چوب مزایده بر سر کاروانسرای ساسانی

مادر کاورانسراهای ایران، در شرقی‌ترین مسیر ارتباطی قم به سمت ری و تهران جدید و در جاده‌ای به قدمت دوره ساسانی یا شاید سلجوقی قرار دارد، جاده‌ای که هنوز رد پای تاریخ را در خود حفظ کرده و اصلا به همین دلیل بوده که کاروانسرای «دیرگچین» را ساخته‌اند، جایی که حتی کاوش‌های باستان شناسی و مطالعات معماری در آن آثار و نشانه‌هایی از دوره ساسانی را نمودار کرده است.

این کاروانسرا در دوره‌های مختلف و زیر نظر اداره‌های مختلف میراث فرهنگی، مرمت‌هایی اضطراری به خود دید و حالا وضعیت نسبتا مناسبی دارد، هرچند هنوز جوانان محلی گاهی اوقات آن مکان را به عنوان پیست دوچرخه‌سواری و موتورسواری انتخاب می‌کنند.

مکانی تاریخی که به دلیل داشتن عناصر مختلف در داخل خود مانند مسجد، حمام، سرویس بهداشتی، اتاق استراحت و شترخوان پسوند «نفایس» را نیز به آن افزوده‌اند. اما حالا این بنای تاریخی با وجود داشتن چنین پسوندی که معمولا آن را از آثار تاریخی مشابه متمایز می‌کند، منتظر قرار گرفتن در لیست مزایده های صندوق احیا و بهره برداری از آثار تاریخی است.

محمدرضا پوینده، مدیرعامل صندوق احیا و بهره‌برداری از آثار تاریخی و فرهنگی اما نظر دیگری درباره‌ی این اثر تاریخی و نفیس دارد.

او معتقد است: دیرگچین اصلا وضعیت مناسبی ندارد، به همین دلیل نمی‌توانیم مانع از قرارگرفتن آن در لیست مزایده‌های صندوق احیا شویم.

وی هر چند پاسخ مشخصی نسبت به نفیس بودن یا نبودن این بنای تاریخی نمی‌دهد، اما با تاکید بر نامناسب بودن وضعیت این بنای تاریخی ادامه می‌دهد: اگر این بنای تاریخی جزو نفایس باشد، یا خیر، چه کاری می‌توان انجام داد؟

به نظر می‌رسد پوینده با تهیه طرح «منطقه نمونه گردشگری دیرگچین»‌ برای این بنای تاریخی نفیس و مرمت‌هایی که هنوز گاهی اوقات به صورت اضطراری روی این بنای تاریخی انجام می‌شود، امیدوار است تا برنامه‌ریزی‌ها برای واگذاری این بنا به‌زودی سرنوشت دیگری را برای آن رقم بزند.

کاروانسرای «دیرگچین» در دوره سلجوقی بازسازی شد و به صورت یک کاروانسرای چهار ایوانی با حیاط مرکزی درآمد و بعد از آن در دوره صفویه تعمیرات و حتی الحاقاتی در آن صورت گرفت، این کار تا دوره قاجار ادامه داشت. در زمان ناصرالدین شاه، صدراعظم او «میرزا علی اصغرخان امین السطان» راه تاریخی قم به ری را از مسیر کاروانسرای دیرگچین به مسیر علی‌آباد تغییر داد و موجب شد که این بنا پس از حدود 17 قرن از رونق افتاده و به مرور متروک شود.

و شاید همین متروکه شدن تدریجی بود که به عشایر محلی اجازه داد حدود 200 سال این مکان را برای نگهداری گله‌های شتر خود استفاده کنند و شترها در این سال‌ها بخش اعظمی از دیوارهای بنا را سائیدند، تا زمانی‌که دو باستان‌شناس ایرانی و خارجی «دکتر کیانی» و «ماکسیم سیرو» این منطقه را کشف کردند.

و سرانجام در اول مهر 1382 به شماره 10480 به ثبت رسید و از همان زمان زیر نظر اداره میراث فرهنگی استان تهران درآمد و مرمت‌های اضطراری‌اش آغاز شد، تا دو سال بعد که با مستقل شدن قم، مالکیت این بنای تاریخی به میراث فرهنگی استان قم رسید و "مادر کاروانسراهای ایران" را از خطر تخریب قطعی نجات پیدا کرد.

وسعت «دیرگچین» حدود 10 هزار متر مربع است و خدمات تقریبا کاملی برای کسانی که در طول سفرهای خود از این منطقه استفاده می‌کرده‌اند، داشته و هنوز دارد. از مسجد گرفته تا شترخوان‌ها،‌ حیاط خلوت مخصوص مهمانان ویژه که با دو نیم کردن شترخوان‌ها ایجادش کرده‌اند، آسیابی که حالا دیگر سنگ ندارد و سرویس‌های بهداشتی امروزی؛ آن‌هم از یکدیگر مجزا و آب‌انباری که بیرون از کاروانسرا و در چند قدمی آن است، به اعتقاد باستان‌شناسان همین وسعت زیاد و خدمات زیادش باعث شده تا به او لقب «مادر کاروانسراهای ایران» بدهند.