حکایت میزانسن عاشقانه در فضای کارگری

عصرایران- جلسه نقد و بررسی فیلم « خداحافظی طولانی » ساخته فرزاد موتمن در سالن آمفی تاتر فرهنگسرای ارسباران برگزار شد.

در این جلسه فرزاد موتمن کارگردان ، پوریا ذوالفقاری منتقد میهمان ، جهانگیر میرزاجانی طراح صحنه و لباس فیلم حضور داشتند و ضمن صحبت درباره فیلم خداحافظی طولانی به پاسخ گویی به پرسش های حاضران پرداختند.

فرزاد موتمن کارگردان فیلم خداحافظی طولانی درباره تفاوت فضای این فیلم با فیلم های قبلی اش گفت ، من این فضا را انتخاب نکرده ام بلکه این کار توسط نویسنده فیلم نامه اصغر عبداللهی انجام شده است و از آنجایی که من همیشه سعی میکنم فیلم نامه های دیگران را کار کنم و در نهایت تمام سعی ام را انجام می دهم که به آنچه فیلم نامه نویس نوشته وفادار باشم فضا و ریتم فیلم هایم طبق آنچه در فیلم نامه نوشته شده تعیین می شود. همچنین باید بگویم که دوست دارم در سینمای ایران یک تکنسین باشم زیرا اگر قرار بود فیلم نامه هایی که خودم نوشته ام را بسازم این 9 فیلمی که تاکنون ساخته ام ساخته نمی شد و کلا فیلم های دیگری ساخته بودم که به خودم نزدیک تر بود.

وی در خصوص نزدیک شدن به فضای کارگری در فیلم خداحافظی طولانی نیز گفت ، همواره فیلم ساختن در فضای کارگری که در ایران خیلی کم روی آن کار شده است برایم یک آرزو بوده است . در سینمای ایران فیلم های مرحوم میرلوحی یکی قبل و دیگری بعد از انقلاب در این فضا کار شده است. البته ناگفته نماندکه منظور از فضای کارگری که کم کار شده فضای کارگری کارخانه ای است و فیلم های سینمای ایران بیشتر به فضای کارگری کشاورزی پرداخته اند.

وی افزود، چند هفته ای هست که آخرین فیلم ویتوریا دسیکا به یاد من آمده است. نام آن فیلم تعطیلات کوتاه است که من در زمان دانشجویی ام در خارج از ایران آن را دیده ام و در ایران دیده نشده است و داستان آن پیرامون زن کارگر تنها و غمگینی است که نقش او را سوفیا لورن بازی میکند ، او به تعطیلات می رود و با مردی آشنا می شود و بعد دوباره به فضای سرد و بی روح کارگری خود باز می گردد. این فیلم پیرامون مسائل کارگری و خواسته های صنفی و ... نیست و تنها به بیان تنهایی های این زن کارگر می پردازد. یکی از خطراتی که فیلم خداحافظی طولانی مرا نیز تهدید می کرد وجود یک بعد روانشناسانه در فیلم نامه بود. کاراکتر این فیلم با خواب و خیال زندگی می کند. او دیوانه و شیزوفرن نیست اما با خیال زندگی می کند. ما عادت کرده ایم که در سینما اینجورکاراکتر ها را در طبقه متوسط ببینیم و من تمام سعی ام را کرده ام تا او را در طبقه کارگری نشان دهم.

کارگردان فیلم خداحافظی طولانی در خصوص داستان های فرعی فیلم گفت ، از آنجایی که این فیلم مینی مال است به داستان های فرعی به طور کامل پرداخته نمی شود و فقط به صورت نوک زدن و کوتاه اشاره ای به آنها می شود . اینکه چرا چند نفر می خواهند طلعت را بزنند و او دیگر سوار مینی بوس نمی شود ، اینکه علت آمدن آنها به این شهر چه بوده است ، اینکه چرا آن پیرزن زندگی نباتی دارد و ... به صورت کامل برای ما نمایانده نمی شود. مقایسه بین پدر طلعت که 30 است یک زن زندگی نباتی را تیمار می کند و یحیی که به خواسته زنش لوله اکسیژن او را قطع کرده است در مقام مقایسه نیست و فقط بیان دو موقعیت است .

وی در خصوص میزانسن های عاشقانه در این فیلم گفت، وقتی فیلم نامه را خواندم احساس کردم که این داستان به من اجازه می دهد که یکبار دیگر بعد از فیلم شبهای روشن از میزانسن عاشقانه استفاده کنم. به نظر در فیلم عاشقانه باید از میزانسن عاشقانه استفاده کرد و این احساس باید دیده شود و به تصویر کشیده شود نه اینکه شخصیت ها به هم بگویند که هم را دوست دارند. در آن فیلم شخصیت ها شب به شب به هم نزدیکتر می شدند . در این فیلم هم پلان های جلوی کارخانه که در آن رفته رفته فاصله بین شخصیت ها کمتر می شود وجود دارد و این عشق است ، جایی که نقطه دید شما با کسی یکی می شود. نزدیک شدن دو آدم به هم و دور شدن دو آدم از هم داستانی ازلی و ابدی که هزاران سال است درباره آن صحبت می شود هنوز هم دوستش داریم و هنوز از شنیدن و دیدن آن دلمان غش میرود!! . این فیلم داستان عاشقانه غمگینی است بیان می شود زن وارد ماجرا می شود مرد را با واقعیت زندگی آشنا می کند و او را به جلو هل می دهد.

فرزاد موتمن در خصوص اشاره به عشق در پیشینه هنری ما گفت ، در شعری که ما در فیلم شبهای روشن از سعدی استفاده کردیم او به صدای بلند می گوید که دوستت دارم . در نقاشی های ما نیز هیچ گاه زنی برهنه دیده نشده است . همیشه زنی را شاهدیم که مویش را می بافد و لباسی پوشیده به تن دارد و تصویری شرقی از عشق داریم. به هر حال ما اولین ملتی نیستیم که با محدودیت فیلم می سازیم. به یاد می آورم که در اولین فیلم ساتیا چیترای نیز سکانسی وجود دارد که شخصیت اصلی ازدواج می کند. کارگردان برای نشان دادن صحنه هایی در آن تاریخ در هندوستان با ممنوعیت مواجه بوده است ، بنابراین از خلاقیت استفاده می کند و شخصیت را در صبح روز عروسی در بستر نشان می دهد در صورتی که عروس در کنار او نیست اما یک سنجاق سر روی بالش او افتاده است و شخصیت با برداشتن و نگاه کردن به آن لبخند می زند و معلوم می شود که او دیشب را خوش گذرانده است . در فیلم شبهای روشن نیز ممنوعیت ما در نشان دادن صحنه های عاشقانه من و سعید عقیقی را به ایده استفاده از شعر رساند. این ایده شعر خوانی در فیلم تبدیل به فرم و ستایش از ادبیات فارسی شد و ما و فیلم را به جایی برد که از ابتدا به آن فکر نکرده بودیم. در فیلم خداحافظی طولانی اما نشان دادن صحنه های عاشقانه خیلی سخت تر بود زیرا کاراکتر ها استاد دانشگاه و دانشجو نبودند تا با ادبیات و شعر و ... آشنایی داشته باشند ، بنابراین ما کار سخت تری در پیش داشتیم و از این رو سکانس های انتظار در مقابل کارخانه از اهمیت بالایی برای من در جهت نشان دادن وقوع عشق برخوردار بود و در نهایت در سکانس مینی بوس است که ما می بینیم دیگران یعنی جامعه نیز به آنها راه می دهند تا با هم نزدیکتر و صمیمی تر باشند. البته دو جفت کفش سفید هم نقش اساسی را در این زمینه به عهده می گیرند. نکته ای که باید به آن اشاره کنیم این است که ادبیات عشقی ما بد فرجام و غمگین است شخصیت ها هیچگاه عاقبت به خیر نمی شوند. البته فکر می کنم که این یک گرایش ادبی بین المللی است و در داستان های رومئو و ژولیت و فیلم برخورد کوتاه دیوید لین  و .......... نیز این پایان تلخ بدفرجام وجود دارد.

کارگردان فیلم خداحافظی طولانی در خصوص موسیقی این فیلم گفت ، موسیقی این فیلم انرژی خیلی زیادی از ما گرفت. در نگاه اول این فیلم می توانست اصلا موسیقی نداشت باشد اما راستش من اصلا موسیقی فیلم را دوست دارم و فیلم بدون موسیقی را نمی فهمم. من سینما را یک هنر اتمسفریک می بینم که به موسیقی و نقاشی بسیار نزدیک تر است تا تاتر .تجربه ما در تدوین به ما می گفت که این فیلم موسیقی روتین نمی خواهد و همین طور موسیقی همگون هم نمی خواهد. ما از همه جور موسیقی و ساز و حتی تار و سه تار و ... در فیلم استفاده کردیم اما به نتیجه مطلوب نمی رسیدیم تا اینکه یک شب یک قطعه درام را که سمپل کرده بودیم روی فیلم گذاشتیم و بسیار خوب شد و این باعث شد به این نتیجه رسیدیم که این فیلم یک نوع از موسیقی را می خواهد که ضد قصه فیلم باشد و با آن کنتراست داشته باشد. بنابراین ایمان وزیری که در آلمان ساکن است با اینکه تنها چند روز فرصت داشت به کار وارد شد و پیشنهاد داد که این فیلم مانند سرگیجه هیچکاک از ابتدا تا انتها موسیقی داشته باشد که این امکان به لحاظ وقت و هزینه برای ما میسر نبود . و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که از نوع موسیقی گام های سکوت استفاده کنیم یعنی نوعی از موسیقی که در عین حال که وجود دارد اما شنیده نمی شود. در این راستا از سازهای نامتعارف مانند شیپور هم در موسیقی این فیلم استفاده شد. حتی در هنگام صداگذاری از من خواسته شد که شیپور را حذف کنم اما به نظرم این تجربه ای بود که به انجام شدنش می ارزید. از سویی دیگر من فیلم را خیلی قدیمی و در فضای فیلم های دهه 50 فیلم پل خسرو پرویزی می دیدم و جنس موسیقی مرتضی حنانه را که به ارادات خاصی به موسیقی او دارم را برای این فیلم می پسندیدم. اما از آنجایی که تنها دو روز فرصت باقی مانده بود جرات بیان این حرف را به وزیری نداشتم. وقتی سکانس های جلوی کارخانه را در فیلم دیدم احساس کردم که موسیقی حنانه در این صحنه ها به گوش می رسد اما باز هم جرات بیان آن را نداشتم زیرا استاد مرتضی حنانه آنقدر بزرگ است که نمی توان هر موسیقی را به کار او حتی تشبیه کرد. تا اینکه شبی در هنگام تماشای فیلم آقای گلمکانی به من گفت موسیقی این فیلم مرا به یاد موسیقی مرتضی حنانه انداخته است و این گفته مرا بسیار بسیار خوشحال کرد زیرا احساس کردم که به هدفم رسیده ام و از خوشحالی تا صبح راه رفتم.

فرزاد موتمن در خصوص نام فیلم و ارتباط آن با رمان ریموند چندلر هم گفت ، این فیلم هیچ ارتباطی به آن رمان ندارد. اسم این فیلم نامه از ابتدا « دلم را به خاک نسپار » بود . اما من از آقای عبداللهی خواستم که آن را عوض کنیم زیرا مرا به یاد کتابی به نام « دلم را در واندرنی مدفون کن » می انداخت . واندرنی دشتی است که یکی از شخصیت های معروف سرخ پوست در آن کشته شده است و اهمیتی در حد دشت کربلا برای سرخ پوست ها دارد . این کتاب با ترجمه محمد قاضی چاپ شده و آنقدر برای من اهمیت دارد و دوستش دارم که نمی خواستم از اسم آن به این صورت استفاده کنم. همچنین می خواستم که فیلم نام ارجینالی داشته باشد. با اسم خداحافظی طولانی مخالف بودم اما در نهایت این اسم در رای گیری بین عوامل بیشترین رای را آورد به عنوان اسم فیلم انتخاب شد.

پوریا ذوالفقاری( منتقد ) : ویژگی اصلی فیلم عاشقانه بودن آن است نه کارگری بودن آن

پوریا ذوالفقاری منتقد میهمان در خصوص فیلم خداحافظی طولانی گفت ، اگر اسم دلم را به خاک نسپار را روی این فیلم می گذاشتند به سمت احساساتی کردن مخاطب پیش می رفت و این قابلیت را داشت که یک ملودرام غلیظ باشد. اما در فیلم به روشنی از این کار پرهیز شده است . نکته دیگری که می توان به آن توجه کرد جنبه مینی مالیستی فیلم است . فضای خشک و بی رحمی وجود دارد و شخصیتی که همواره با فاصله با او مواجه می شویم . به نظرم مهم ترین خصیصه فیلم عاشقانه بودن آن است و از تمام مولفه های دیگر مانند چهر ها ، فضای کارگری ، محیط و ... در جهت محتوای عاشقانه فیلم استفاده شده است .

وی در خصوص تشابه این فیلم به فیلم های دیگر فرزاد موتمن گفت ، فیلم شبهای روشن رفته رفته دارد به بلای جان فرزاد موتمن تبدیل می شود و گویا همه فیلم های او باید با این فیلم مقایسه شوند. در صورتی که او کارگردانی است که خودش اعلام کرده است که ادعای مولف بودن ندارد و در ژانرهای مختلف کار کرده است. البته ناگفته نماند که به دلیل نداشتن صنعت سینما در ایران اصلا مفهوم ژانر زیر سوال می رود. سینمای فرزاد موتمن سینمای مخاطب میلیونی نیست اما مخاطبان فیلم هایش بارها و بارها به تماشای آن می نشینند. در سینمای ایران اندک فیلم سازانی هم که خواسته اند ژانر را تجربه کنند مورد بی مهری قرار گرفته اند مانند محمد علی سجادی و محمد رضا اعلامی و ساموئل خاچیکیان و ملودرام به وجه غالب سینمای ایران تبدیل شده است و حرکت کردن برعکس این مسیر کار دشواری است.

ذوالفقاری در خصوص کمرنگ شدن عنصر عشق در سینمای ایران نیز گفت ، اساساً نمود عشق در جامعه ما کمرنگ شده است و این نکته در سینما نیز دیده می شود. قطعاً وجود محدودیت ها در این زمینه مقصر است اما سابقه فرهنگی و تاریخی ما نیز نشان می دهد که ما همواره با سوختن در عشق و فراغ مواجهیم و همواره یکی از عشاق غایب است در صورتی که برای داشتن سینما و داستان عاشقانه باید هر دو طرف حضور پررنگ داشته باشند. به نظر فیلم عاشقانه ساختن تسلط زیاد کارگردانی را می طلبد. در ادبیات ما همیشه عشق پشت هفت پرده است و برای بدست آوردن آن باید اژدها را کشت و ... بنابراین در چنین جامعه ای نمی توان به آسانی قصه عاشقانه ساخت.

وی گفت ، البته ناگفته نماند که اگر به دوران ابتدایی پیدایش کهن الگوها برویم به تراژدی و کمدی می رسیم و ریشه های این ماجرا را پیدا می کنیم و اینکه چرا مرگ در انتهای داستان آن را باشکوه می کند از طریق کهن الگو ها به میراث به ما رسیده است . زیرا اساساً نرسیدن به عشق از رسیدن به آن با شکوه تر است . در داستانی از چخوف هم این حالت وجود دارد. سربازی به دختری که به درستی او را ندیده است آنقدر فکر می کند و عاشق او می شود که در نهایت از دیدار با او امتناع می کند زیرا فکر می کند که با دیدن او تصور رویایی اش از دختر از بین خواهد رفت . باید ریشه های این مسائل را در اسطوره شناسی جستجو کرد.

وی در خصوص شرایط امروز سینمای ایران نیز گفت ، شرایط سینمای امروز ایران به جایی رسیده است که اگر فیلم نامه شبهای روشن امروز ارائه می شد برای ساخت آن به مشکلات بسیاری برخورد می کردند . در چنین شرایطی باید نگاه کنیم که چقدر امکان ساختن فیلم عاشقانه فراهم می باشد. سینمای ما سینمای بی مساله ای نیست اما بین سینما و مسائلی که می خواهد مطرح کند دیواری کشیده شده و این دیوار روز به روز قطور تر هم می شود. به غیر از چند نفری که در مقابل شرایط مقاومت می کنند باید بگویم سینمای ما به شرایطی رسیده است که دائم در حال جنین مرده به دنیا آوردن است و این تقصیر سینما نیست بلکه علت آن را باید در جاهای دیگری غیر از سینما جستجو کرد. به نظرم وظیفه سینما مفهوم سازی نیست بلکه ایجاد لذت و تاثیرگذاری بلند مدت است و گاهی حتی می تواند هیچ تاثیری هم نداشته باشد.

جهانگیر میرزاجانی ( طراح صحنه و لباس ) : فضای فیلم مرا به دهه 60 خودمان می برد

جهانگیر میرزاجانی ، طراح صحنه و لباس فیلم خداحافظی طولانی گفت ، با خواندن فیلم نامه متوجه کشش درون آن شدم و کار طراحی آن را یک روزه انجام دادم . این فیلم نامه مرا به یاد دهه 60 خودمان می انداخت. فضای کارگری خاکستری بدون رنگ . در این فیلم در ابتدا فقط ماهرو رنگی دیده می شد و یحیی با یاد او با وجود تمام سختی ها و مشکلات خوشحال و خندان به خانه می آمد. با صحبت با کارگردان رفته رفته این رنگ و لعاب از ماهرو کمتر شد و به طلعت رسید. ما می خواستیم فیلمی رئالیستی بسازیم و بنابراین همه چیز باید طوری انتخاب و استفاده می شد که به چشم نیاید و مربوط به این قشر باشد.

این جلسه نقد و بررسی با انجام پرسش و پاسخ بین حاضران و عوامل برنامه به پایان رسید .