آغاز ایران در کجا اتفاق افتاده است؟

مجله روشن - خط کشی و فاصله گذاری بین «تاریخ» و «باستان شناسی» چندان کار ساده ای نیست. در فارسی، به خصوص، کلمه «باستان شناسی» (هرجند که ترجمه مستقیم آرکئو- لوگیای یونانی است)، اما مفهوم «باستان» را هم به ذهن متبادر می کند و باعث می شود که خیلی ها فرق بین «تاریخ دان باستانی» و «باستان شناس» را ندانند، یا هر دوره ای را که در آن «باستان شناس»ها فعال هستند، دوره «باستان» بدانند. اما باستان شناس ها ممکن است روی دوره هزار سال یا 500 سال قبل کار کند که خیلی هم باستانی نیست. گذشته از آن که حتی «باستان شاسی» گذشته نزدیک را هم داریم که همین چند سال و چند دهه گذشته را می کاود.

اما از این بحث ها که بگذریم، فرق کلاسیک بین یک باستان شناس و یک تاریخ دان این است که باستان شناس با «آثار مادی» کار دارد و تاریخ دان با «متن». به همین طریق هم دوره ای که در آن «متنی» وجود ندارد را دوره «پیش از تاریخ» می دانیم که بیش تر زمینه کار «باستان شناسان پیش از تاریخ» است. اما این به این معنی نیست که دوره «پیش از تاریخ» به معنی نبودن «تمدن» (به هر دو معنی اخص و عمومی آن) بوده.

این که حدود 5500 سال پیش یا در همین حدود برای اولین بار «نوشتن» آغاز شده (هرچند که قرن ها طول کشید که فن «نوشتن» به هنر «نگارش متون» تبدل شود) به این معنی نیست که 5600 سال قبل، وضع زندگی مردم خیلی با 5400 سال قبل متفاوت بوده. این آغاز نوشتن فقط برای این مهم است که برای اولین بار، روایتی که مردم از زندگی خودشان ارائه می دادند، یعنی «نقل شخصی» آن ها از دنیای اطراف شان را به ما عرضه می کند.

همان طور که گفتیم، این «روایت» است که برای یک تاریخ دان جالب و قابل مطالعه است و انتخاب امروزه ما از این روایت ها برای ساختن «سرگذشت خودمان» است که «تاریخ» ما را می سازد.

این تاریخ ما، همان طور که قبلا بارها اشاره کردیم، در ایران به طور معمول از دوره هخامنشی، با ذکر محدودی از دوره «مادی» شروع می شود. دوره قبل از ماد و هخامنشی به طور مختصر با ارائه تصویری اجمالی در چند صفحه از تاریخ «بین النهرین» باستان به عنوان بستر تولد فرهنگ «ایرانی»، خلاصه می شود و برای دانش آموزان و بیش تر عامه ایران، فقط خاطره محوی از «عیلام» و «بابل» و «آشور» به جای می گذارد.

اما باز هم به یاد بیاوریم در زمانی که کورش امراتوری اش را پایه گذاری می کرد، حدود سه هزار سال از عمر شهر «شوش»، یکی از پایتخت های آینده هخامنشیان می گذشت! یعنی فاصله زمانی ما از کورش کم تر است از فاصله زمانی کورش از پایه گذاری شهر شوش!

تمدنی که شهر شوش دوره کورش به آن تعلق داشت، معمولا «عیلام» (یا «ایلام») خوانده می شود. اما برخلاف تصور معمول، اولین ریشه های تمدن عیلام در منطقه شوش نبود. دشتی که شوش در آن واقع شده، منطقه شمال خوزستان و میان رودهای کرخه و دز، از قدیم ترین دوران به عنوان منطقه شرق «بین النهرین» شناخته می شده است.

اولین ارجاعات به این منطقه در متون سومری است که در منطقه غرب این دشت نوشته شده اند و به نظر می آید که سلطه بر این دشت، از جمله خواسته های حاکمان سومر بوده. در حدود 2700 سال قبل از میلاد مسیح، حاکمان شهر سومری «کیش» به شوش دسترسی پیدا می کنند و دوره «عیلام کهن» را آغاز می کنند.

اما این تسخیر شوش، باعث برخورد  آن ها با حاکمان محلی مناطق کوهستانی شرق و جنوب دشت شوش، یعنی کوهستان های جنوب زاگرس و منطقه بختیاری و غرب استان فارس امروز می شود. حاکمان شهر «اوان» به نظر اولین «عیلامی»هایی هستند که با سومری ها سر سلطه منطقه شوش درگیر و حتی در چند مرحله، موفق به فتح شهرهای سومر در آن سوی رود دجله هم می شوند. حاصل خیز بودن سومر و دشت شوش و به خصوص دسترسی به معادن فلزات و جنگل های کوهستانی شرق دشت شوش، دلیل اصلی این رقابت ها بوده است.

«سارگون بزرگ»، شاه سامی زبان شهر «اکد» در شمال سومر در حدود 2300 سال قبل موفق شد منطقه شوش را هم تسخیر کرده و شاید «اولین امپراتوری» تاریخ را پایه گذاری کند. هرچند که امپراتوری اکد بعد از مرگ سارگون خیلی سریع از بین رفت، ما یکی از اثرات اصلی آن، که گسترش خط میخی در منطقه ای گسترده تر از سومر بود، به یکی از پایدارترین تغییرات تاریخی منجر شد.

خط میخی که برای نخستین بار در حدود هزار سال قبل از سارگون به وجود آمده بود، هنوز هم شاید رکورد طولانی ترین دوران استفاده در بین همه خطوط را در تاریخ بشریت دارد، چون تا اواخر قرن اول قبل از میلاد هنوز هم در منطقه بین النهرین استفاده می شد: زمانی بیش از 3300سال. این را مقایسه کنید با 1600، 1500 سال خط آرامی خط عربی، حدود 2400 سال خط لاتین، یا 2700 سال خط آرامی یا همین حدود خط چینی.

سارگون این خط را به همراه زبان اکدی به زبان اداری منطقه شوش تبدیل کرد. هرچند که زبان اکدی به هر حال جایش را به زبان عیلامی ها داد، اما خط میخی در طولانی مدت تبدیل به خط اصلی زبان عیلامی هم شد و برای هزاران سال، خط و زبان اصلی فرهنگ در منطقه جنوب و جنوب غرب ایران، «تاریخ ایران» را شاید بشود از این جا آغاز کرد.