قضاوت درباره خبررسانی اقتصادی 20:30 و نیز درستی یا نادرستی این تناقض کشف شده را به یک کارشناس اقتصادی سپردیم. «سعید لیلاز» می‌گوید که به دلیل بی اعتمادی مردم به این دست از برنامه‌ها، چنین برنامه‌هایی، تأثیری در قضاوت مردم نسبت به دولت نخواهد گذاشت.

برنامه خبری 20:30 و نوع انتشار اخبار و گزارش‌هایش همواره با واکنش‌هایی همراه بوده است. این بار روزنامه ایران در گزارشی به انتقاد از جهت‌گیری‌های این برنامه پرداخته است.

در گزارش روزنامه ایران در این باره آمده است: اوایل سال 86 بود که معاونت سیاسی صدا و سیما تصمیم گرفت برنامه خبری با رویکردی متفاوت روی آنتن بفرستد. برنامه‌ای که چارچوب‌های خشک و رسمی اخبار را می‌شکست و فرصت پرداختن به خبرهای سیاسی را می‌داد که اصولاً در بخش‌های خبری دیگر محلی از اعراب نداشت. با این حال واقعیت وجود رسانه‌های رقیبی که از آن سوی مرزها بر گیرنده خانواده‌های ایرانی می‌نشستند و محصولات رسانه‌ای خود را با رنگ و لعابی متفاوت به خورد مخاطب می‌دادند، این تغییر را اجتناب‌ناپذیر می‌کرد.

حالا سیمای ملی ایران به برنامه خبری نیاز داشت که طرحی از اطلاع‌رسانی بی‌طرفانه و دموکراتیک را به نمایش بگذارد و «20:30» با برگزیدن شیوه‌ای متفاوت از ارائه اخبار نرم و به کار بردن زبانی نزدیک به زبان محاوره، تلاشی در این راستا محسوب می‌شد. برنامه خبری که توانست از طریق ابزارهایی چون به‌کارگیری پوشش متفاوت مجریان و شیوه نقش‌آفرینی آنها در بیان خبر، استفاده از گرافیک خبری متفاوت و تیتر‌ها و زیرنویس‌های کنایه‌آمیز و گزارش‌های خبری که دست‌کم در ظاهر عاری از محافظه‌کاری و بی‌طرفانه می‌نمودند، گوی سبقت را از دیگر بخش‌های خبری صدا و سیما برباید و به یکی از برنامه‌های پرمخاطب تلویزیون تبدیل شود.

هرچند متأسفانه این ظرفیت نه تنها در اختیار مصالح کشور قرار نگرفت که به ابزاری برای بروز جهت‌گیری‌های سیاسی تبدیل شد.

امری که تا حدود زیادی از سیاستگذاری‌های کلی سازمان صدا و سیما نشأت می‌گیرد. سیاستگذاری‌هایی که در بعضی برنامه‌های اتفاقاً پرمخاطب حتی در تعارض با سیاست‌های کلی قرار می‌گیرد که از سوی مقامات عالی نظام در موقعیت‌های مختلف تبیین می‌شوند. اتفاقی که وجه بارز آن بویژه در برنامه‌های خبری به عنوان یکی از تأثیرگذارترین درگاه‌های ارتباطی میان حاکمیت و مردم بروز پیدا می‌کند و گاه منجر به بازتاب نامتناسب برنامه‌ها و دستاوردهای نهادهای حاکمیتی نظام می‌شود.

این موضوع خاصه در مورد دولت و مجلس به عنوان دو قوه‌ای که وجه سیاسی غلبه بیشتری بر آنها دارد، نمود بیشتری دارد. چنین است که اینکه کدام جریان سیاسی بر دولت حاکمیت یافته یا نماینده مجلس به کدام سمت و سوی سیاسی تمایل دارد بر بازتاب اخبار و حضور رسانه‌ای آنها تأثیر می‌گذارد و البته سبب طرح انتقادات متعدد علیه رسانه‌ای می‌شود که جایگاه ملی‌اش ایجاب می‌کند از جانبداری‌های سیاسی اجتناب کند و در مقابل آینه اراده نظام و تصمیم مردم باشد.

امری که مثال نقض آن به قضاوت کارشناسان و نیز سیاست ورزان حاضر در قوای مختلف در برنامه خبری پر مخاطبی چون بخش خبری 20:30 بروز یافته است. این برنامه یک روز سبب گلایه مراجع تقلید را فراهم می‌آورد و روزی دیگر موجب اعتراض نمایندگان مجلس می‌شود. اتفاقی که شاید در وهله نخست بگویند بخش جدایی‌ناپذیر برنامه‌ای با سویه خبری و انتقادی است، اما نگاه به آنچه دلیل این اعتراض‌ها شده است، جایی برای این دفاع باقی نمی‌گذارد. چنان که بطور مثال بهار سال 88 خبرسازی درباره موضع‌گیری بعضی مراجع تقلید نسبت به یکی از کاندیداهای ریاست جمهوری موجب تکذیب خبر و اعتراض از سوی مراجع شد و در مورد اخیر که شنبه هفته گذشته روی داد، تعدادی از نمایندگان مجلس در تذکری به عزت‌الله ضرغامی، ‌رئیس سازمان صدا و سیما خواستار برخورد با دست‌اندرکاران اخبار 20:30 به دلیل آنچه لحن وهن‌آلود آنها برخلاف شأن و اقتدار مجلس می‌خواندند، شدند.

در کنار مثال‌های متعددی که می‌توان در این باره مرور کرد، رابطه این برنامه خبری با نهادی به نام دولت در این سال‌ها فراز و فرودهای متعددی داشته است. این رابطه که در دولت گذشته اغلب جنبه حمایت و گاه سویه انتقاد داشته است، با روی کار آمدن دولت حسن روحانی و رأی گرفتن گفتمان اعتدال از مردم در سراشیبی قرار گرفت.

چنان که تا پیش از تذکرات مقامات عالی نظام نسبت به لزوم حمایت از تیم مذاکره کننده هسته‌ای، ‌این مذاکرات و تیم مذاکره کننده هسته‌ای ایران بود که در سیبل گزارش‌های جهت دار 20:30 قرار داشت و ماجرا تا آنجا پیش ‌رفت که این بخش خبری روی لبخندهای دیپلماتیک ظریف زوم کند و کم و زیاد شدن پدیداری این لبخند را با وام گرفتن از عنوان مردم پای تحرکات و مخالف‌خوانی‌های دلواپسان بگذارد و بگوید: «ظریف این بار بیشتر مراقب لبخندهایش خواهد بود و لابد حرف‌های مردم را به حافظه دائمش سپرده.»

پس از تذکر مقامات عالی کشور در قبال این ناسازگاری رسانه‌ای، اما نوبت برنامه‌های اقتصادی و فرهنگی دولت بود که با کم‌توجهی و حتی اطلاع‌رسانی واژگونه 20:30 مواجه شوند. رویه‌ای که در کلیت عملکرد صدا و سیما نمود داشته و بر مبنای نادیده گرفتن نتایج عملکرد دولت در بهبود شاخص‌های اقتصادی بنا شده است. اینچنین است که اخبار 20:30 نیز بویژه در بخش «صرفاً جهت اطلاع» که پنجشنبه‌ها در اخبار 20:30 شبکه دو و اخبار ساعت 22 شبکه سه پخش می‌شود، با طرح تیترهایی همچون «بی‌توجهی دولت به مسکن مهر»، «نوسانات قیمت خودرو»، «کشف تناقض در سخنان جهانگیری و نوبخت در مورد آزادسازی قیمت‌ها» و موضوعاتی از این دست، این رویه کلی را پیگیری کرده است.

پاسخ کارشناسی به کشف یک تناقض

چند هفته‌ای است که اخبار 20:30 در بخش «صرفاً جهت اطلاع» خود از کشف یک تناقض بزرگ در اظهارات مقامات مسئول دولت خبر می‌دهد. این برنامه با کنار هم گذاشتن اظهارات «اسحاق جهانگیری»، معاون اول دولت و «محمدرضا نعمت‌زاده»، وزیر صنعت، معدن و تجارت مبنی بر این که «تثبیت قیمت‌ها» در فهرست سیاست‌های دولت نیست، در کنار اظهارات «محمدباقر نوبخت»، سخنگوی دولت که در جمع خبرنگاران می‌گوید دولت اجازه افزایش قیمت‌ها را نخواهد داد، این گونه ادعا می کند که دولت در سیاست‌های اقتصادی‌اش دچار تناقض است.

وی گفت: دولت آقای روحانی از یک طرف یک سمت‌گیری استراتژیک و یک سیاست راهبردی در حوزه اقتصاد دارد و از طرف دیگر با وضعیتی به نام وضعیت موجود اقتصاد مواجه است که سعی می‌کند آن را کنترل و هدایت کند. بنابر این فرق میان «اعتقاد نداشتن به تثبیت قیمت‌ها» و در مقابل «جلوگیری از افزایش قیمت‌ها»، فرق میان استراتژی و تاکتیک است و آنچه به عنوان تناقض مطرح می‌شود، اشتباهی است که منتقدان انجام می‌دهند.»

وی افزود: «دولت در حال حاضر به دلیل وخامت شدید اوضاع در حوزه‌های مختلف اقتصاد، بخصوص در بخش تورم ناگزیر است که در اقتصاد دخالت کند. این دخالت، دخالتی است که نه ما آن را می‌پسندیم و نه برای دولت خوشایند است. این فرق می‌کند با دولتی که از دخالت خوشش می‌آید و آن را به صورت یک استراتژی قانونی به کار می‌برد. بنابر این سمت‌گیری استراتژیک دولت به سمت کاهش تصدیگری دولت است اما دولت آقای روحانی تنها جایی در تنظیم بازار دخالت خواهد کرد که «شکست بازار» رخ دهد. بنابراین با توجه به شرایط اقتصادی، ممکن نیست که تاکتیک‌ها مطابق استراتژی‌ها پیش بروند. بلکه سعی می‌شود کشور گام به گام به سمت جهت‌گیری‌های استراتژیک تعیین شده هدایت شود و از شکست ساختارهای اجتماعی به دلیل سقوط آزاد قدرت خرید مردم جلوگیری کند. بنابر این ممکن است این اقدام تناقض به چشم بیاید، در حالی که به هیچ وجه تناقض نیست. هر چند با بی میلی انجام می‌شود و به معنای تمایل دولت بر تصدیگری نیست.»

فرم مبتکرانه در خدمت یقه‌گیری سیاسی

فرم و محتوای متفاوت بخش خبری 20:30 و لحن و شیوه بیان اخبار در این برنامه نیز موضوعی بود که «احمد پورنجاتی» از مدیران سال‌های دور صدا و سیما به آن پرداخت. پورنجاتی در نقد این برنامه با تأکید بر این که رغبت چندانی به پیگیری مرتب آن ندارد اما بر اساس دفعات متعددی که آن را مشاهده کرده است و اظهارنظر دیگر کارشناسان آن را قضاوت می‌کند، گفت: «این برنامه از نظر نوعی نوآوری در یک بسته خبری تلویزیونی قابل توجه است. زیرا خبر را از شکل و شمایل کلیشه‌ای و رسمی‌اش بیرون می‌آورد و به گونه‌ای متفاوت ارائه می دهد. بنابر این ابتکار در فرم ارائه محتوا اهمیت دارد.»

وی در ادامه افزود: «به شهادت و داوری بسیاری از کسانی که به موضوع خبر و نوع پردازش خبرهای جاری جامعه در عرصه‌های مختلف می‌پردازند، متأسفانه این بخش خبری هر روز بیش از گذشته از فعالیت حرفه‌ای اطلاع رسانی به سوی نوعی کارکرد عملیات روانی تغییر ماهیت می‌دهد.»

پورنجاتی با اشاره به تجربه و مطالعه‌اش در حوزه رسانه ادامه داد: «با توجه به مطالعاتی که در زمینه فعالیت‌های شبه خبررسانی و در واقع متناسب با فعالیت‌های سرویس‌های اطلاعاتی برای شکل‌دهی به افکار عمومی و مدیریت غیرشفاف افکار عمومی داشته‌ام، احساس می‌کنم که این برنامه بیشتر چنین کارکردی دارد. این است که بخش خبری 20:30 را می‌توان تریبونی برای عملیات روانی تعریف کرد تا بسته خبری یک رسانه.»

وی درباره مشخصه‌های مؤید این استنتاج گفت: «این برنامه بیش از اطلاع‌رسانی، آمیزه‌ای است از خبر و تحلیل در قالب خبر. از آن مهم‌تر این که بیان بخشی از واقعیت و ناگفته گذاشتن بخش دیگر و ترکیب بخش انتخابی با تحلیل سبب شده است که آنچه در خبرهای 20:30 شنیده می‌شود، نشان دهنده آن باشد که این اخبار از پیش زمینه یک اراده سیاسی برداشت شده است. البته این اشکال فراتر از اشکالی است که بر کلیت عملکرد صدا و سیما وارد می‌شود و آن جانبداری سیاسی و سلیقه‌ای و جناحی بودن است. به همین دلیل این برنامه به شگردهایی متوسل می‌شود که در عملیات‌های جنگ روانی کاربرد دارد. ترکیب واقعیت و تحلیل و نیز استفاده ابزاری و برخورد گزینشی با چهره‌ها و شخصیت‌ها چه در قالب برجسته‌نمایی و چه در قالب تخریب از زمره این سیاست‌ها است.»

پورنجاتی در ادامه درباره آثار و پیامدهای مخرب فرهنگی این شیوه خبررسانی در مخاطبان گفت: «صرفنظر از بی‌اعتمادی که نسبت به کلیت رسانه ایجاد می‌شود، نوعی جفا در عرصه اخلاق و نزاکت سیاسی نیز به مخاطب منتقل می‌شود. چنان که نوع بیان محتوای خبری هم در این بخش خبری به سمت ادبیات رسانه‌های زرد، عامیانه و دم دستی تمایل پیدا می‌کند و رعایت شأن و منزلت شخصیت‌های حقیقی و حقوقی مورد توجه قرار نمی‌گیرد. بنابراین به باور بخش خبری 20:30 بیش از آن که دارای آثار و پیامدهای سیاسی باشد، برای افکار عمومی و جامعه نوعی بی‌مروتی رسانه‌ای را به عنوان یک پدیده ضد فرهنگی خطرناک ترویج می‌کند. علاوه بر این که اغلب کسانی که آن را قضاوت می‌کنند، 20:30 را نه یک بخش خبری که تریبونی برای نوعی یقه‌گیری سیاسی می‌دانند که متأسفانه تاکنون برخورد اصلاح‌گرانه و نظارتی نیز با آن نشده است.»

مانع افزایش سرمایه های اجتماعی

کمال‌الدین پیرمؤذن، از نمایندگان مجلس نیز درباره رویکرد برنامه خبری 20:30 با تأکید بر این که نقد و انتقاد پیش نیاز توسعه و سازندگی است، به ایران گفت: «اما متأسفانه این برنامه که قرار است سویه‌ای انتقادی داشته باشد اغلب دولت و صاحبان فکر متعلق به یک جناح را مورد سؤال و استهزا قرار می‌دهد، رویکردی که موجب خدشه‌دار شدن وحدت ملی و انسجام داخلی می‌شود و مانع از افزایش سرمایه‌های اجتماعی است، امری که مانع از حل مشکلات خواهد شد.»

پیرمؤذن با اشاره به عملکرد 20:30 در مقاطع مختلف گفت: «این برنامه در بسیاری از موارد برخلاف منافع ملی عمل می‌کند. چنان‌که در بحبوحه نام‌نویسی برای دریافت یارانه نقدی، این برنامه بر درآمدهای میلیونی فوتبالیست‌ها زوم کرده بود که مصداق مثل یک بام و دو هوا بود.»

وی افزود: «با وجود این که باید طرح انتقادات در این برنامه را به فال نیک گرفت اما جهت آن با منافع ملی زاویه دارد و تنها می‌توان امیدوار بود که این برنامه توسط رئیس سازمان صدا و سیما و رئیس شورای سیاستگذاری آن ارزیابی و رصد شده و مورد تجدیدنظر قرار گیرد تا با جلوگیری از تبدیل کردن کاه به کوه اولویت‌های نظام و مشکلات کشور مورد توجه قرار گیرد.