سوغات زیارت، به نامِ مشهد به کامِ چین!

روزنامه اطلاعات در صفحه گزارش خود نوشت: سوغاتی دادن، یکی از فرهنگ های قدیمی و ریشه دار ایرانیان است که در سفرهای دور و نزدیک، خود را نشان می دهد و شیرینی و دیگر خوراکی های محلی و صنایع دستی زیبا و متنوع کشورمان، به سوغات ارزش ویژه ای بخشیده است.

به گزارش ایرنا، در این گزارش که در شماره پنجشنبه 21 آبان 1394 خورشیدی انتشار یافته است، می خوانیم: به گفته کارشناسان، سوغات هر شهر، نمادی از آن شهر است و باورها و آیین های تاریخی مناطق مختلف ایران را یادآوری می کند.

در حال حاضر هر یک از استان ها و شهرهای کشورمان به داشتن صنایع دستی خاصی معروف هستند و از اینرو سوغات آن ها هم از همین صنایع است. که از جمله به صنایع چوبی نظیر منبت کاری، کنده کاری و مُشبک کاری استان های اصفهان، قم، چهارمحال و بختیاری، کردستان، اردبیل و لرستان، می توان اشاره کرد.

همچنین سوغات استان همدان، ظروف سفالی است و استان سیستان و بلوچستان یکی از مناطق عمده سوزن دوزی در ایران محسوب می شود.

علاوه بر آن، جهانیان، ایران را به نام فرش آن می شناسند و قالی های کرمان، تبریز و برخی دیگر از شهرها، معروفیت جهانی دارند و این در حالی است که واردات و توزیع صنایع دستی نامرغوب و تقلبی و فروش آن ها بخصوص در شهرهای زیارتی و سیاحتی مانند مشهد و اصفهان به جای صنایع دستی اصیل ایرانی، نه فقط به اقتصاد این بخش پر اهمیت ضرر می زند، بلکه موجب نارضایتی و بدبینی گردشگران خارجی از آنچه خریده اند، در بازگشت به کشورهایشان می شود.

به نام مشهد، به کام چین!

زهره رنگ آمیز طوسی ـ خبرنگار روزنامه اطلاعات در مشهد مقدس با اشاره به راه اندازی دبیرخانه سوغات زیارت در این شهر، تأکید می کند:

این روزها نبض سوغات متبرک مشهدالرضا(ع) در کشورهایی مانند چین و ترکیه می زند و کارشناسان گردشگری خراسان رضوی اعلام کرده اند؛ هنرمندان و کارگاه های تولیدی مشهد سهمی کمتر از 30 درصد از بازار سوغات این شهر را دارند.

برای بررسی این موضوع، از بازارهای شهر مشهد و از جمله قدیمی ترین آنها بازار رضا سراغ می گیریم و آنچه در نگاه اول به چشم می آید، این است که کالاهای عرضه شده در بازار مشهد اغلب تولید و محصول این شهر نیست و با مرور سوغات متبرک؛ شامل سجاده، تسبیح، مهر، انگشتر و بدلیجات، انواع عطر، نبات، زعفران، زرشک، انواع ادویه و پرچم در این بازار سنتی و خاطره انگیز، با کسبه این بازار به گفتگو می نشینم.

بیشترین فروش سوغات

محمد فرشچی ـ یکی از کسبه بازار سنتی مشهد که فروشگاه زعفران دارد؛ به خبرنگار اطلاعات می گوید: بیشترین میزان فروش ما متعلق به «نبات» و سپس زرشک، شکلات زنجفیلی، نقل و کاک رضوی است؛ چون قیمت های مناسب تری دارند.

«زعفران» محصول شهرستان هایی مثل قائن و تربت نیز مشتری خودش را دارد و چون گران تر است، در رده بعد از نبات و زرشک قرار می گیرد.

او با بیان اینکه نبات و زعفران سوغات ناب مشهدند و تنها محصول مشهدی در میان سوغاتی های خوراکی نبات است؛ ادامه می دهد: ادویه هفت قلم هم از سوغاتی هایی پر فروش مشهد است که ماده خام آن از هند وارد و در کارگاه های مشهد سابیده می شود و به شهرهای دیگر کشور نیز می رود.

عطرهای فرانسوی و عطر حرم

علی محمدی از فروشندگان عطریات بازار رضای مشهد، به خبرنگار اطلاعات، می گوید: در سال های نه چندان دور در این بازار سنتی فروش عطرهایی با رایحه های گوناگون از گل سنجد، کبری، گل مریم، گل نرگس، بهار نارنج، زعفران، گل یخ، یاس سفید و نیز عطر حرم، عطر گل محمدی و یاس رایج بود که از شمار بهترین عطریات مذهبی محسوب می شدند، اما در حال حاضر در فروشگاه های عطریات مشهد، که بازار رضا از عمده ترین آنهاست، بیشتر انواع عطرهای فرانسوی موجود است و یک نوع هم عطر حرم، که آن نیز از اسانس فرانسوی تهیه می شود.

در مغازه های پرشمار عطرفروشی در پر تپش ترین بازار این شهر آنچه به چشم می آید، تابلوهایی با این عنوان است «عطر ماه تولد»، «عطر فرانسوی»، «عطر حرم»؛ و ادکلن های فرانسوی و فانتزی در تبلیغات هم قبل از عطر حرم قرار گرفته اند.

سوغات مشهد متبرک است

مهدی سبحانی نیز از کسبه قدیمی بازار رضا است که عنوان می کند: درست است که گفته می شود اجناس چینی بازارهای مشهد را گرفته اند و دلیل آن هم ارزانی آن هاست، اما به نظر من همه این اجناس چون در بازار منتسب به امام رضا(ع) خرید و فروش می شوند، از نظر زائران متبرک است.

او می افزاید: اینجا آنچه اجناس غیر ایرانی عرضه می شود؛ شامل «سجاده های ترکیه ای» و «جانمازهای چینی»، تسبیح هایی از جنس پلاستیک و چینی، عطرهای فرانسوی، نقره جات ترک، ادویه های هندی و اسباب بازی های چینی است که در این میان فقط نبات، پرچم و بعضی از صنایع دستی، اصالت مشهدی دارند و تولید کارگاه های این شهرند.

او در توضیح بیشتر سخنانش می گوید: در بازار رضا جانمازهای وارداتی تولید کشورهای ترکیه و چین در کنار تولیدات سجاده مشهد به فروش می رسد؛ از لحاظ کیفیت سجاده های ترک بهتر و در عین حال گران تر هستند، اما جانمازهای چینی کیفیت خوبی ندارند و فقط ارزانند که البته از تولیدات سجاده ترمه مشهد هم استقبال خوبی می شود.

سبحانی که در مغازه اش انگشتر و تسبیح هم می فروشد، می گوید: اشیای نقره ای ساخت ترکیه است،اما انصافاً تسبیح های تولید مشهد از سنگ اصل است و تسبیح های ارزان قیمت و بی کیفیت چینی، رقیب تسبیح مشهد به حساب نمی آیند.

واردکنندگان ایرانی ارزان پسندند

احمد دیناری کارشناس گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار اطلاعات اظهار می دارد: اینکه چه سهمی از بازار سوغات مشهد را کالاهای بی کیفیت چینی تصاحب کرده اند، معلوم نیست، اما واقعیت این است که در گفتگو با بازرگانان چینی، بر این نکته تاکید می کنند که همه تولیدات این کشور بی کیفیت نیست و واردکنندگان مشهدی از 4 نوع سجاده تولید چین با کیفیت های متفاوت؛ پایین ترین آن ها را به دلیل ارزانی قیمت انتخاب می کنند و به مشهد می آورند.

او با ابراز تأسف از روند رو به رشد ورود اجناس خارجی به مشهد، تاکید می کند: ضرورتی وجود ندارد که از کشوری غیراسلامی به شهری که قرار است پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2017 میلادی شود؛ کالاهای فرهنگی مذهبی مثل سجاده و تسبیح وارد شود.

این کارشناس میراث فرهنگی استان خراسان رضوی تصریح می کند: خوشبختانه بسیاری از هنرها و صنایع دستی مشهد مانند «ظروف هرکاره» که فقط مخصوص مشهدند؛ هنوز جایگاه خود را در میان زائران دارند.

وی با بیان اینکه گردشگری که مقصد سفرش مشهد است، باید از مبدا مراکز خرید سوغات مشهد را بشناسد؛ اعلام می کند: حجم خرید سوغات در مشهد به عنوان قطب زیارتی کشور حدود 200 میلیارد تومان در سال است و توجه به این موضوع می تواند اقتصاد این شهر را دگرگون کند.

او با بیان اینکه نبود بازار صنایع دستی یکی از ضعف های اقتصادی شهر مشهد است، می افزاید: فروش صنایع دستی از سوغات مهم این سرزمین به شکلی پراکنده است که در «طرح توسعه کمی و کیفی زیارت» استانداری خراسان رضوی، به موضوع ایجاد این بازارها نیز تاکید شده است.

وی یادآور می شود: اغلب مسافران مشهد الرضا(ع) از اقشار متوسط و کم درآمد کشورند و از اینرو سوغات گران قیمت، مناسب آنان نیست؛ مسافران و گردشگران این شهر حتی در سفر 24 ساعته هم به نیت «تبرک» از مشهد خرید می کنند و در حالی که سالانه میزبان بیش از 25 میلیون زائر و گردشگر در این شهر هستیم، ایجاد یک برند سوغات و ایجاد بازار مجتمع های ویژه سوغات، اشتغال زا خواهد بود.

کارشناس گردشگری سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی، عرضه سوغات فرهنگی به زائران، ایجاد بازارهای بزرگ سوغات و برگزاری جشنواره ملی فرهنگی سوغات را در هویت بخشی به سوغات کلانشهر مذهبی جهان، موثر می داند و با اشاره به مزیت وجود بارگاه رضوی، تاکید می کند: مشهد شهری خاص و نمونه شهرهای زیارتی و سیاحتی کشور است که سالانه یک سوم گردشگران خارجی ایران را به خود جذب می کند و وجود چنین مزیت هایی توجیه اقتصادی برای برگزاری جشنواره سوغات یا ایجاد مجتمع های تجاری ویژه سوغات در مشهد را دارد.

70 درصد زائران اجناس چینی می خرند

محمدحسن واحدی ـ معاون زیارت استانداری خراسان رضوی نیز با بیان اینکه میلیاردها تومان توسط زائران و گردشگران، در مشهد سوغات خریداری می شود؛ از اینکه 70درصد این خریدها کالاهای چینی است، اظهار تاسف می کند و با تاکید بر لزوم ساماندهی سوغات های فرهنگی و زیارتی مشهد؛ می افزاید: «اقتصاد زیارت» مقوله ای است که باید بیش از گذشته به آن پرداخته شود و از اینرو در طرح توسعه کمی و کیفی زیارت به آن توجه شده است.

وی می گوید: سوغات، تحفه سفر و از رسوم قدیمی ایرانیان و از سرفصل های مهم توسعه گردشگری است و سوغات پایتخت معنوی کشور نیز این روزها نگاهی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را می طلبد تا سهم واقعی خود از این بازار را با تولید و عرضه محصولات بومی، بگیرد.

برای تحقق این منظور 25 مهرماه امسال، دبیرخانه دائمی سوغات زیارتی در مشهد آغاز به کار کرد و در اولین نشست؛ بهمن نامور مطلق معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور؛ هدف از تشکیل این دبیرخانه را تسهیل فرآیند تولید، عرضه و صادرات صنایع دستی دانست و افزود: فعالیت این دبیرخانه سیاستگذاری و نه انجام کارهای اجرایی در این حوزه است.

او مشهد را به عنوان بزرگترین بازار زیارتی شیعی در دنیا معرفی کرده و افزوده است: زیبنده و شایسته نیست که هنرمند مسلمان ما در پایتخت معنوی ایران بیکار باشد، آن وقت صنایع دستی دیگر کشورها که توسط هنرمندان غیرمسلمان تولید می شود، در ایران عرضه شود و به فروش برسد.

نامور مطلق بزرگترین مشکل صنایع دستی را نبود واحدهای واسطه ای اقتصادی می داند و می گوید: مشهد ظرفیت های بالایی در بازار سوغات های زیارتی دارد که در این میان توسعه و تولید خوشه ای و برندسازی، نقش مهمی ایفا می کند.

اشتغالزایی با تولید سوغات

این روزها در حالیکه در پایتخت معنوی ایران می توان با سرمایه های اندک در بازار سوغات اشتغال آفرینی کرد و درآمدهای کلان داشت؛ مشهدی ها از این گردش اقتصادی بی نصیب مانده اند و در این آشفته بازار، بازرگانان چین، ترکیه و روسیه به سرعت فرصت های بی نظیر اقتصادی را شناسایی و قبضه می کنند و در این میان کارشناسان فرهنگی، اقتصادی و گردشگری خراسان رضوی، اندر خم یک کوچه مانده اند!

گنجینه فرهنگ و تمدن

از سوی دیگر به گزارش مهر، سال ها است که هنرمندان خراسانی ذوق و سلیقه خود را با عناصر برگرفته از طبیعت آمیخته اند و گنجینه ای از فرهنگ و تمدن خلق کرده اند که هر گردشگری را برای خرید سوغاتی، به وجد می آورد.

زعفران یا طلای سرخ، انواع فرش و گلیم، محصولات ابریشمی، نمد، پیکرهای سنگی، سنگ فیروزه و بسیاری از محصولات دیگر از جمله گیوه، چاروق، انواع مهر و تسبیح و بافته های مربوط به نشانه ها و پرچم های مذهبی، از معروف ترین سوغات و هدایای سرزمین خورشید است.

بسیاری از مسافران و زائرانی که تاکنون به خراسان رضوی سفر کرده اند، بدون شک خاطره نقش و ترکیب فرش های کاشمر، زینت آلات فیروزه و عقیق نیشابور، مصنوعات سنگی مشهد، کلوچه زنجبیلی و گیاهان دارویی سبزوار، زعفران تربت حیدریه، ساغری و پوستین قوچان و قالی و قالیچه تربت جام را به یاد دارند.

کشمش و چادر شب کاشمر، زیره و خربزه تایباد، عسل چناران، گیوه و انار برداسکن و قروت و محصولات لبنی درگز، از جمله تولیداتی است که خرید آنها به شیرینی خاطرات سفر زائران و گردشگران می افزاید.

هنر یکهزارساله قوچان

پوستین دوزی از زمره صنایع دستی مشهد و شهرستان قوچان است که می توان با خرید آن ضمن به یادگار بردن نقش خاطرات هنرمندان خراسانی، سخت ترین زمستان ها را در پوشش این محصول به گرمی گذارند.

پوستین دوزی در شهر ییلاقی شاندیز و در فاصله 36کیلومتری و در شهر قوچان در فاصله 120 کیلومتری مشهد، بسیاری از استادکاران حاذق پوستین دوز را به تولید این صنایع دستی وا داشته است و شما با حضور در یکی از فروشگاه های دایر در این دو مکان می توانید از نمایشگاه و فروشگاه های آثار صنایع چرم و پوست این مراکز دیدن کنید.

فن پرورش و نمک زدن، تراش و آماده کردن پوست برای جلیقه، پوستین و زیرانداز، دارای سابقه ای هزار ساله است.

پیش از این بسیاری از پوستین دوزها در محله «نوغان» گرد هم می آمدند که اصلیت آن ها کابلی بود. امروزه پوستین دوزی از هنرهای مردم «شاندیز» محسوب می شود که در کنار کشاورزی و دامپروری، به این حرفه نیز روی آورده اند و به تولید انواع سجاده، پادری، دایره های کفشی و دستکش اشتغال دارند.

سماورهای پُرنقش و نگار

از جمله مصنوعات دستی در مشهد مقدس، سماورسازی است که محصولات آن بسیار معروف است. این سماورها با نقش و نگار آراسته و گاهی با ورشو آبکاری می شود.

سماور یک واژه روسی به معنی «خودجوش» است و برای اولین بار در دوره سلطنت شاهرخ نوه نادر شاه افشار از روسیه وارد ایران شد و تا دوره قاجار نیز کالایی وارداتی محسوب می شد.

بعدها صنعت سماورسازی در شهرها و روستاها و در میان عشایر رونق گرفت و دواتگران از آن پس انواع سماور و وسایل مربوط به آن از جمله جام، لگنچه و پارچ را می ساختند.

ارغوان بافی در طرقبه

از به هم تنیده شدن تار و پود ترکه های نازک حاصل از درختچه های ارغوان، هنری سنتی و بومی ایجاد می شود که به «ارغوان بافی» معروف است.

این هنر دستی با ترکه های ارغوان، گیاهی طبیعی و خودرو از دره های منطقه «مایان» طرقبه انجام می گیرد و برداشت ترکه های ارغوان به طور معمول در اواسط بهار آغاز می شود و تا اواخر پاییز ادامه دارد.

پس از جمع آوری ترکه ها آن ها را در محیطی خیس و نم دار می خوابانند و آماده کار می کنند و با بافتن ترکه های ارغوان به یکدیگر، سبدها و اقلام تزئینی تولید و به بازار فروش عرضه می شود.برای خرید و تهیه این محصول کافی است سری به فروشگاه شهرهای ییلاقی طرقبه و شاندیز بزنید، تا شاهکار هنرمندان و دسترنج آنان را به نظاره بنشینید.

گلیم بافی و «هرکاره » تراشی

هنر گلیم بافی، دستاوردی است که از قرون گذشته بر اثر کار مشقت بار، در پای دارهای بافندگی ساده روستایی و ایلیاتی پدید آمده است.

اگرچه پیشینه این هنر به دوران تاریخی و قبل اسلام می رسد، اما در دوران اسلامی ذوق و سلیقه کویرنشینان، روستاییان و بومیان موجب بروز خلاقیت های هنری و شکوفایی آن با الهام از طبیعت پیرامون بوده است.

امروزه زنان روستایی اوقاتی از زندگی روزمره خود را به بافت گلیم اختصاص می دهند. گلیم ها دارای نقوش متنوع حیوانی و طرح های هنری است که از انواع آن می توان به گلیم سوماک و گلیم سوزنی اشاره کرد.

«هرکاره» نیز از دیگر سوغات خراسان رضوی است. دیگ ها و ظروف سنگی که در اصطلاح مردم مشهد «هرکاره» نامیده می شود، از قرون گذشته یکی از مهم ترین سوغات مخصوص مشهد به شمار می آید.

از ویژگی های این سنگ که نوعی «سرپانتین» است، نرم و مقاوم بودن آن در برابر آتش است که به دلیل طبخ ملایم، غذا را لذیذ می کند.

امروزه «هرکاره تراشی» جایگاه خود را به عنوان هنر سنتی و سوغات حفظ کرده است و گردشگران و مسافرانی که به مشهد سفر می کنند، می توانند سری به شهر «توس» و یا بازارچه کوه سنگی بزنند تا ظروف دلخواه خود را با سنگ هایی که هنرمندان خراسانی آن را نقش و حجم داده اند، خریداری کنند.

قالی و تولیدات نمدی

امروزه گردشگرانی که به سوی تفرجگاه های طبیعی مشهد از جمله شاندیز رفت و آمد دارند، تولیدات نمدی را در فروشگاه های عرضه محصولات متنوع و سوغات مشاهده می کنند که در اندازه ها و رنگ های گوناگون، وجود دارند.

نمد از پشم تنیده شده گوسفند، به صورت کلاه و زیرانداز تولید می شود و مراحل تولید آن نیز کارگاهی است. همچنین از جمله دلایل رونق هنر سنتی قالی بافی در مشهد، وجود مضجع پاک و شریف امام رضا(ع) و مهاجرت هنرمندان قالیباف از مناطق مختلف به این شهر بوده است.

امروزه موزه های دنیا آراسته به قالی مشهد به ویژه از عصر صفویه است و شهرت فرش مشهد باید در رنگ و نقش و نحوه بافت آن، جستجو شود. برای بازدید از فرش های نفیس می توان به موزه فرش آستان قدس رضوی رفت و برای خرید دسترنج هنرمندان مشهدی نیز با عزیمت به بازار فرش مشهد، از این سوغات گرانبها و ماندگار بهره برد.