در سال‌های اخیر درباره بانک خون بند‌ناف نوزادان و خدماتی که با هدف ذخیره‌سازی و نگهداری نمونه خون بندناف در این مراکز ارائه می‌شود خبرهایی را شنیده‌ایم.

زباله‌ای که حالا زندگی می‌بخشد

بعضی از خانواده هایی که در انتظار تولد فرزند هستند، پیش از تولد فرزندشان تصمیم می گیرند نمونه خون بندناف او را ـ که دربردارنده سلول های بنیادی است ـ در یک بانک خون بندناف خصوصی ذخیره کنند. در حقیقت این اقدام شبیه به نوعی بیمه است که اگر روزی کودکی به بیماری خطرناکی مبتلا شود، می توان برای درمان او از این نمونه خونی استفاده کرد. با دکتر مرتضی ضرابی، مدیرعامل بانک خون بندناف رویان درباره پرسش هایی که ممکن است ذهن بسیاری از افراد را درباره ماهیت و عملکرد بانک های خون بندناف به خود مشغول کرده باشد، گفت و گو کرده ایم.

منظور از بانک خون بند ناف چیست و اساسا این بانک با چه هدفی راه اندازی شده است؟

بانک خون بندناف همان طور که از نام آن پیداست، شرایطی را فراهم می کند تا سلول های بنیادی موجود در خون بندناف تحت شرایط خاصی جمع آوری شده و در بانکی ذخیره شود تا اگر زمانی به سلول های بنیادی برای پیوند نیاز داشتیم، این منبع ارزشمند به راحتی در دسترس باشد و بتوان برای پیوند از آن استفاده کرد. در کنار منابعی که امروز برای به دست آوردن سلول های بنیادی مطرح است بحث خون بندناف که زمانی به عنوان زباله بیولوژیک دور ریخته می شد، مورد توجه قرار گرفته است. خونی که در دوران بارداری مادر در بندناف و جفت جریان دارد و بعد از تولد دور ریخته می شود، منبعی از سلول های بنیادی، بخصوص سلول های بنیادی خون ساز است که می توان در روند درمان بیماری های بدخیمی مانند تالاسمی، انواع سرطان های خون، بیماری های نقص سیستم ایمنی بدن و همچنین کم خونی های مادرزادی که منشاء خونی دارد، مورد استفاده قرار گیرد. به این ترتیب در سطح دنیا بانک های خون بند ناف متعددی در قالب بانک های خصوصی و عمومی راه اندازی شده که کارکرد آنها تا حدی متفاوت است. در کشور ما نیز بانک های خون بندناف خصوصی و عمومی راه اندازی شده است که اکنون این بانک ها در سطح کشور فعال هستند و به بیماران خدمات ارائه می کنند.

تفاوت کارکرد بانک های خون بندناف خصوصی و عمومی در چیست؟

در بانک های عمومی خانواده هایی که در آستانه تولد فرزند هستند در صورتی که تمایل داشته باشند، می توانند خون بندناف نوزاد خود را به این بانک اهدا کنند و بر این اساس هزینه ای برای نگهداری نمونه خون اهدا شده پرداخت نمی کنند. البته نسبت به خون بندناف اهدایی مالکیتی هم ندارند. این نمونه می تواند در اختیار همه بیمارانی که از مراکز پیوند به بانک های عمومی معرفی می شوند قرار گیرد. سازمان انتقال خون مالک یکی از بانک های خون بندناف عمومی در کشور است. وقتی والدینی خون بندناف فرزندشان را به این بانک اهدا می کنند، هیچ مالکیتی نسبت به آن ندارند و این نمونه می تواند در اختیار هر بیماری که نیازمند سلول های بنیادی باشد قرار گیرد. اما در بانک های خون بندناف خصوصی این طور نیست. در این بانک ها خانواده ای که در انتظار تولد فرزند هستند پیش از تولد فرزندشان قراردادی را با این بانک خون بندناف امضا و هزینه اولیه ای را پرداخت می کنند. به این ترتیب این نمونه به طور شخصی برای خود آنها نگهداری می شود و مالکیت نمونه برای خانواده محفوظ است و آنها می توانند این نمونه را برای هر مدت زمانی که مدنظرشان باشد در این بانک نگهداری کنند. خوشبختانه اکنون در بانک عمومی خون بندناف رویان نزدیک به 4000 نمونه و در بانک خصوصی خون بندناف این مجموعه حدود 50 هزار نمونه ذخیره سازی شده است. البته علاوه بر پژوهشگاه رویان، بانک های عمومی دیگری در سازمان انتقال خون ایران و بیمارستان شریعتی تهران وجود دارد که فکر می کنم در این بانک های عمومی نیز حدود پنج تا شش هزار نمونه ذخیره سازی شده باشد. آنچه از سوی دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری های سلول های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به عنوان ضرورت وجود بانک خون بندناف و تبدیل آن به یک طرح ملی در کشور مطرح شده است نیز مربوط به بانک های خون بندناف عمومی است. چند سالی است گفته می شود قرار است بودجه ای به منظور توسعه فعالیت های بانک های خون بندناف عمومی در نظر گرفته شود که متاسفانه هنوز تامین اعتبار لازم برای این پروژه انجام نشده است.

برای انتقال نمونه خون بندناف و ذخیره آن در بانک های خصوصی از چند ماه پیش از تولد نوزاد باید اقدام شود؟

معمولا ماه آخر بارداری اقدامات لازم برای این کار انجام می شود. خانواده ها می توانند از مدت ها قبل برای انجام چنین کاری اقدام کنند. آنها می توانند با مراجعه به پایگاه اینترنتی بانک خون بندناف رویان به اطلاعات لازم در این زمینه دسترسی داشته باشند. در این پایگاه اینترنتی درباره نحوه ذخیره سازی نمونه، آزمایش هایی که لازم است مادر پیش از تولد انجام دهد و حتی شاخص هایی که برای این کار در نظر گرفته می شود در اختیار افراد قرار می گیرد.

یعنی ممکن است برای بعضی نوزادان امکان ذخیره نمونه خون بندناف وجود نداشته باشد؟

برای بررسی امکان نگهداری نمونه خون بندناف نوزاد شاخص هایی در نظر گرفته شده است. برای مثال، اگر مادر در دوران بارداری یا حتی گاهی پیش از بارداری به بیماری هایی مبتلا شده یا داروهای خاصی را مصرف کرده باشد امکان ذخیره و نگهداری نمونه خون بندناف وجود ندارد. اگر خانواده ای شرایط لازم برای این کار را نداشته باشد بر این اساس می تواند متوجه شود که نمی تواند برای ذخیره سازی خون بندناف اقدام کند. اگر خانواده ای اصرار داشته باشند چنین کاری را انجام دهند و حتما نمونه خون بندناف نوزادشان را در بانک خون بندناف ذخیره کنند، باید در دوران بارداری، پزشکی را که تحت نظر او هستند از این موضوع مطلع سازند تا داروهایی که ممکن است در دوران بارداری مورد استفاده قرار گیرد و برای این کار محدودیت ایجاد می کند برای مادر تجویز نشود. در غیر این صورت مادر باید آگاه باشد که ممکن است به دلیل مصرف بعضی دارو ها در دوران بارداری امکان ذخیره نمونه خون بندناف فرزندش وجود نداشته باشد. البته مرحله اصلی بستن این قرارداد و ایجاد هماهنگی های لازم به منظور انتقال و ذخیره سازی نمونه خون بندناف در ماه آخر بارداری انجام می شود. برای این کار هزینه ای به عنوان هزینه اولیه و هزینه ای نیز به عنوان شارژ سالانه از متقاضیان دریافت می شود. هزینه اولیه برای یک سال نگهداری و هر خانواده تا زمانی که بخواهد این نمونه در بانک خون بندناف نگهداری شود باید هر سال به طور جداگانه مبلغی را پرداخت کند.

نمونه خون بندناف تا چه مدت زمانی در بانک خون بندناف قابل نگهداری است؟

براساس استانداردی که از سوی بانک جهانی خون بندناف تعیین شده می توان تا 20 سال نمونه خون بندناف را در این بانک ها نگهداری کرد. البته این مدت زمان براساس شرایطی که وجود دارد، می تواند متفاوت باشد. بانک خون بندناف رویان به خانواده ها اعلام کرده است که این نمونه ها تا 20 سال در این بانک ها قابل نگهداری است، اما باتوجه به این که استاندارد و شرایط کیفی دائم در حال تغییر است، ممکن است عوامل دیگری نیز در مدت زمان نگهداری یک نمونه اثرگذار باشد. گاهی کودک بزرگ تر شده و وزن او افزایش یافته است و خوشبختانه به بیماری خاصی هم مبتلا نیست. در این صورت خانواده می تواند تصمیم بگیرد بعد از گذشت چند سال دیگر نمونه را در این بانک نگهداری نکند. در این زمینه هیچ محدودیتی وجود ندارد و خانواده ها می توانند بعد از مدتی از پرداخت هزینه شارژ نگهداری نمونه انصراف دهند. در این صورت بعد از این مدت این نمونه در بانک خون بندناف نگهداری نمی شود، اما اگر خانواده هایی به هر علتی بخواهند این نمونه را برای مدت زمان 20 سال در بانک خون بندناف ذخیره کنند، مانعی ندارد و خوشبختانه پژوهشگاه رویان زیرساخت های لازم برای انجام این کار را فراهم کرده است.

به نظر می رسد برای نگهداری این نمونه ها باید شرایط اختصاصی وجود داشته باشد. نمونه ها در چه شرایطی نگهداری می شود؟

استانداردهایی که برای نگهداری نمونه ها در نظر گرفته می شود استانداردهای سختگیرانه ای است. خوشبختانه ما اکنون این استاندارد را پیاده سازی کرده ایم. یکی از مهم ترین این شرایط این است که باید نمونه از تولد نوزاد و خونگیری در یک زنجیره برودتی مناسب نمونه به بانک خون منتقل شود. پس از این مرحله بلافاصله کار جداسازی سلول های بنیادی انجام می شود و در مدت زمان کمتر از 24 ساعت نمونه به تانک های ذخیره سلول که حاوی نیتروژن مایع است، منتقل می شود. سرعت عمل در این زمینه بسیار مهم است. مراحل کار باید در کوتاه ترین زمان ممکن انجام شود. باید سلول هایی که در خون بندناف وجود دارد با حداکثر شرایط زنده ماندن یا احیا حفظ شود. این فرآیند باید منطبق بر مجموعه ای از استانداردهای سختگیرانه پیش برود که خوشبختانه ما اکنون این شرایط را اجرا می کنیم و بر این اساس حدود 50 هزار نمونه در بانک خصوصی و بیش از 5000 نمونه در بانک عمومی پژوهشگاه رویان ذخیره و نگهداری شده است. نکته مهم شرایط نگهداری نمونه هاست که ما برای رسیدن به این هدف امکانات استانداردی را فراهم کرده ایم که امکان نگهداری نمونه ها برای مدت زمانی طولانی تر را فراهم می کند.

اساسا چه ضرورتی برای راه اندازی بانک های خون بندناف وجود دارد؟

چند سالی است که در دنیا بانک های خون بندناف فعالیت خود را آغاز کرده اند. خون بندناف در اصل می تواند جایگزین پیوند مغز استخوان باشد. در مواردی که بیماری به پیوند مغز استخوان نیاز داشته باشد و نتوان دهنده مناسبی برای انجام این کار پیدا کرد، جایگزین بعدی خون بندناف است. خون بند ناف چند ویژگی مهم دارد؛ نخست این که همیشه در دسترس است و شما وقتی بانک خون و اطلاعات ژنتیکی سلول ها را داشته باشید در مدت زمان چند دقیقه می توانید نمونه مناسب را پیدا کنید. اگر اکنون کسی بخواهد از نمونه خون بندناف استفاده کند، می توان با آزمایش HLA یا شاخص ژنتیکی سلول در مدت زمان چند دقیقه در بانک خون جستجو کرد تا نمونه مناسب و منطبق با بیمار در بانک پیدا شود. ویژگی دیگر این است که سلول های بنیادی خون بندناف هنوز بلوغ لازم را پیدا نکرده اند و به همین دلیل شانس رد پیوند در خون بندناف در مقایسه با سلول های بنیادی مغز استخوان کمتر است. نکته دیگر این که برای پیوند مغز استخوان حتما باید دهنده و گیرنده پیوند از نظر مشخصات ژنتیکی صد درصد با هم منطبق باشند، اما در خون بندناف با توجه به این که سلول ها از نظر ایمنی بلوغ لازم را پیدا نکرده اند، حتی اگر یک یا دو اختلاف در شاخص های ژنتیکی وجود داشته باشد نیز امکان پیوند وجود دارد. این ویژگی موجب می شود در نمونه خون بندناف بتوان تعداد سلول های بیشتری را برای پیوند پیدا کرد. رویکردی که اکنون در سطح دنیا وجود دارد این است که بتوان در مواردی که دهنده مناسبی برای بیماران مبتلا به سرطان در خانواده و خویشاوندان بیمار وجود ندارد، بتوان از این منبع که در دسترس است استفاده کرد. البته در دنیا این رویکرد مطرح است که با توجه به افزایش قابلیت ها و کارکردهای سلول های بنیادی، هر کشوری که بتواند یک منبع سلولی مناسب داشته باشد در آینده می تواند در حوزه سلول درمانی قدم های بلندتری بردارد، زیرا روز به روز کاربردهای سلول های بنیادی برای درمان بیماری ها بیشتر شناخته می شود. این می تواند فرصتی برای کشور باشد. اما در کنار آن یا به عبارتی به موازات آن باید بتوان مراکز پیوند یا مراکزی که می توانند از سلول های بنیادی خون بندناف استفاده کنند نیز افزایش داد. یکی از نگرانی های ما این است که با وجود افزایش تعداد نمونه های ذخیره شده در بانک های خون بندناف تعداد مراکز پیوند بسیار کم است و هنوز نتوانسته ایم از این سلول ها به نحو مناسبی استفاده کنیم.

آیا نمونه نگهداری شده در بانک خون بندناف فقط برای خود فرد قابل استفاده است؟

خیر، این نمونه فقط برای فردی که نمونه خون بندناف او نگهداری شده قابل استفاده نیست. هر فردی که با این فرد از نظر ژنتیکی تطابق داشته باشد، می تواند از این نمونه استفاده کند. بیشترین کاربرد مورد نظر برای سلول های بنیادی در سطح دنیا برای افراد غیرخویشاوند است. این نکته ای بسیار مهم است. درست است که این نمونه برای خود فرد و خانواده اش با احتمال 25 تا 50 درصد قابل استفاده است، اما همان طور که گفته شد با توجه به این که این سلول ها از نظر ایمنی بلوغ لازم را پیدا نکرده اند برای هر فردی که تطابق ژنتیکی داشته باشد، می توان از این نمونه استفاده کرد. اکنون بیشتر خانواده ها به سمت تک فرزندی پیش رفته اند و به نظر می رسد با در نظر گرفتن چنین شرایطی امروزه ضرورت انجام این کار بیشتر احساس می شود. ممکن است در آینده به دلیل کوچک تر شدن خانواده ها نتوان فرد دهنده مناسب برای پیوند را در خانواده نزدیک بیمار پیدا کرد. بنابراین به نظر می رسد این روش می تواند روش مناسب و مطمئنی باشد که خانواده ها در صورت نیاز می توانند از آن برای یافتن سلول مناسب استفاده کنند.

از نمونه سلول های خون بندناف بیشتر برای درمان کدام گروه از بیماری ها می توان استفاده کرد؟

اکنون از این منبع بیشتر برای درمان بیماری هایی استفاده می شود که منشاء خونی داشته باشد. پروژه هایی در حال اجراست که اکنون در مرحله کارآزمایی بالینی قرار دارد. برای مثال در زمینه درمان بیماران مبتلا به فلج مغزی یا کودکان مبتلا به CP، بیماری دیابت، ضایعات کبدی و اختلالات عصبی کارهایی انجام شده است. بیشترین بیماری های بدخیم در اطفال منشاء خونی دارد و به همین دلیل بیشترین پیوندهایی که در سطح دنیا انجام شده، برای درمان بیماری هایی بوده که منشاء خونی داشته است.

آیا با گذشت زمان کیفیت سلول هایی که در بانک خون بندناف نگهداری می شود کاهش پیدا می کند؟

براساس بررسی های انجام شده و در نظر گرفتن استانداردهای بانک خون جهانی با گذشت زمان کیفیت سلول ها تا حدی تحت تاثیر قرار می گیرد. البته این شرایط می تواند کیفیت 10 تا 15 درصد سلول ها را تحت تاثیر قرار دهد. این در شرایطی است که شما متوجه می شوید هیچ چاره ای برای زنده نگهداشتن فرد ندارید، مگر این که از این سلول استفاده کنید. بنابراین در این صورت با وجود کاهش کیفیتی که می تواند از نظر تعداد سلول وجود داشته باشد نمونه از شرایط مناسب برای انجام پیوند برخوردار است.

بعضی متخصصان بر این باورند در دنیا بانک های خون بندناف خصوصی منسوخ شده و بانک های خون بندناف عمومی در ارجحیت است. نظر شما چیست؟

ما معتقدیم بانک خون بندناف عمومی باید توسعه پیدا کند. در رویان، بانک عمومی را هم در کنار بانک خصوصی داریم و از آنچه در بانک خصوصی به عنوان درآمد کسب می کنیم، برای تقویت بانک های عمومی استفاده می کنیم. در دنیا دو رویکرد مختلف در این زمینه مطرح است؛ گروهی بر این باورند که اساسا نیازی به گسترش بانک های خصوصی نیست و باید فعالیت بانک های خصوصی متوقف شود، اما سازمان جهانی بهداشت بر این باور است که خانواده باید حق انتخاب داشته باشد که نمونه خون بندناف را اهدا کند یا آن را در یک بانک خصوصی برای خود نگهداری کند. اکنون حتی در کشور فرانسه که از سال 2009 تصمیم گرفت فعالیت بانک های خصوصی را متوقف سازد، بعد از بحث های مطرح شده تصمیم گرفته شد فعالیت بانک های خصوصی از سر گرفته شود. کاری که ما انجام می دهیم در سطح دنیا الگوی جدیدی است. در کشور ما حدود 30 تا 40 درصد نمونه هایی که در بانک خصوصی ذخیره شده است خانواده ها یشان این رضایت را داده اند که اگر زمانی بیماری به این نمونه نیاز داشت حاضرند نمونه ای که با هزینه شخصی خودشان نگهداری کرده اند، به این بیمار اهدا کنند. ما از توان بخش خصوصی برای تقویت بانک عمومی استفاده کرده ایم. در هیچ کشوری چنین امکانی وجود ندارد. ایرانی ها نوعدوست هستند و این ویژگی به ما کمک کرده است بتوانیم به این هدف دست پیدا کنیم. به همین دلیل معتقدیم اگر بانک های خصوصی هم در کشور تقویت شود همه مردم می توانند از آن نفع ببرند. بعضی خانواده ها بعد از پس گرفتن هزینه ای که در طول سال ها برای ذخیره نمونه در بانک خصوصی پرداخت کرده اند این نمونه را به بیماران نیازمند اهدا کرده اند. ما معتقدیم بهتر است بانک عمومی تقویت شود، اما اگر فردی بخواهد این نمونه را به طور شخصی برای خود نگهداری کند این امکان وجود دارد.

یکی از انتقادات مطرح شده درباره بانک خون بندناف خصوصی رویان این است که این کار صرفا با هدف نمایش توانمندی های داخلی انجام شده است. آیا واقعا همین طور است؟

قدم اول ما با این هدف برداشته شده است که ثابت کنیم ما می توانیم چنین کاری را انجام دهیم. هر خدمت دیگری که در مجموعه رویان ارائه می شود نیز به نوعی دربردارنده این است که ما می توانیم. اکنون در کشورهای دیگر مانند کشورهای حاشیه خلیج فارس، آسیای میانه و عراق اعلام آمادگی کرده ایم که این دانش فنی را صادر کنیم. این کشورها به عنوان هدف در نظر گرفته شده و با بعضی از این کشورها تفاهم نامه ای هم امضا کرده ایم. ما می توانیم دانش فنی ذخیره سازی سلول های بنیادی را در اختیار این کشورها قرار دهیم. در اربیل عراق دفتری داریم که نمونه های خون بندناف را به رویان منتقل می کنیم و کار ذخیره سازی این نمونه ها در داخل کشور انجام می شود. البته اکنون نظر ما فقط این است که کار ذخیره سازی انجام دهیم، اگرچه کار اصلی ما ذخیره سازی نمونه هاست و ما مرکز پیوند نیستیم. به همین دلیل مرتب با مراکز پیوند در ارتباط هستیم و حتی اعلام آمادگی کرده ایم اگر نیاز باشد بتوانیم با مراکز درمانی در تجهیز مراکز پیوند همکاری داشته باشیم، با این هدف که نمونه ها به پیوند برسد. اکنون خیلی از موارد را داریم مادری که فرزند مبتلا به تالاسمی با سرطان خون دارد در انتظار تولد فرزند دوم است برای این افراد حتی این امکان فراهم شده که نمونه خون بندناف فرزند دوم به طور رایگان در بانک خون نگهداری شود تا اگر امکان داشته باشد این نمونه به پیوند برسد. در خانواده هایی که به نوعی بیماری دارند و ممکن است نیاز به پیوند داشته باشند مشکلات مالی مانعی برای ذخیره سازی نمونه خون نبوده است. اکنون حتی برای افرادی که مشکل مالی دارند و در خانواده آنها بیماری وجود ندارد، شرایطی برای تقسیط هزینه نگهداری نمونه در نظر گرفته ایم. معتقدم این بانک نمونه خون بند ناف برای کشور ما سرمایه است و با وجود بحث های غیرمنصفانه ای که مطرح شده ما با بالاترین استاندارد، نمونه ها را ذخیره می کنیم.

تاکنون در بانک خون بندناف رویان چند نمونه پیوند موفقیت آمیز گزارش شده است؟

در سال های اخیر حدود چهار نمونه از بانک های خون بندناف عمومی و پنج نمونه از بانک های خون خصوصی برای پیوند استفاده شده است. از چهار نمونه بانک عمومی دو پیوند موفقیت آمیز بوده است. از بین نمونه های بانک خصوصی نیز حدود دو مورد از پیوندهای انجام شده موفقیت آمیز بوده است. این که گفته می شود حدودا به این دلیل است که بعضی موارد پاسخ به درمان تا مدتی مناسب بوده و بیماری دوباره شدت پیدا کرده است. در حقیقت، پیوند موفقیت آمیز بوده است و بعد از شش ماه تا یک سال ممکن است بیماری بار دیگر شدت پیدا کند. اخیرا پیوند موفقیت آمیزی روی یک بیمار یازده ساله مبتلا به سرطان خون انجام شد. خوشبختانه نمونه خون بندناف برادر دو ساله بیمار در بانک خون بندناف رویان نگهداری شده بود که توانستیم از این نمونه برای درمان این بیماری استفاده کنیم. این پیوند آذر امسال در بیمارستان شریعتی تهران انجام شد که خوشبختانه با نتایج موفیقت آمیزی همراه بود.

منبع: جام جم