.png "عصر ایران")
۰۶ آذر ۱۴۰۳
به روز شده در: ۰۶ آذر ۱۴۰۳ - ۱۹:۳۸
علیرضا قربانی در گفتگو با سروش صحت: در خلوتم به تلاوت قاریان مصری گوش می‌کنم (فیلم) تجلی حضرت فاطمه (س) در عرفان و تصوف ایران
دکتر سید سلمان صفوی*
در ادبیات عرفانی، حضرت فاطمه زهرا (س)؛ مظهر جمال و رحمانیت حق وَ ستیز حق با باطل است.
سرودههایی که به نقش حضرت فاطمه (س) در عالم هستی و همچنین بیان مقام معنوی و عرفانی بی بی دو عالم میپردازد، دارای رویکرد عرفانی است. در ادبیات فارسی از دیرباز تا کنون با این مضمون، اشعار بسیاری سروده شده است. حدیث قدسی "یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لو فاطمه لما خلقتکما": " ای احمد (ص)؛ اگر تو نبودی جهان را نمی‌آفریدم و اگرعلی نبود؛ تو را نمی‌آفریدم و اگر فاطمه نبود؛ شما را نمی‌آفریدم”؛ در حوزه عرفانی حاوی نکات فراوان است. این حدیث حاکی از عظمت شأن آن حضرت(س) و منبع هستیشناسی خاصِّ عرفا از خلقت و تاریخ است.
از دیدگاه عرفا روایت "فاطمهُ امِّ اَبیها” که در کتب روایی اهل سنت نیز مکرر آمده، شاید بیان این واقعیت است که مقام فاطمی، اصل حقیقت محمدی است، ذات است، بلکه عین ذات است. امام حسن عسکری (ع) در روایتی فرمودند: "مادرمان فاطمه (س) حجت خدا بر ما بود” در این روایت، نکات بدیع و عمیق معرفتی و عرفانی نهفته است. به طور قطع حقیقت تعابیر و القابی نظیر "عصمت الله الکبری” با تفاسیر عرفانی در وصف آن حضرت(س)؛ برتر از دیدگاههای کلامی است.
به سبب خفقان و بیداد خلفا وَ دلمُردگی زبان فارسی در سه قرن آغازین اشغال ایران؛ نخستین سرودهها درمدح و رثای حضرت فاطمه (ص) در ادبیات عرفانی فارسی، با اشعار کسایی مروزی (۳۴۱-۳۹۰ ه. ق.) و ناصر خسرو قبادیانی (۳۹۴ – ۴۸۱ ه. ق) حکیم فرزانه قرن پنجم آغاز شد.
حکیم ناصر خسرو قبادیانی میسراید:
"من همی نازش به آل حیـدر و زهــرا کنــم / تو همــی نازش به سند و هند بدگوهر کنی”
"جــــز کـه زهـــــرا و علـــــــی و اولادشان/ مـــر رســـــول مصطفــــــی را کیست آل؟
لــعنت کنـــم بر آن بت کـــز امت محمـــد / او بــــود جاهـــلان را ز اول بت نخستیــــن
لعنت کنم بر آن بت کــز فاطمه فــــدک را / بستد به قهر تا شد رنجور و خوار و غمگیــن
لعنت کنـم بر آن بت کاو کـــرد و شیعت او / حلق حسین تشنه در خون خضاب و رنگیـن”
این شعر عرفانی و انقلابی به وضوح ملهم از زیارت عاشوراست:
"پیش شهـــدا دست مــن و دامـن زهــــرا / آن روز در آن هول و فزع بر سر آن جمع
بـدهـد بـه تمــام ایـــــزد دادار تعالـــــی / تا داد من از دشمـــــن اولاد پیمبـــــــــر”
(حکیم ناصر خسرو قبادیانی، تصحیح: تقوی، دیوان، ص ۴ )
"رضــــــوان بــه هشت خلــــــد نیـــارد ســــر / صدیقــــــه گــــر بــود به حشــــر یــارش
بـاکــــــش ز هفت دوزخ ســــــــوزان نـــــــی / زهــــــــرا چــو هست یـار و مـــددکارش
آن روز بیــــاینــــد همـــه خلــــــق و مــکافات / هــم ظالـم وهم عـادل بــــی هیــچ مــحابا
آن روز در آن هول و فــزع بــر ســر آن جمـــع / پیش شهـدا دست مــن و دامـــن زهـــــرا
چون به حب آل زهرا(س) روی شستی روز حشر / نشنود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا
پس پـــی آن پســران رو، پس از آن کــه تـــو را / پسران علــــی و فاطمــه ز آتش سپـــرند”
در اشعار ناصرخسرو فاطمه زهرا (س) شاخص و مظهر حق است و در تعارض با جریان باطل در تاریخ است.
حکیم سنایی غزنوی عارف و شاعر قرن پنجم و ششم (متوفی ۵۳۵) جزو نخستین شاعران فارسی زبان بود که به بیان منزلت و منقبت حضرت فاطمه (علیهاالسلام) پرداخت. سنایی حضرت فاطمه (س) را با القاب "زهرا”، "خیـرالنساء”، "دختر مصطفی (ص)”، "بتول” و "مادر امامان حسن و حسین (علیهماالسلام)” معرفی کرده و بدین ترتیب بخشی از شخصیت، منزلت و مظلومیت آن حضرت(س) را از طریق شعر عرفانی در دوره خلافت جور تبیین کرده است.
حکیم سنایی غزنوی میسراید:
"وز یــدالله فــوق ایــدیهـــــــم / نشوی غافـــل از بنـــیهاشـــم
جـــز فـطامش نداد فاطمــــه را / داد حق شیر این جهان همـه را”
(حکیم سنایی غزنوی، حدیقه. مدرس رضوی، ص ۲۶۱)
"ولـــی شیــــری چو حیـــدر باسخا / کاو سراسر جمله عالم پر ز شیرست
زنی چون فاطمــه خیـــرالنساء کــو / سراســر جمله عالـــم پُر شهیـــدست
شهیدی چون حسین کــربـلا کـــو / ســراسـر جملــه عالــم پر شهیـــدست”
(حکیم سنایی غزنوی، دیوان اشعار، قصاید؛ دریغاگویی از نااهلی روزگار)
قوامی رازی از شاعران معروف نیمه اول قرن ششم، متوفی در نیمه دوم قرن ششم هجری، در مرثیه سید الشهداء و حضرت زهرا (علیهماالسلام) میسراید:
"زهــــرا و مصطفــــی و علــی سوختـه ز درد / ماتم سرای ساختــــه بر ســدره منتها
در پیش مصطفـــی شـــده زهــرای تنـگـــدل / گـریان که چیست درد حسین مراد او”
*****
"حب یـاران پیمبــر فــرض باشد بــی خـلا ف / لیکـن از بهر قرابت هست حیـدر مقتدا
بــود با زهـــرا و حیـــدر حجت پیغمبــــری / لاجـرم بنشاند پیغمبـــر سزایـــی باســـزا”
(دیوان، صص ۱۲۶-۱۲۷)
ابن عربی عارف بزرگ جهان اسلام در فتوحات مکیه در تبیین مقام حضرت فاطمه (س) مباحث مستوفایی دارد. وی در چندین فصّ درباره عظمت حضرت فاطمه (س) ضمن بیان مطالبی ارزشمند، کلیه روایاتی را که شان شامخ حضرت فاطمه (س) ذکر شده، نقل و تفسیرکرده است.
محمود بن یمین الدین فریومدی در تبیین رنج و غم جانکاه حضرت زهر میسراید:
"شنـیــــــدم ز گفتـــــار کارآگهــــان / بــزرگان گیتــی کـهــــان و مهـان
کـــه پیغـمبـــــــــر پــــاک والا نسب / مــحمـد ســـر ســـــروران عــرب
چنین گفت روزی به اصحــاب خـــود / بـه خـاصان درگاه و احبـاب خــود
کـه چـون روز محشـر در آیـد همـــی / خـلایـــق ســـوی محشر آید همــی
منــادی بــرآیــد بــه هفت آسمـــــان / که ای اهـل محشر کـران تا کـــران
زن و مـــرد چشمان به هـــم بـر نهـیــد / دل از رنـج گیتـی به هــم بـرنهیـــد
که خاتــون محشر گـــذر مــیکنــــد / ز آب مــژه خاک تــر مــی کنــــد
یکی گفت کای پاک بی کین و خشـم / زنـان از کـه پـوشند باری دو چشــم
جــوابش چنیــــــن داد دارای دیـــــن / که بر جـان پاکـش هـزار آفــریــن
نــدارد کســـــی طــــاقت دیــــدنـش / ز بس گـریــه و ســوز و نالیـدنـش
بیه ک دوش او بــر، یکـــی پیــرهــن / بــه زهـرآب آلـــوده بهـــر حســن
ز خـون حسیــنش بــه دوش دگــــــر / فـــروهشتـه آغشتــــه دستـــار ســر
بـدیـن سـان رود خسته تـا پـای عـرش / بنــالــــــد بــه درگاه دارای عـرش
بـگــــــوید که خـــون دو والا گهــر / ازیــن ظالمان هـــم تو خواهی مگــر
ستم کس نــدیــدست از ایــن بیشتـر / بــده داد مــن چـون تویـــی دادگـــر
کنـد یــاد ســـوگند یـــزدان چنـــان / بــه دوزخ کنــــــم بنـــدشان جاودان”
شیخ عطار نیشابوری عارف پیشکسوت مولوی در منظومه الهی نامه حضرت فاطمه زهرا (س) را «خاتون جنت»می خواند:
"همه یاران در آن اندوه و محنت / شـدنـد آخـــر بر خاتــون جنت”
حضرت مولانا جلالالدین رومی بلخی خراسانی عارف بزرگ میسراید:
"مــرد را گــویــــی بــود زخــم سنـــان / فاطمــــه مــدح ست در حــقِّ زنــان
در حــق پــاکـــــیِّ حــقّ آلایش است / دست و پـا در حـقِّ ما استــــایش است
والـــد و مولـــــود را او خلــــــق است / لــم یلـــد لـم یــولـد او را لایــق است
هر چه مولود است او زین سوی جوست / هر چه جسم آمد ولادت وصف اوست”
(مولوی، مثنوی معنوی، دفتر دوم از مثنوی، "انکار کردن موسی (علیه السلام) بر مناجات شبان”)
شیخ مصلحالدین سعدی شیرازی میسراید:
"یارب به نســــل طاهــر اولاد فاطمــه / یارب به خـون پاک شهیدان کربلا
یارب به صدق سینه پیــران راستـگوی / یـا رب بـه آب دیــده مـردان آشنـا
دلهای خسته را به کرم مرهمـی فرست / ای نـام اعظمت در گنـــجینه شـــفا
کــه بــر قـــول ایمان کنــــم خاتمـــه / خـــدایــا بـــه حـقِّ بنــــی فـاطمـه
مــن و دست و دامـــــان آلرســـــول / اگـــر دعوتــم رد کنــی ور قبــول”
خواجوی کرمانی (۶۸۹/۷۵۲ ه. ق.) در باب عظمت عرفانی حضرت زهرا سروده است:
"بـه نــور چشــــم پیمبـــر که نـــور ایمــان بـــود / عقیـق صفـوت یاقوت شرع را کان بود
نبـــود هیـــچ بـه عـــذر احتیـــاجش از پـــی آن / که شمع جمــع طهارت از او فروزان بود
از آن بـه وصــــلت او زهـــــر شـــــده لآلـــــی / که از شرف قمرش در سراچه دربان بـود
نگشت عمر وحی از "حی” فزون ز روی حساب / چـرا کــه زندگـــی او به حی حنــان بود
***
منظـــــــومــــــــه محبت دهـــــر و آل او / بر خاطـــر کواکب ازهر نــوشتــــهاند
دوشیـــــزگان پـــــرده نشین حریـم قـدس / نـام بتـــــول بــر سـر معجر نوشتـــهاند”
ابن حسام (۸۷۵ ق.): محمد بن حسامالدین خوسفی از شاعران مشهور قرن نهم که عمر خود را به مدح اهل بیت سپری کرد در وصف حضرت زهرا (س) میسراید:
"چنیــن گفت آدم علیـــــه الســـــلام / که شـد باغ رضـوان مقیمش مُقــام
کـه بـا روی صافـــــی و با رأی صاف / ز هر جانبــــی مـی نمـودم طــواف
یکـــــی خانــه در چشمم آمـد ز دور / بـــرونش منـــور ز خوبــی و نـــور
ز تابش گـرفتــــــه رخ مــه نقـــــاب / ز نــورش منــــــــــور رخ آفتــاب
کسی خواستـــم تا بپرسیــــم بســــی / بســــــی بنگــــریـدم نـدیـدم کسی
ســـوی آســمان کــــردم آنگه نگاه / کـه ای آفـــریننــــده مهــر و مـــاه
ضمیـــر صفـــی از تــو دارد صفــــا / صفـــا به خشـــم از صفوت مصطفی
دلــم صــــافی از صفـــوت ماه کن / ز اســــرار ایــــن خانــه آگاه کــــن
ز بالا صدایـــی رسیـــدم به گــوش / که یا ای صفـی آنچه بتوان به گـوش
دعایـــــــی ز دانش بیـــامــــوزمت / چراغــــی ز صفـــــوت بـرافروزمت
بگــو ای صفـــی با صــــفای تمــام / به حــق محمــــد علیـــــه الســــلام
به حــق علـــی صاحب ذوالـــــفقار / سپهـــدار دیــن شاه دلـــدل ســـوار
به حــــق حسیــن و به حــــق حسن / که هستنـــــد شــایستــــه ذوالمنــن
بـــه خاتــون صحـــرای روز قیـــام / ســــلام علیهـــم علیهــــم ســـــلام
کز اســـرار ایــن نکتـــه دلگشــای / صفــی را ز صفـــوت صفایی نمــای
صفــی چون بکرد این دعا از صفــا / درودی فـرستــــاد بــر مصطفــــــی
در خـانــه هـــم در زمــان بـاز شــد / صفـــی از صفـایش ســـرانــداز شـد
یـک تخت در چشمش آمــد ز دور / ســـراپای آن تخت روشـــن ز نــور
نشستــه بــرآن تخت مـــر دختــری / چـو خـورشیــد تـابـان بلنـد اختــری
یکـی تـاج بـر ســــر منـــور ز نــور / ز انــوار او حــوریــان را ســـــــرور
یکـی طــوق دیگر به گــردن درش / بخوبی چنان چـون بود در خـــورش
دو گوهر به گــوش انــدر آویختــه / ز هـــر گوهـــری نــوری انگیختـــه
صفـــی گفت یا رب نمـــی دانمش / عنایت بـه خطــــــی که بـر خوانمش
خطاب آمــد او را که از وی سـوال / بکن تا بدانـــی تــو بر حسب و حـال
بــدو گفت مـــن دخت پیغمبــــرم / بــه این فـــر فرخنــدگــی درخــورم
همــان تاج بــر فــرق مــن باب من / دو دانـــه جواهـــر حسیــن و حســن
همان طوق در گردن من علی است / ولـــی خـدا و خـدایش ولـــــی است
چنیـــن گفت آدم که ای کــردگار / دریــن بارگــــه بنــــده راهست بــار
مــرا هیــــچ از اینها نصیبـــی دهند / ازیـن خستگـــــیها طبیبـــــــی دهند
خطابی بگوش آمدش کای صفــی / دلــت در وفـاهـای عالـــــم وفـــــــی
که اینها بــه پاکی چو ظاهـر شونـد / به عالــم به پشت تــو ظاهــــــر شونـد
صفــی گفت با حــرمت این احترام / مــــرا تـا قیـــــام قیــــامت تمـــــــام”
- وحشی بافقی(۹۱۱-۹۶۱ ش.) میسراید:
"گــر یـزیـدی سیرتــی این را نداند گو بدان / ماتــم فـرزنــد پیغمبــر بـود بر جملــه فـرض
کامـــده آل علـــــی از فـــرقت او در فغــان / رفته زهـــرا عصمتـــی در خلــوت آل رسول
سر به زانو، دست بر، سر خستهدل، آزردهجان / مانـــده چون شبیر و شبر دو بزرگ نامــــدار”
- محتشم کاشانی میسراید:
"آن در که جبرئیـــــل امیـــن بود خادمش / اهل ستــم به پهلـــوی خیـــــرالنسا زدند
چون روی در بقیـــع ، به زهـرا خطاب کرد / وحش زمین و مـرغ هوا را ، کباب کـــرد
کای مـونس شـــکسته دلان حـال مـا ببیــن / ما را غریب و بی کس و بــــی آشنا ببین
اولاد خویش را کــه شفیــــعان محشـرنــد / در ورطــه عقــوبت اهـــــل جفـــا ببیــن
در خلد ، بر حجاب دو کـــون آستین فشان / ونـدر جهان مصیبت ما بـــر مـــــلا ببیـن
نــــی ، نــــی ورا چو ابر خروشان به کربلا / طغیـــــان سیـــل فتنه و موج بــــــلا ببین
تن های کشتگان همه در خاک و خون نگر / ســـرهای ســـروران همــه بر نیزه ها ببین
آن سر که بود بر سر دوش نبی (ص) مــدام / یک نیزه اش ز دوش مخالف جدا ببیــن
آن تـن کـه بــود پرورشش در کنــــار تــو / غلــطان بـه خـاک معـرکـه کربلا ببیـــن
یـا بضعــــهالـــرســـول ز ابــن زیـــاد ، داد / کاو خاک اهلبیت رسالت ، بـه بــاد داد”
- ملاحسین واعظ کاشفی (۸۴۰-۹۱۰ ق.) میسراید:
ملاحسین واعظ کاشفی، عارف و صوفی شیفته اهلبیت در دوره صفویه و شیخ خانقاه "دارالسیاده” در هرات، مؤلف کتاب "روضهالشّهداء”؛ کتابی به زبان فارسی درباره شهادت امام حسین (ع) و مصائب واقعه کربلا . کاشفی این اثر را در سال ۹۰۸ ق یعنی یک سال پس از اعلام پادشاهی شاه اسماعیل صفوی نوشت . سبب نام‌گذاری مجالس عزاداری امام حسین در ایران به "روضــه”؛ خواندن این کتاب در این مجالس بوده است. "روضهالشهداء” سبب شد مقتل‌هایی از این نوع در عصر صفویه و قاجاریه به نگارش درآید. نثـر قوی همراه با شعر و تاریخ و آیات و روایات، کثرت معلومات کلامی، تاریخی و فقهی، استفاده از منابع متنوع خصوصا منابع غیرشیعی، جامع بودن و نخستین مقاتل رایج و متداول از نقاط مثبت "روضهالشهداء” است. این کتاب با توجه به ادبیات شیوا و نثر زیبای خود به سرعت در زمان خود رواج یافت و حتی امروزه به طور غیرمستقیم مورد توجه محافل عزاداری است. این کتاب تا کنون بارها و به زبانهای مختلف ترجمه شده یا به شعر درآمده است. باب چهارم این کتاب در مورد "برخی از احوال سیدهالنّساء فاطمهزهرا (س)” است .امیرعلی‌شیر درباره کاشفی و مجالس وعظ او می‌نویسد: "مولانا (واعظ کاشفی)، چنان که بر همه‌کس معلوم است؛ واعظی در غایت خوبی‌است. در عالم، از بنی‌آدم، واعظی به خوبی او نبوده و نیست. در مجلس وعظ او هر چند فصیح و گشاده باشد، از کثرت جمعیت مردمان، جای نیست و از کثرت مزاحمت خلق؛ بیم هلاک بعضی مردمان بوده و کثرت ازدحام ایشان به این جهت است که آواز و انشای مولانا در غایت حُسن و لطافت بوده و به حقیقتِ معنی، حضرت داود (ع) در او تجلی نموده و در امت محمدی کسی که صفت داودی به کمال داشته باشد، غیر از او نبوده است.” (جعفریان، رسول، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضهالشهداء، آینه پژوهش، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ش. ۳۳ (مرداد و شهریور ۱۳۷۴)، صص ۳۸–۲۰)
- هاتف اصفهانی (۱۱۹۸ ق.) میسراید:
"که خــم از باد اجــــل شـد ناگاه / حیف از فاطمـــه آن نخـل جوان
در جهــان خیــل نکــویان را شــاه / حیف از آن گوهر ارزنده که بود
پرتــو آن طـــربافــــزا غــم گاه / حیف از آن شمع فروزنده که بود
عفتش همــــدم و عصمت همــراه / بـــود از پــاکـــــی طینت تا بــود
پاک دامــــان وی از لـوث گنـــاه / بـــود ذیـــــل وی از آلایـش دور
روشن از عارضش این نـه خــرگاه / خرم از چهرهاش این هفت اقلیــم
از سمـــــوم اجلـــــش حال تبـــاه / چون شـد آن سـرو قـد لاله عـذار
لاله زیـــن غـم ز ســـرافکنده کلاه / سرو ازین غصه به بر جامـه دریـد
کـــرد در ماتمش ایــن جامـه سیـاه / ریخت در فرقتش آن خاک به سر
جــانش از شـــــــوق مـــلاقات الله / چون شـد از دار فنـا سـوی بهشت
بــار بگشـــــاد در آن عشـــــرتگاه / رخت بـربست از ایـن غـمخانــه”
(هاتف، دیوان اشعار، ماده تاریخ‌ها؛ "حیف از فاطمه آن نخل جوان”)
تجلی حضرت مناقب زهرا (س) در ادبیات عرفانی معاصر فارسی:
یکی از برگزیدهترین این گونه اشعار، مثنوی محمد فکور صفا است که تفسیری از "مناقب منسوب به ابن عربی” است. برای نمونه در تفسیر صفتی از صفات آن حضرت (جواد العالم العقلیه) میسراید:
"عقــــل کل، اول ظهــور بـاری است / وان ظهور اندر موالـی، جاری است
چون که ظرف جان زهرا کامل است / عقــل کل را در پذیرش شامل است
حضرتش مشکات نــور عقـــل شــد / تـا کـه نـور او به عالـــم نقـــل شــد
در لبــاس زن هویــــدا شـــد ولـــی / یازده انـــوار از او شـــــد منـجلــــی”
امام خمینی، حضرت زهرا(س) را مظهر "انسان کامل” میخوانند. عارف الهی آیت الله حسن‌زاده آملی نیز در "فصّ حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه” نکات عرفانی بسیاری درباره شخصیت آن حضرت (س) ارائه کرده و مطالب عرفانی خود را به روایات زیادی مستند نموده است.
علامه اقبال لاهوری میسراید:
"نــور چشـــــم رحمه للعالمیــــن / آن امــام اولیــــن و آخــریـــن
بانـوی آن تـاجدار هـــل اتـــــی / مرتضی مشکل گشا شیــر خــدا
پادشـــــاه و کلبـــــه ایــــوان او / یک حسام و یک زره سـامان او
مادر آن مـرکــز پـــرگار عشــق / مـادر آن کاروان ســـالار عشـق”
"مریم از یک نسبتِ عیسی عزیز / از سه نسبت، حضرت زهرا عزیز”
اقبال با توصیف شاعرانه آن سه نسبت، جنبه های اخلاقی و الهی شخصیت زهرای مرضیه (س) را ترسیم کرده است:
"مزرع تسلیم را حاصــل، بتــــول / مـادران را اســـوه کامــل، بتــول
بهر محتاجی دلش آنگونه سوخت / با یهــودی چادر خود را فـروخت
آن ادب پـرورده ی صبــر و رضـا / آسیا گــــردان و لب قــرآن ســرا”
ابیاتی از قصیدهای از امام خمینی (ره) در شان مقام شامخ عرفانی امالمؤمنین حضرت زهرا (س):
"ای ازلیّت، به تــربت تــو مُخمـــر / وی ابــدیّت، به طلـــعت تــو مُقـــــرّر
آیت رحمت ز جلـــوه تو هــویدا / رایَتِ قــدرت در آستینِ تــو مُضْمَــــر
جودت، همبسترا به فیــض مقدّس / لطفت هــمبالشــا به صـــــدرِ مُصَـــدّر
عِصمتِ تو تا کشید پرده به اجسـام / عالَــم اجســـام گـــردد عالَـم دیگـــر
جلـــوه تـو، نــور ایــزدی را مَجْلی / عِصمت تو، سِــرّ مُختفـــی را مَظهـــر
گویـــم واجب تو را، نه آنَت رُتبت / خوانم ممکـــن تو را، ز مُمکِـن بـرتـر
مُمکن انـــدر لبـــاس واجب پیـــدا / واجبـــی انــدر ردای امـــکان مُظْهــر
ممکن، امّا چه ممکن، علّت امـــکان / واجب، امـا شعــــاعِ خالـــــقِ اکبــر
ممکـــن، امـا یـگانــه واســــطه فیض / فیض به مِهْتر رسد، وزان پس کهتـر
ممکـــن، امــا نمـــودِ هستــــی از وی / ممکـن، امّا ز مُمــکِناتْ فــزونتـر
وین نه عجب، زانکه نور اوست ز زهرا / نور وی از حیدر است و او ز پیمبر
نــور خـــدا در رســـول اکـــرم پیــــدا / کرد تجلّی ز وی به حیدر صفدر”
محمدعلی صاعد شاعر معاصر در مقدمه قصیده ای در ستایش حضرت فاطمه (س) میسراید:
"کیست وجـودش ز بعـد خالـق اکبــــر / فـــوق وجـــود و ز حــد وصف فـــراتــــر؟
کیست کــه باشد وجـود، ذیل وجـودش / هست عَرَض، هرچه هست و اوست چو جوهر”
سنجر کاشانی در شعر خیالی عرفانی شاعر در عالم خیال به مقایسه و شکوه الهی حضرت فاطمه (س) اشاره میکند مانند:
هم خضــر آب داشت، هم اسکنــــدر آینــــه / مثـل توی که دید در آب و در آینه؟
از بیـــــم چشــــم زخــــم فلک ز آفتاب و ماه / حاضر کند به بــزم تو با مجمر آینـه
عکس تو را که شعله صف سرکش آمده است / در بــر اگر کشـد نکنـد بــاور آینـه
بسیاری از شاعران معاصر در چند دهه اخیر سعی در درک شهودی و احساسی مستقل با "بانوی آب”، "آفتاب” و "بینشانهای که نشانه خداست” از آن "حضرت (س) داشتهاند:
"تو ستارهای و تو اختری؛ مه و مهر و زهره و مشتـری / نکنند بـا تـو برابری؛ تـو یـگانـه دخت پیمبـری
تـو همــای اوج سعادتــی، تو سپهر عصمت و عفتــی / تـو قرین مهر ولایتی، به خدا که همسر حیدری
به حسن ستاره ی روشنت، که حسین آن گل گلشنت / به خـدا رسیده ز دامنت، به خدا تو معنی مادری”
(خسرو احتشامی، شکوفه های فریاد)
شعر «سرای فاطمه» سروده استاد حمید سبزواری، در اصل شعری ملهم از کتاب "فاطمه فاطمه است” به قلم دکتر شریعتی است:
"حجره گلین است و کوچک است و عجب آنک / هست جهانی، چـو جای فـاطمــــه دارد
رشــــــــــحه ایمــــــان تــــــــراود از در و بـامش / خانه علم است و باب علم در آن است”
"راز شب” سروده استاد شهریار:
"ماه آن شب خمــوش و ســرگـردان / روی صـحرا و دشـت مــــیتابیـــــد
نـور غـــم رنگ و حــزن پـرور مـاه / هـمه جـا را نمــــوده بــــود سـپیــــد
دانـــه دانـــه سـتاره بـر رخ چــرخ / هـمچـو اشـک یـتیــــم مـــیلـرزیـد
خوب گستـــــرده بود خاموشـــــی / بـر جـــــهان پـــرده فـرامـوشـــــــی
مــــرغ شـب آرمـیــده بـود آرام / چـشـــــم ایـام رفـتــــه بـود بـه خواب
ســــایه نـخــــــلهـا به چـهره نـور / از سـیـــاهـــــی کشیـده بـود حـجـاب
باد در جست و جوی گمشـــده ای / چــرخ مــــی زد چو عاشقـی بی تاب
غـــرق شهر مدینــــه ســـــرتاســـر / در سکـوتـــــی عمیـــــق و رعب آور
مـیکشید انتـــظار خـاک آن شـب / مـقــــدم تـازه مـیهمــــــانــــــــــی را
مـی ربـود از کـف گـران مــردی / آسـمــــان هـمـسـر جــوانــــــی را
آتـش مــرگ مـادری میســــوخت / دل اطــــفال خــسته جــانـــــی را
مـــــردم آرام لیـــــک آهـستــه / نوحـهگــــــر چند طفــــــل دل خسته
بر سر دوش جسـم بــــی جانــــی / حمل می شد به نقطــــه ای مـــــرموز
همـــــه خواهـــان به دل درازی شب / گر چه شب تلــــخ بود و طاقت سوز
تـا مـگر راز شـب نگــــــردد فـاش / نَـبَــرد پـی بـه راز شـب دل روز
راز شـب بــــود پیـکـــــر زهـــــــرا / که شب آغــــوش خاک گشتش جا
راز شـب بـود بـانـویــــی مـعصــوم / کـه چـو مـــــردی از زمـانـه نـــزاد
هـجـــــده سـاله بـانویــــی پـُر شـــــور / کـه سیـه کــرده چـهـره بیـــــداد
بانویــــی کـــــز سـخن بـه محـضــر آن / ریخت آتـش به جـان استبــــداد
بانویــــی شیـــــردل، دلیـــــر و شجــاع / که نمود از حقوق خویش دفــاع
گــــرچـه زن بـود لیـــــــک مـــــردانـه / از قیـام آتشی عظیــــم افروخت
شعلــــــهای بــرکشیــــــد از دل خـویش / که سیه خرمنِ ستـــم را سوخت
درس احقــــاق حـق و دفــــــــع ستـــــم / بـه جهان و جهــانیـان آمـوخت
مــــــــردم خفتــــــه را ز خواب انگیخت / آبـروی ستمگــران را ریـخت”
"شکوفههای فریاد” سروده خسرو احتشامی:
"روز نخست چون گل این بوستان شکفت / عطر عفیف عشق فروریخت بر تنش …
هم باشــــدش بهار رســالت در آستیـــن / هم می چکد گلاب ولایت از دامنش
مردآفرین زنـی که خلیــلانه می شکست / بتخانه خــلاف خــلافت ز شیــونش
از سدره نیز در شب معـــراج می گذشت / حرمت اگر نبــود عنــانگیـر توسنش”
"لاله های زهرایی” سروده احمد عزیزی:
حضرت زهــــرا دلش از یاس بـود / قطـــره های اشکش از الماس بــود
داغ عطـــر یـاس زهــــرا زیــر مـاه / می چکانید اشک حیــدر را به چاه
گــریه آری، گــریه چون ابر چمـن / بر کبـــود یاس و ســـرخ نستـــرن
این دل یاس است و روح یاسمیــن / این امانت را امیـــن باش ای زمیــن
نیمـــه شب دزدانـه باید زیر خاک / ریخت بر روی گل خورشید، خاک
مدفــــن این ناله غیـر از چاه نیست / جــز تو کس از قبــر او آگاه نیست
دکتر فاطمه راکعی:
"ای بی نشانهای که خدا را نشانهای / هرجا نشان توست، ولی بی نشانه ای …
تصویــر شاعرانه در خود گـریستن / راز بلنــــــد سوختــــن عارفانـــهای …”
دکترموسوی گرمادرودی:
گرمارودی در شعر لطیف شهودی خود با دیدن کودکی گمشده و پریشان که مادر خود را می طلبد، خود را در قالب همان کودک گمشده میبیند که در جستجوی "مادر مهربان همه عالم” است:
اینک منم آن طفل دور مانده گم گشته / آن خــردســـــــال کودک ســـرگشته
ای مـادر عـــزیـــز همـــه عـالـــــــــم / کو مهـــــــربار دامـــــن پاکت؟ کــــو؟
"بانوی آب” سروده بهمن صالحی:
چون هالـهای ز عاطفــــــه مــاه / بــا جــامــــــــهای ز نـــــــــور
در قصـــــر آفـــــرینش کامــل / خورشیدوار، ایستاده به درگاه …
سید رضا مؤید میسراید:
"ای حــرم خــاص خــداونــدگار / دست خــداونـــد تــو را پـــردهدار
مهر جبیـــــن زهـــره زهــرا تویــی / روشنـــی مــاه و ثــریــا تــویــــی
از همـــه زنهای جهــان بـــرتـــری / آن همــــگان دیگــر و تو دیگری
همســــر محبــــوب امیـــــر عـرب / خلقت پیــــدا و نهــــــان را سبب
پــاک بــود دامنت از هـر گنـــــاه / آیـــه تطهیـــر ز قــــرآن گــــــواه
خوانده خدا «عصمت کبری» تو را / گفت نبـــــــی "امّ ابیــــها” تـــو را
ابـــن و ابت تــاج ســـر عالمنــــد / نســـل تــو سادات بنــــیآدمنـــــد”
حضرت فاطمه زهرا (س) به عنوان انسان کامل و نمونه اعلای تجلی حق در سراسر ادبیات فارسی و عرفانی از دیرباز تا امروز حضوری دلکش و جذاب داشته است. آن حضرت (س) ملجاءِ دردهای نهان آدمی است. ما حتی در تنهایی خود با ایشان نجوا و درد و دل میکنیم و از حماسه عرفانی آن حضرت (س) درس عزت، ایستادگی، وفا، سخاوت، صفا و شجاعت میگیریم.
"ای فدای تو هم دل و هم جان / وی نثار رهت هم این و هم آن
دل فدای تو، چون تویی دلبـــر / جان نثار تو، چون تویــی جانان
دل رهانـــدن زدست تو مشکل / جان فشانـــدن به پای تو آسـان
راه وصــــل تو، راه پـــرآسیب / درد عشــق تو، درد بـــی‌درمان”
* رییس آکادمی مطالعات ایرانی لندن
تماشاخانه
در ادبیات عرفانی، حضرت فاطمه زهرا (س)؛ مظهر جمال و رحمانیت حق وَ ستیز حق با باطل است.
سرودههایی که به نقش حضرت فاطمه (س) در عالم هستی و همچنین بیان مقام معنوی و عرفانی بی بی دو عالم میپردازد، دارای رویکرد عرفانی است. در ادبیات فارسی از دیرباز تا کنون با این مضمون، اشعار بسیاری سروده شده است. حدیث قدسی "یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لو فاطمه لما خلقتکما": " ای احمد (ص)؛ اگر تو نبودی جهان را نمی‌آفریدم و اگرعلی نبود؛ تو را نمی‌آفریدم و اگر فاطمه نبود؛ شما را نمی‌آفریدم”؛ در حوزه عرفانی حاوی نکات فراوان است. این حدیث حاکی از عظمت شأن آن حضرت(س) و منبع هستیشناسی خاصِّ عرفا از خلقت و تاریخ است.
از دیدگاه عرفا روایت "فاطمهُ امِّ اَبیها” که در کتب روایی اهل سنت نیز مکرر آمده، شاید بیان این واقعیت است که مقام فاطمی، اصل حقیقت محمدی است، ذات است، بلکه عین ذات است. امام حسن عسکری (ع) در روایتی فرمودند: "مادرمان فاطمه (س) حجت خدا بر ما بود” در این روایت، نکات بدیع و عمیق معرفتی و عرفانی نهفته است. به طور قطع حقیقت تعابیر و القابی نظیر "عصمت الله الکبری” با تفاسیر عرفانی در وصف آن حضرت(س)؛ برتر از دیدگاههای کلامی است.
به سبب خفقان و بیداد خلفا وَ دلمُردگی زبان فارسی در سه قرن آغازین اشغال ایران؛ نخستین سرودهها درمدح و رثای حضرت فاطمه (ص) در ادبیات عرفانی فارسی، با اشعار کسایی مروزی (۳۴۱-۳۹۰ ه. ق.) و ناصر خسرو قبادیانی (۳۹۴ – ۴۸۱ ه. ق) حکیم فرزانه قرن پنجم آغاز شد.
حکیم ناصر خسرو قبادیانی میسراید:
"من همی نازش به آل حیـدر و زهــرا کنــم / تو همــی نازش به سند و هند بدگوهر کنی”
"جــــز کـه زهـــــرا و علـــــــی و اولادشان/ مـــر رســـــول مصطفــــــی را کیست آل؟
لــعنت کنـــم بر آن بت کـــز امت محمـــد / او بــــود جاهـــلان را ز اول بت نخستیــــن
لعنت کنم بر آن بت کــز فاطمه فــــدک را / بستد به قهر تا شد رنجور و خوار و غمگیــن
لعنت کنـم بر آن بت کاو کـــرد و شیعت او / حلق حسین تشنه در خون خضاب و رنگیـن”
این شعر عرفانی و انقلابی به وضوح ملهم از زیارت عاشوراست:
"پیش شهـــدا دست مــن و دامـن زهــــرا / آن روز در آن هول و فزع بر سر آن جمع
بـدهـد بـه تمــام ایـــــزد دادار تعالـــــی / تا داد من از دشمـــــن اولاد پیمبـــــــــر”
(حکیم ناصر خسرو قبادیانی، تصحیح: تقوی، دیوان، ص ۴ )
"رضــــــوان بــه هشت خلــــــد نیـــارد ســــر / صدیقــــــه گــــر بــود به حشــــر یــارش
بـاکــــــش ز هفت دوزخ ســــــــوزان نـــــــی / زهــــــــرا چــو هست یـار و مـــددکارش
آن روز بیــــاینــــد همـــه خلــــــق و مــکافات / هــم ظالـم وهم عـادل بــــی هیــچ مــحابا
آن روز در آن هول و فــزع بــر ســر آن جمـــع / پیش شهـدا دست مــن و دامـــن زهـــــرا
چون به حب آل زهرا(س) روی شستی روز حشر / نشنود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا
پس پـــی آن پســران رو، پس از آن کــه تـــو را / پسران علــــی و فاطمــه ز آتش سپـــرند”
در اشعار ناصرخسرو فاطمه زهرا (س) شاخص و مظهر حق است و در تعارض با جریان باطل در تاریخ است.
حکیم سنایی غزنوی عارف و شاعر قرن پنجم و ششم (متوفی ۵۳۵) جزو نخستین شاعران فارسی زبان بود که به بیان منزلت و منقبت حضرت فاطمه (علیهاالسلام) پرداخت. سنایی حضرت فاطمه (س) را با القاب "زهرا”، "خیـرالنساء”، "دختر مصطفی (ص)”، "بتول” و "مادر امامان حسن و حسین (علیهماالسلام)” معرفی کرده و بدین ترتیب بخشی از شخصیت، منزلت و مظلومیت آن حضرت(س) را از طریق شعر عرفانی در دوره خلافت جور تبیین کرده است.
حکیم سنایی غزنوی میسراید:
"وز یــدالله فــوق ایــدیهـــــــم / نشوی غافـــل از بنـــیهاشـــم
جـــز فـطامش نداد فاطمــــه را / داد حق شیر این جهان همـه را”
(حکیم سنایی غزنوی، حدیقه. مدرس رضوی، ص ۲۶۱)
"ولـــی شیــــری چو حیـــدر باسخا / کاو سراسر جمله عالم پر ز شیرست
زنی چون فاطمــه خیـــرالنساء کــو / سراســر جمله عالـــم پُر شهیـــدست
شهیدی چون حسین کــربـلا کـــو / ســراسـر جملــه عالــم پر شهیـــدست”
(حکیم سنایی غزنوی، دیوان اشعار، قصاید؛ دریغاگویی از نااهلی روزگار)
قوامی رازی از شاعران معروف نیمه اول قرن ششم، متوفی در نیمه دوم قرن ششم هجری، در مرثیه سید الشهداء و حضرت زهرا (علیهماالسلام) میسراید:
"زهــــرا و مصطفــــی و علــی سوختـه ز درد / ماتم سرای ساختــــه بر ســدره منتها
در پیش مصطفـــی شـــده زهــرای تنـگـــدل / گـریان که چیست درد حسین مراد او”
*****
"حب یـاران پیمبــر فــرض باشد بــی خـلا ف / لیکـن از بهر قرابت هست حیـدر مقتدا
بــود با زهـــرا و حیـــدر حجت پیغمبــــری / لاجـرم بنشاند پیغمبـــر سزایـــی باســـزا”
(دیوان، صص ۱۲۶-۱۲۷)
ابن عربی عارف بزرگ جهان اسلام در فتوحات مکیه در تبیین مقام حضرت فاطمه (س) مباحث مستوفایی دارد. وی در چندین فصّ درباره عظمت حضرت فاطمه (س) ضمن بیان مطالبی ارزشمند، کلیه روایاتی را که شان شامخ حضرت فاطمه (س) ذکر شده، نقل و تفسیرکرده است.
محمود بن یمین الدین فریومدی در تبیین رنج و غم جانکاه حضرت زهر میسراید:
"شنـیــــــدم ز گفتـــــار کارآگهــــان / بــزرگان گیتــی کـهــــان و مهـان
کـــه پیغـمبـــــــــر پــــاک والا نسب / مــحمـد ســـر ســـــروران عــرب
چنین گفت روزی به اصحــاب خـــود / بـه خـاصان درگاه و احبـاب خــود
کـه چـون روز محشـر در آیـد همـــی / خـلایـــق ســـوی محشر آید همــی
منــادی بــرآیــد بــه هفت آسمـــــان / که ای اهـل محشر کـران تا کـــران
زن و مـــرد چشمان به هـــم بـر نهـیــد / دل از رنـج گیتـی به هــم بـرنهیـــد
که خاتــون محشر گـــذر مــیکنــــد / ز آب مــژه خاک تــر مــی کنــــد
یکی گفت کای پاک بی کین و خشـم / زنـان از کـه پـوشند باری دو چشــم
جــوابش چنیــــــن داد دارای دیـــــن / که بر جـان پاکـش هـزار آفــریــن
نــدارد کســـــی طــــاقت دیــــدنـش / ز بس گـریــه و ســوز و نالیـدنـش
بیه ک دوش او بــر، یکـــی پیــرهــن / بــه زهـرآب آلـــوده بهـــر حســن
ز خـون حسیــنش بــه دوش دگــــــر / فـــروهشتـه آغشتــــه دستـــار ســر
بـدیـن سـان رود خسته تـا پـای عـرش / بنــالــــــد بــه درگاه دارای عـرش
بـگــــــوید که خـــون دو والا گهــر / ازیــن ظالمان هـــم تو خواهی مگــر
ستم کس نــدیــدست از ایــن بیشتـر / بــده داد مــن چـون تویـــی دادگـــر
کنـد یــاد ســـوگند یـــزدان چنـــان / بــه دوزخ کنــــــم بنـــدشان جاودان”
شیخ عطار نیشابوری عارف پیشکسوت مولوی در منظومه الهی نامه حضرت فاطمه زهرا (س) را «خاتون جنت»می خواند:
"همه یاران در آن اندوه و محنت / شـدنـد آخـــر بر خاتــون جنت”
حضرت مولانا جلالالدین رومی بلخی خراسانی عارف بزرگ میسراید:
"مــرد را گــویــــی بــود زخــم سنـــان / فاطمــــه مــدح ست در حــقِّ زنــان
در حــق پــاکـــــیِّ حــقّ آلایش است / دست و پـا در حـقِّ ما استــــایش است
والـــد و مولـــــود را او خلــــــق است / لــم یلـــد لـم یــولـد او را لایــق است
هر چه مولود است او زین سوی جوست / هر چه جسم آمد ولادت وصف اوست”
(مولوی، مثنوی معنوی، دفتر دوم از مثنوی، "انکار کردن موسی (علیه السلام) بر مناجات شبان”)
شیخ مصلحالدین سعدی شیرازی میسراید:
"یارب به نســــل طاهــر اولاد فاطمــه / یارب به خـون پاک شهیدان کربلا
یارب به صدق سینه پیــران راستـگوی / یـا رب بـه آب دیــده مـردان آشنـا
دلهای خسته را به کرم مرهمـی فرست / ای نـام اعظمت در گنـــجینه شـــفا
کــه بــر قـــول ایمان کنــــم خاتمـــه / خـــدایــا بـــه حـقِّ بنــــی فـاطمـه
مــن و دست و دامـــــان آلرســـــول / اگـــر دعوتــم رد کنــی ور قبــول”
خواجوی کرمانی (۶۸۹/۷۵۲ ه. ق.) در باب عظمت عرفانی حضرت زهرا سروده است:
"بـه نــور چشــــم پیمبـــر که نـــور ایمــان بـــود / عقیـق صفـوت یاقوت شرع را کان بود
نبـــود هیـــچ بـه عـــذر احتیـــاجش از پـــی آن / که شمع جمــع طهارت از او فروزان بود
از آن بـه وصــــلت او زهـــــر شـــــده لآلـــــی / که از شرف قمرش در سراچه دربان بـود
نگشت عمر وحی از "حی” فزون ز روی حساب / چـرا کــه زندگـــی او به حی حنــان بود
***
منظـــــــومــــــــه محبت دهـــــر و آل او / بر خاطـــر کواکب ازهر نــوشتــــهاند
دوشیـــــزگان پـــــرده نشین حریـم قـدس / نـام بتـــــول بــر سـر معجر نوشتـــهاند”
ابن حسام (۸۷۵ ق.): محمد بن حسامالدین خوسفی از شاعران مشهور قرن نهم که عمر خود را به مدح اهل بیت سپری کرد در وصف حضرت زهرا (س) میسراید:
"چنیــن گفت آدم علیـــــه الســـــلام / که شـد باغ رضـوان مقیمش مُقــام
کـه بـا روی صافـــــی و با رأی صاف / ز هر جانبــــی مـی نمـودم طــواف
یکـــــی خانــه در چشمم آمـد ز دور / بـــرونش منـــور ز خوبــی و نـــور
ز تابش گـرفتــــــه رخ مــه نقـــــاب / ز نــورش منــــــــــور رخ آفتــاب
کسی خواستـــم تا بپرسیــــم بســــی / بســــــی بنگــــریـدم نـدیـدم کسی
ســـوی آســمان کــــردم آنگه نگاه / کـه ای آفـــریننــــده مهــر و مـــاه
ضمیـــر صفـــی از تــو دارد صفــــا / صفـــا به خشـــم از صفوت مصطفی
دلــم صــــافی از صفـــوت ماه کن / ز اســــرار ایــــن خانــه آگاه کــــن
ز بالا صدایـــی رسیـــدم به گــوش / که یا ای صفـی آنچه بتوان به گـوش
دعایـــــــی ز دانش بیـــامــــوزمت / چراغــــی ز صفـــــوت بـرافروزمت
بگــو ای صفـــی با صــــفای تمــام / به حــق محمــــد علیـــــه الســــلام
به حــق علـــی صاحب ذوالـــــفقار / سپهـــدار دیــن شاه دلـــدل ســـوار
به حــــق حسیــن و به حــــق حسن / که هستنـــــد شــایستــــه ذوالمنــن
بـــه خاتــون صحـــرای روز قیـــام / ســــلام علیهـــم علیهــــم ســـــلام
کز اســـرار ایــن نکتـــه دلگشــای / صفــی را ز صفـــوت صفایی نمــای
صفــی چون بکرد این دعا از صفــا / درودی فـرستــــاد بــر مصطفــــــی
در خـانــه هـــم در زمــان بـاز شــد / صفـــی از صفـایش ســـرانــداز شـد
یـک تخت در چشمش آمــد ز دور / ســـراپای آن تخت روشـــن ز نــور
نشستــه بــرآن تخت مـــر دختــری / چـو خـورشیــد تـابـان بلنـد اختــری
یکـی تـاج بـر ســــر منـــور ز نــور / ز انــوار او حــوریــان را ســـــــرور
یکـی طــوق دیگر به گــردن درش / بخوبی چنان چـون بود در خـــورش
دو گوهر به گــوش انــدر آویختــه / ز هـــر گوهـــری نــوری انگیختـــه
صفـــی گفت یا رب نمـــی دانمش / عنایت بـه خطــــــی که بـر خوانمش
خطاب آمــد او را که از وی سـوال / بکن تا بدانـــی تــو بر حسب و حـال
بــدو گفت مـــن دخت پیغمبــــرم / بــه این فـــر فرخنــدگــی درخــورم
همــان تاج بــر فــرق مــن باب من / دو دانـــه جواهـــر حسیــن و حســن
همان طوق در گردن من علی است / ولـــی خـدا و خـدایش ولـــــی است
چنیـــن گفت آدم که ای کــردگار / دریــن بارگــــه بنــــده راهست بــار
مــرا هیــــچ از اینها نصیبـــی دهند / ازیـن خستگـــــیها طبیبـــــــی دهند
خطابی بگوش آمدش کای صفــی / دلــت در وفـاهـای عالـــــم وفـــــــی
که اینها بــه پاکی چو ظاهـر شونـد / به عالــم به پشت تــو ظاهــــــر شونـد
صفــی گفت با حــرمت این احترام / مــــرا تـا قیـــــام قیــــامت تمـــــــام”
- وحشی بافقی(۹۱۱-۹۶۱ ش.) میسراید:
"گــر یـزیـدی سیرتــی این را نداند گو بدان / ماتــم فـرزنــد پیغمبــر بـود بر جملــه فـرض
کامـــده آل علـــــی از فـــرقت او در فغــان / رفته زهـــرا عصمتـــی در خلــوت آل رسول
سر به زانو، دست بر، سر خستهدل، آزردهجان / مانـــده چون شبیر و شبر دو بزرگ نامــــدار”
- محتشم کاشانی میسراید:
"آن در که جبرئیـــــل امیـــن بود خادمش / اهل ستــم به پهلـــوی خیـــــرالنسا زدند
چون روی در بقیـــع ، به زهـرا خطاب کرد / وحش زمین و مـرغ هوا را ، کباب کـــرد
کای مـونس شـــکسته دلان حـال مـا ببیــن / ما را غریب و بی کس و بــــی آشنا ببین
اولاد خویش را کــه شفیــــعان محشـرنــد / در ورطــه عقــوبت اهـــــل جفـــا ببیــن
در خلد ، بر حجاب دو کـــون آستین فشان / ونـدر جهان مصیبت ما بـــر مـــــلا ببیـن
نــــی ، نــــی ورا چو ابر خروشان به کربلا / طغیـــــان سیـــل فتنه و موج بــــــلا ببین
تن های کشتگان همه در خاک و خون نگر / ســـرهای ســـروران همــه بر نیزه ها ببین
آن سر که بود بر سر دوش نبی (ص) مــدام / یک نیزه اش ز دوش مخالف جدا ببیــن
آن تـن کـه بــود پرورشش در کنــــار تــو / غلــطان بـه خـاک معـرکـه کربلا ببیـــن
یـا بضعــــهالـــرســـول ز ابــن زیـــاد ، داد / کاو خاک اهلبیت رسالت ، بـه بــاد داد”
- ملاحسین واعظ کاشفی (۸۴۰-۹۱۰ ق.) میسراید:
ملاحسین واعظ کاشفی، عارف و صوفی شیفته اهلبیت در دوره صفویه و شیخ خانقاه "دارالسیاده” در هرات، مؤلف کتاب "روضهالشّهداء”؛ کتابی به زبان فارسی درباره شهادت امام حسین (ع) و مصائب واقعه کربلا . کاشفی این اثر را در سال ۹۰۸ ق یعنی یک سال پس از اعلام پادشاهی شاه اسماعیل صفوی نوشت . سبب نام‌گذاری مجالس عزاداری امام حسین در ایران به "روضــه”؛ خواندن این کتاب در این مجالس بوده است. "روضهالشهداء” سبب شد مقتل‌هایی از این نوع در عصر صفویه و قاجاریه به نگارش درآید. نثـر قوی همراه با شعر و تاریخ و آیات و روایات، کثرت معلومات کلامی، تاریخی و فقهی، استفاده از منابع متنوع خصوصا منابع غیرشیعی، جامع بودن و نخستین مقاتل رایج و متداول از نقاط مثبت "روضهالشهداء” است. این کتاب با توجه به ادبیات شیوا و نثر زیبای خود به سرعت در زمان خود رواج یافت و حتی امروزه به طور غیرمستقیم مورد توجه محافل عزاداری است. این کتاب تا کنون بارها و به زبانهای مختلف ترجمه شده یا به شعر درآمده است. باب چهارم این کتاب در مورد "برخی از احوال سیدهالنّساء فاطمهزهرا (س)” است .امیرعلی‌شیر درباره کاشفی و مجالس وعظ او می‌نویسد: "مولانا (واعظ کاشفی)، چنان که بر همه‌کس معلوم است؛ واعظی در غایت خوبی‌است. در عالم، از بنی‌آدم، واعظی به خوبی او نبوده و نیست. در مجلس وعظ او هر چند فصیح و گشاده باشد، از کثرت جمعیت مردمان، جای نیست و از کثرت مزاحمت خلق؛ بیم هلاک بعضی مردمان بوده و کثرت ازدحام ایشان به این جهت است که آواز و انشای مولانا در غایت حُسن و لطافت بوده و به حقیقتِ معنی، حضرت داود (ع) در او تجلی نموده و در امت محمدی کسی که صفت داودی به کمال داشته باشد، غیر از او نبوده است.” (جعفریان، رسول، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضهالشهداء، آینه پژوهش، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ش. ۳۳ (مرداد و شهریور ۱۳۷۴)، صص ۳۸–۲۰)
- هاتف اصفهانی (۱۱۹۸ ق.) میسراید:
"که خــم از باد اجــــل شـد ناگاه / حیف از فاطمـــه آن نخـل جوان
در جهــان خیــل نکــویان را شــاه / حیف از آن گوهر ارزنده که بود
پرتــو آن طـــربافــــزا غــم گاه / حیف از آن شمع فروزنده که بود
عفتش همــــدم و عصمت همــراه / بـــود از پــاکـــــی طینت تا بــود
پاک دامــــان وی از لـوث گنـــاه / بـــود ذیـــــل وی از آلایـش دور
روشن از عارضش این نـه خــرگاه / خرم از چهرهاش این هفت اقلیــم
از سمـــــوم اجلـــــش حال تبـــاه / چون شـد آن سـرو قـد لاله عـذار
لاله زیـــن غـم ز ســـرافکنده کلاه / سرو ازین غصه به بر جامـه دریـد
کـــرد در ماتمش ایــن جامـه سیـاه / ریخت در فرقتش آن خاک به سر
جــانش از شـــــــوق مـــلاقات الله / چون شـد از دار فنـا سـوی بهشت
بــار بگشـــــاد در آن عشـــــرتگاه / رخت بـربست از ایـن غـمخانــه”
(هاتف، دیوان اشعار، ماده تاریخ‌ها؛ "حیف از فاطمه آن نخل جوان”)
تجلی حضرت مناقب زهرا (س) در ادبیات عرفانی معاصر فارسی:
یکی از برگزیدهترین این گونه اشعار، مثنوی محمد فکور صفا است که تفسیری از "مناقب منسوب به ابن عربی” است. برای نمونه در تفسیر صفتی از صفات آن حضرت (جواد العالم العقلیه) میسراید:
"عقــــل کل، اول ظهــور بـاری است / وان ظهور اندر موالـی، جاری است
چون که ظرف جان زهرا کامل است / عقــل کل را در پذیرش شامل است
حضرتش مشکات نــور عقـــل شــد / تـا کـه نـور او به عالـــم نقـــل شــد
در لبــاس زن هویــــدا شـــد ولـــی / یازده انـــوار از او شـــــد منـجلــــی”
امام خمینی، حضرت زهرا(س) را مظهر "انسان کامل” میخوانند. عارف الهی آیت الله حسن‌زاده آملی نیز در "فصّ حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه” نکات عرفانی بسیاری درباره شخصیت آن حضرت (س) ارائه کرده و مطالب عرفانی خود را به روایات زیادی مستند نموده است.
علامه اقبال لاهوری میسراید:
"نــور چشـــــم رحمه للعالمیــــن / آن امــام اولیــــن و آخــریـــن
بانـوی آن تـاجدار هـــل اتـــــی / مرتضی مشکل گشا شیــر خــدا
پادشـــــاه و کلبـــــه ایــــوان او / یک حسام و یک زره سـامان او
مادر آن مـرکــز پـــرگار عشــق / مـادر آن کاروان ســـالار عشـق”
"مریم از یک نسبتِ عیسی عزیز / از سه نسبت، حضرت زهرا عزیز”
اقبال با توصیف شاعرانه آن سه نسبت، جنبه های اخلاقی و الهی شخصیت زهرای مرضیه (س) را ترسیم کرده است:
"مزرع تسلیم را حاصــل، بتــــول / مـادران را اســـوه کامــل، بتــول
بهر محتاجی دلش آنگونه سوخت / با یهــودی چادر خود را فـروخت
آن ادب پـرورده ی صبــر و رضـا / آسیا گــــردان و لب قــرآن ســرا”
ابیاتی از قصیدهای از امام خمینی (ره) در شان مقام شامخ عرفانی امالمؤمنین حضرت زهرا (س):
"ای ازلیّت، به تــربت تــو مُخمـــر / وی ابــدیّت، به طلـــعت تــو مُقـــــرّر
آیت رحمت ز جلـــوه تو هــویدا / رایَتِ قــدرت در آستینِ تــو مُضْمَــــر
جودت، همبسترا به فیــض مقدّس / لطفت هــمبالشــا به صـــــدرِ مُصَـــدّر
عِصمتِ تو تا کشید پرده به اجسـام / عالَــم اجســـام گـــردد عالَـم دیگـــر
جلـــوه تـو، نــور ایــزدی را مَجْلی / عِصمت تو، سِــرّ مُختفـــی را مَظهـــر
گویـــم واجب تو را، نه آنَت رُتبت / خوانم ممکـــن تو را، ز مُمکِـن بـرتـر
مُمکن انـــدر لبـــاس واجب پیـــدا / واجبـــی انــدر ردای امـــکان مُظْهــر
ممکن، امّا چه ممکن، علّت امـــکان / واجب، امـا شعــــاعِ خالـــــقِ اکبــر
ممکـــن، امـا یـگانــه واســــطه فیض / فیض به مِهْتر رسد، وزان پس کهتـر
ممکـــن، امــا نمـــودِ هستــــی از وی / ممکـن، امّا ز مُمــکِناتْ فــزونتـر
وین نه عجب، زانکه نور اوست ز زهرا / نور وی از حیدر است و او ز پیمبر
نــور خـــدا در رســـول اکـــرم پیــــدا / کرد تجلّی ز وی به حیدر صفدر”
محمدعلی صاعد شاعر معاصر در مقدمه قصیده ای در ستایش حضرت فاطمه (س) میسراید:
"کیست وجـودش ز بعـد خالـق اکبــــر / فـــوق وجـــود و ز حــد وصف فـــراتــــر؟
کیست کــه باشد وجـود، ذیل وجـودش / هست عَرَض، هرچه هست و اوست چو جوهر”
سنجر کاشانی در شعر خیالی عرفانی شاعر در عالم خیال به مقایسه و شکوه الهی حضرت فاطمه (س) اشاره میکند مانند:
هم خضــر آب داشت، هم اسکنــــدر آینــــه / مثـل توی که دید در آب و در آینه؟
از بیـــــم چشــــم زخــــم فلک ز آفتاب و ماه / حاضر کند به بــزم تو با مجمر آینـه
عکس تو را که شعله صف سرکش آمده است / در بــر اگر کشـد نکنـد بــاور آینـه
بسیاری از شاعران معاصر در چند دهه اخیر سعی در درک شهودی و احساسی مستقل با "بانوی آب”، "آفتاب” و "بینشانهای که نشانه خداست” از آن "حضرت (س) داشتهاند:
"تو ستارهای و تو اختری؛ مه و مهر و زهره و مشتـری / نکنند بـا تـو برابری؛ تـو یـگانـه دخت پیمبـری
تـو همــای اوج سعادتــی، تو سپهر عصمت و عفتــی / تـو قرین مهر ولایتی، به خدا که همسر حیدری
به حسن ستاره ی روشنت، که حسین آن گل گلشنت / به خـدا رسیده ز دامنت، به خدا تو معنی مادری”
(خسرو احتشامی، شکوفه های فریاد)
شعر «سرای فاطمه» سروده استاد حمید سبزواری، در اصل شعری ملهم از کتاب "فاطمه فاطمه است” به قلم دکتر شریعتی است:
"حجره گلین است و کوچک است و عجب آنک / هست جهانی، چـو جای فـاطمــــه دارد
رشــــــــــحه ایمــــــان تــــــــراود از در و بـامش / خانه علم است و باب علم در آن است”
"راز شب” سروده استاد شهریار:
"ماه آن شب خمــوش و ســرگـردان / روی صـحرا و دشـت مــــیتابیـــــد
نـور غـــم رنگ و حــزن پـرور مـاه / هـمه جـا را نمــــوده بــــود سـپیــــد
دانـــه دانـــه سـتاره بـر رخ چــرخ / هـمچـو اشـک یـتیــــم مـــیلـرزیـد
خوب گستـــــرده بود خاموشـــــی / بـر جـــــهان پـــرده فـرامـوشـــــــی
مــــرغ شـب آرمـیــده بـود آرام / چـشـــــم ایـام رفـتــــه بـود بـه خواب
ســــایه نـخــــــلهـا به چـهره نـور / از سـیـــاهـــــی کشیـده بـود حـجـاب
باد در جست و جوی گمشـــده ای / چــرخ مــــی زد چو عاشقـی بی تاب
غـــرق شهر مدینــــه ســـــرتاســـر / در سکـوتـــــی عمیـــــق و رعب آور
مـیکشید انتـــظار خـاک آن شـب / مـقــــدم تـازه مـیهمــــــانــــــــــی را
مـی ربـود از کـف گـران مــردی / آسـمــــان هـمـسـر جــوانــــــی را
آتـش مــرگ مـادری میســــوخت / دل اطــــفال خــسته جــانـــــی را
مـــــردم آرام لیـــــک آهـستــه / نوحـهگــــــر چند طفــــــل دل خسته
بر سر دوش جسـم بــــی جانــــی / حمل می شد به نقطــــه ای مـــــرموز
همـــــه خواهـــان به دل درازی شب / گر چه شب تلــــخ بود و طاقت سوز
تـا مـگر راز شـب نگــــــردد فـاش / نَـبَــرد پـی بـه راز شـب دل روز
راز شـب بــــود پیـکـــــر زهـــــــرا / که شب آغــــوش خاک گشتش جا
راز شـب بـود بـانـویــــی مـعصــوم / کـه چـو مـــــردی از زمـانـه نـــزاد
هـجـــــده سـاله بـانویــــی پـُر شـــــور / کـه سیـه کــرده چـهـره بیـــــداد
بانویــــی کـــــز سـخن بـه محـضــر آن / ریخت آتـش به جـان استبــــداد
بانویــــی شیـــــردل، دلیـــــر و شجــاع / که نمود از حقوق خویش دفــاع
گــــرچـه زن بـود لیـــــــک مـــــردانـه / از قیـام آتشی عظیــــم افروخت
شعلــــــهای بــرکشیــــــد از دل خـویش / که سیه خرمنِ ستـــم را سوخت
درس احقــــاق حـق و دفــــــــع ستـــــم / بـه جهان و جهــانیـان آمـوخت
مــــــــردم خفتــــــه را ز خواب انگیخت / آبـروی ستمگــران را ریـخت”
"شکوفههای فریاد” سروده خسرو احتشامی:
"روز نخست چون گل این بوستان شکفت / عطر عفیف عشق فروریخت بر تنش …
هم باشــــدش بهار رســالت در آستیـــن / هم می چکد گلاب ولایت از دامنش
مردآفرین زنـی که خلیــلانه می شکست / بتخانه خــلاف خــلافت ز شیــونش
از سدره نیز در شب معـــراج می گذشت / حرمت اگر نبــود عنــانگیـر توسنش”
"لاله های زهرایی” سروده احمد عزیزی:
حضرت زهــــرا دلش از یاس بـود / قطـــره های اشکش از الماس بــود
داغ عطـــر یـاس زهــــرا زیــر مـاه / می چکانید اشک حیــدر را به چاه
گــریه آری، گــریه چون ابر چمـن / بر کبـــود یاس و ســـرخ نستـــرن
این دل یاس است و روح یاسمیــن / این امانت را امیـــن باش ای زمیــن
نیمـــه شب دزدانـه باید زیر خاک / ریخت بر روی گل خورشید، خاک
مدفــــن این ناله غیـر از چاه نیست / جــز تو کس از قبــر او آگاه نیست
دکتر فاطمه راکعی:
"ای بی نشانهای که خدا را نشانهای / هرجا نشان توست، ولی بی نشانه ای …
تصویــر شاعرانه در خود گـریستن / راز بلنــــــد سوختــــن عارفانـــهای …”
دکترموسوی گرمادرودی:
گرمارودی در شعر لطیف شهودی خود با دیدن کودکی گمشده و پریشان که مادر خود را می طلبد، خود را در قالب همان کودک گمشده میبیند که در جستجوی "مادر مهربان همه عالم” است:
اینک منم آن طفل دور مانده گم گشته / آن خــردســـــــال کودک ســـرگشته
ای مـادر عـــزیـــز همـــه عـالـــــــــم / کو مهـــــــربار دامـــــن پاکت؟ کــــو؟
"بانوی آب” سروده بهمن صالحی:
چون هالـهای ز عاطفــــــه مــاه / بــا جــامــــــــهای ز نـــــــــور
در قصـــــر آفـــــرینش کامــل / خورشیدوار، ایستاده به درگاه …
سید رضا مؤید میسراید:
"ای حــرم خــاص خــداونــدگار / دست خــداونـــد تــو را پـــردهدار
مهر جبیـــــن زهـــره زهــرا تویــی / روشنـــی مــاه و ثــریــا تــویــــی
از همـــه زنهای جهــان بـــرتـــری / آن همــــگان دیگــر و تو دیگری
همســــر محبــــوب امیـــــر عـرب / خلقت پیــــدا و نهــــــان را سبب
پــاک بــود دامنت از هـر گنـــــاه / آیـــه تطهیـــر ز قــــرآن گــــــواه
خوانده خدا «عصمت کبری» تو را / گفت نبـــــــی "امّ ابیــــها” تـــو را
ابـــن و ابت تــاج ســـر عالمنــــد / نســـل تــو سادات بنــــیآدمنـــــد”
حضرت فاطمه زهرا (س) به عنوان انسان کامل و نمونه اعلای تجلی حق در سراسر ادبیات فارسی و عرفانی از دیرباز تا امروز حضوری دلکش و جذاب داشته است. آن حضرت (س) ملجاءِ دردهای نهان آدمی است. ما حتی در تنهایی خود با ایشان نجوا و درد و دل میکنیم و از حماسه عرفانی آن حضرت (س) درس عزت، ایستادگی، وفا، سخاوت، صفا و شجاعت میگیریم.
"ای فدای تو هم دل و هم جان / وی نثار رهت هم این و هم آن
دل فدای تو، چون تویی دلبـــر / جان نثار تو، چون تویــی جانان
دل رهانـــدن زدست تو مشکل / جان فشانـــدن به پای تو آسـان
راه وصــــل تو، راه پـــرآسیب / درد عشــق تو، درد بـــی‌درمان”
* رییس آکادمی مطالعات ایرانی لندن
نظرات کاربران
لینک کوتاه: کپی لینک
دستگیری عاملان قطع درختان در الوند؛ دادستان قزوین هشدار داد پزشکیان: با مدیریت صحیح منابع، نظام سلامت متحول می‌شود نرخ بلیت حج سال آینده به ارز و سوخت گره خورد پروانه رضایی نخستین زن معاون روابط کار شد خاموشی‌های خانگی متوقف شد نشست گروه ۷؛ اتهام‌زنی به ایران و حمایت از آتش‌بس در لبنان برای گسترش شمولیت مالی و توسعه توثیق الکترونیکی باید نگاه سنتی را کنار بگذاریم درباره قطعنامه 1701 که مبنای مذاکرات آتش بس لبنان و رژیم اسرائیل است، چه می دانیم؟ تاسیس یک جایزه ادبی به نام برنده نوبل ادبیات نروژی درخواست اوکراین از گروه هفت برای مقابله با محور روسیه-ایران-کره شمالی ادعای رسانه اسرائیلی: آتش‌بس در لبنان؛ اعلام رسمی امشب، اجرا از فردا صبح بارزانی: تنش با ایران و ترکیه به نفع کردها نیست هشدار نارنجی هواشناسی مازندران؛ بارش برف و سیلاب در راه است علی لاریجانی: بودجه‌ای که دولت به مجلس داد، تحولی نشان نمی‌داد / سهام عدالتی که داده‌ایم، فقط اسمش این است که به مردم دادیم / من را بخاطر دفاع از برخی نمایندگان ردصلاحیت شده رد کردند زنجرک تخت: حشره ای که به شکل عجیبی نازک است! (عکس)