبانه از کاخ سعدآباد به کاخ مرمر آمد. همسر و فرزندان را پیشاپیش به اصفهان فرستاده  و تنها محمدرضا در تهران - در دربار - بود.

هیچ بدرقه‌ای هم در کار نبود. زمان به زیان رضاخان در گذر بود. می‌ترسید که روس‌ها برسند و چنانچه تهدید کرده اند در تهران حمام خون به راه اندازند و پوست او را هم بکَنند.

انگلیسی ها اما به قوای روس پیغام فرستادند :«شاه که دارد داوطلبانه می‌رود. دیگر از کی می خواهید انتقام بگیرید؟!»

در کاخ مرمر تنها محمد علی فروغی نخست وزیر و شکوه الملک حاضر بودند. کاروان شاه را 6 اتومبیل تشکیل می داد. اولی را خود او سوار شد. سه اتومبیل هم به اثاثیه اختصاص یافت و دو اتومبیل نیز اسکورت می کردند.

  آخرین گفت و گوی رضا شاه با فروغی و قبل از سوار شدن، قولی بود که دوباره گرفت و یک توصیه که بر آن تأکید داشت.

قولی که از فروغي گرفت این بود: چنان که قول داده اید محمد رضا، شاه شود. هم چنان نگران بود که انگلیسی ها یا فروغی او را فریب داده باشند و نه تنها محمدرضای جوان بر تخت سلطنت ننشیند که روس ها تهران را اشغال و ولیعهد را دستگیر کنند یا فروغی اعلام جمهوری کند و خود رییس جمهور شود.

ذكاء الملك اما دوباره تأکید کرد انگلیس ها هرگز صحنه و تهران را به روس ها نخواهند سپرد و خود او نیز خیانت نخواهد کرد. توصیه رضا شاه هم جالب بود: «به هر قیمت مجلس را نگه دارید و گرنه تهران هرج و مرج می شود».

حالا رضا شاه درمی یافت که پارلمان می تواند چه نقشی داشته باشد. او که امثال سید حسن مدرس و دکتر محمد مصدق را ادامه نمایندگی بازداشته و یکی را به تبعید فرستاده و همان جا جان او را هم ستانده و دیگری را به حبس انداخته و مجلس را با دخالت های گسترده از اعتبار و نفوذ انداخته بود تازه می فهمید که مجلس می تواند چه جایگاه یگانه ای داشته باشد و چیست و قوام مُلک تنها به شاه نیست.

قول را گرفت و آخرین توصیه را هم گفت و رفت. روس ها داشتند می آمدند و رضا شاه داشت می رفت . هنوز از استعفای او کسی خبر نداشت و وقتی رفت فروغی وارد دربار شد و تا محمد رضای جوان را دید تبریک گفت. تازه دیگران دریافتند قصه چیست و به ولیعهد دیروز که ناگاه در وسط معرکه می خواست شاه شود خبر داد فردا – 26 شهریور- در مجلس شورای ملی سوگند یاد می کنید ولی بعد صلاح ندیدند تا فردا صبر کنند و جلسه فوق العاده تشکیل شد.

از قشونی  که رضاشاه طی 20 سال وزارت جنگ و نخست وزیری و سلطنت تقویت و تجهیز کرده بود هیچ کاری برنیامد. چه، طی سه روز – 3تا 6 شهریور- فروپاشیده ژود و مردم هم تنها تماشا می کردند و شگفت آور تر این که سربازان سربازخانه ها را تخلیه کردند و رفتند.

دیکتاتورها چنان قلمرو عمومی را تنگ و سرکوب می کنند که روز واقعه کسی نیست به فریادشان برسد.

هر چند رضا شاه روز سوم شهریور تظاهر می کرد از حمله روس ها غافل گیر شده اما اتفاقا پیش بینی کرده بود که اگر نمی کرد در تیرماه دستور نمی داد در شمال و در نقاطی مین گذاری شود تا روس ها نتوانند وارد شوند و مین هایی هم کاشته شد اما خیلی زود دریافت این کار تنها آنها را جری تر می کند و مقاومتی هم در داخل درنمی گیرد.

صبح 25 شهریور 1320  رضا شاه از تهران به سمت اصفهان حرکت کرد تا بعد از توقف در اصفهان و خلاص شدن از دست روس ها به کرمان و بندرعباس برود تا از آنجا با کشتی او را به هند منتقل کنند و در این پروسه سه بار تحقیر شد.

بار اول هنگامی که او را در اصفهان نگاه داشتند و از او خواستند  املاک خود را مصالحه کند. همان املاکی که منشاء بخشی از نارضایتی ها بود. قوام الملک شیرازی و دکتر محمد سجادی به اصفهان رفتند و املاک به نام محمدرضا شد. [شاه جوان البته اندک زمانی بعد املاک را به اموال عمومی بازگرداند چون می دانست هم روز واقعه به کار نمی آید و هم او را ادامه دهنده راه پدر در تملک املاک نشان می دهد. 12 سال بعد که از کشور گریخت مال چندانی با خود نتوانست ببرد و معلوم است که در 12 سال اول که هنوز دیکتاتور نشده و مالی نیندوخت و ثروت اندوزی مربوط به بعد از کودتای 28 مرداد 1332 است. در سال هاي 27 و 28 بانك عمران ماموريت يافت تا بخش از املاك را كه برنگردانده بود نيز به زارعين بازگرداند].

تحقیر دوم هنگامی بود که چمدان های او را گشتند تا مبادا جواهرات سلطنتی را با خود برده باشد و شایعاتی درباره محتوای آنها درگرفت. آن چنان كه چهره اش گواهي مي داد هیچ گاه چنین احساس تحقیر نکرده بود حتی در ایام تنگدستی و قزاقی.

تحقیر سوم هم هنگامی بود که دریافت قرار نیست به هند بروند. هم هند مستعمره بریتانیا بود و هم آفریقای جنوبی و به جای هند او را به جزیره موریس بردند و نهایت کاری که پادشاه ایران بعدتر توانست انجام دهد انتقال پدر به ژوهانسبورگ بود و نه تنها نتوانست او را به کشور بازگرداند که انتقال پیکر بی جان او هم سال ها بعد انجام پذیرفت. هر چند كه همواره اين شايعه شنيده مي شد كه انتقال جسد صوري بوده است.

تا پیش از پیروزی انقلاب 1357 و سقوط سلطنت یکی از میدان های اصلی تهران 25 شهریور نام داشت تا یادآور آغاز سلطنت محمد رضا شاه باشد. اما آغازین روز شاهی او را باید 26 شهریور دانست. انتقال سلطنت سیمای ایران را از یک کشور اشغال شده و فاقد حکومت به دولتی تغییر داد که با تدبیر فروغی از بی طرفی هم خارج شد و پل پیروزی لقب گرفت و همانی شد که روزولت خواسته بود. همکاری برای مقابله با هیتلر. وقتی انگلستان و روسیه متحد شده بودند ایران چرا سیاست خود را تغییر ندهد؟

مي توان 25 شهريور را روز جِستن رضاشاه از دست روس ها دانست ولو همان روز فروغی به شاه تبریک گفته باشد و در عین این که یادآور آغاز دوران محمد رضا بود از پایان متفاوت و استعفای اجباری و تبعید پدر او نیز حکایت می کرد.

با پیروزی انقلاب 57 نام میدان 25 شهریور تهران به «رضایی‌ها» تغییر کرد که یادآور 4 عضو  يك خانواده از سازمان مجاهدین خلق بود که در رژیم شاه کشته شده بودند. وقتی این سازمان رو در روی جمهوری اسلامی قرار گرفت و منافقین خوانده شد و حادثه 7 تیر 60 رقم خورد نام میدان هم به 7 تیر تغییر یافت ( هم چنان كه نام بيمارستان قلب مهدي رضايي دو ماه بعد شد شهيد رجايي. همان بيمارستاني كه امام در سريرگ آن حكم رياست جمهوري بني‌صدر را امضا كرد.) و حالا هر چند دیگر میدانی به نام 25 شهریور نیست اما از آن باید یاد کرد چرا که 75 سال قبل را فرایاد می‌آورد که شاه ایران آشفته و سراسیمه چاره‌ای جز ترک کشور ندید. هر چند که دیگر همچون گذشته محمد علی فروغی در مظان اتهام نمی‌نشیند...