معنای آموزش «زبان های قومی» در قانون اساسی

در اصل 15 قانون اساسی جمهوری اسلامی تدریس زبان های محلی و قومی رسمیت یافته است. مقصود و مراد قانون نویسان در مجلس خبرگان قانون اساسی از گنجاندن این مفاهیم در اصل 15 (اصل 21 پیش نویس) را چگونه می توان تشریح کرد؟

در ادامه یادداشتی که روز چهارشنبه با عنوان « معنای آموزش زبان قومی در قانون اساسی » به قلم «احسان هوشمند » در روزنامه ایران منتشر شده آمده است : با استقرار نظام جدید انقلابی به جای نظام سابق، یکی از مهم ترین وظایف دولت موقت، تدوین و تصویب قانون اساسی جدید بود.

مهندس بازرگان نخست وزیر دولت موقت بارها تأکید داشت که تشکیل مجلس مؤسسان قانون اساسی برای تصویب قانون اساسی نظام جدید یکی از مهم ترین وظایف دولت موقت است.

از این رو، از همان روزهای نخست شروع به کار دولت تلاش برای تدوین پیش نویس قانون اساسی و سپس تشکیل مجلس مؤسسان آغاز شد.

با شروع به کار مجلس خبرگان قانون اساسی و ارائه پیش نویس قانون اساسی دولت به آن مجلس در اواخر مرداد ماه 1358، بررسی پیش نویس آغاز شد.

در پیش نویس قانون اساسی تهیه شده توسط دولت موقت و سپس بررسی شده توسط کمیسیون مربوطه در اصل 21 (پیش نویس) چنین آمده بود:

«اصل 21ـ زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران، فارسی و متون و اسناد و مکاتبات رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد، ولی استفاده از زبان های محلی در مطبوعات و رسانه های گروهی هر محل و تدریس ادبیات آنها در مدارس در کنار زبان فارسی آزاد است.»

در روز بررسی این پیش نویس تنها یک نماینده یعنی دکتر خالاتیان، نماینده ارامنه در مجلس خبرگان قانون اساسی به عنوان مخالف اعتراض کرد.

خالاتیان بیان کرد که در این اصل به زبان اقلیت های مذهبی یعنی ارامنه، آشوریان و کلدانی ها بی توجهی شده است.

در جلسه بررسی اصل 21 شهید آیت الله بهشتی از خالاتیان می خواهد دلیل اعتراض خود را بیان کند:

«آقای دکتر خالاتیان اگر مخالف هستید، می توانید صحبت بکنید.

خالاتیان- ارامنه که جا و محل مشخص ندارند و در اینجا جایی برای زبان و خط اقلیت های مذهبی مشخص نشده است...»

پس از سخنان آقای دکتر خالاتیان نایب رئیس جلسه یعنی دکتر بهشتی برای برطرف کردن ابهام و برآوردن تقاضای نمایندگان اقلیت های مذهبی پیشنهاد می کند با اضافه کردن مفهوم و واژه «قومی» به پیش نویس اصل 21 (اصل 15 بعدی) رفع مشکل شود.

پس به کارگیری مفهوم قومی در اصل 21 (15 بعدی) برای آموزش ادبیات مشخصاً برای اقلیت های دینی ارمنی، کلدانی، آشوری و کلیمی است و ربطی به موضوع اقوام ایرانی یا زبان های کردی، اورامی، لکی، کلهری، آذری، قشقایی، تالشی، لری بختیاری، لری لرستانی، بلوچی سرحدی، بلوچی مکرانی، عربی و غیره ندارد؛ چرا که برای این گروه ها از عبارات «زبان های محلی» استفاده شده بود و صرفاً به دلیل درخواست نماینده ارامنه است که با توجه به نداشتن محل و مکانی به نام ارمنی یا آشوری ها در ایران (همچون مثلاً آشورستان و غیره) واژه «قومی» به اصل 21 اضافه شد.

پاسخ آقای دکتر بهشتی چنین بود: «نایب رئیس (بهشتی)- آقا می گویند ارامنه محل مشخصی ندارند و حال آن که زبانی دارند و می خواهند یک مجله ای را به زبان ارمنی منتشر کنند. بنابراین اگر ما [قومی] را اضافه کنیم تکمیل می شود و چیزی هم کم نمی شود.» نمایندگان مجلس خبرگان بررسی پیش نویس قانون اساسی نیز با پیشنهاد دکتر بهشتی موافقت می کنند و واژه «قومی» در کنار جمله پیشین یعنی زبان های محلی به قانون اساسی جمهوری اسلامی اضافه می شود.

در نهایت اصل 21 (پانزدهم) با اضافه شدن مفهوم زبان های قومی برای رعایت حقوق هموطنان ارمنی، کلدانی، آشوری و کلیمی در قانون اساسی اصلاح شد و رأی آورد:

«اصل 21 (اصل پانزدهم)- زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است.

اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبان های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس در کنار زبان فارسی آزاد است.»

امروز در ایران ده ها مدرسه برای آموزش هموطنان ارمنی، کلیمی، آشوری و کلدانی در حال فعالیت هستند.

در این مدارس برای اجرایی شدن این بخش از قانون اساسی یعنی آموزش زبان های قومی اقدامات کاملی صورت گرفته است.

پس می توان نتیجه گرفت که زبان های قومی، آن گونه که مراد قانون نویسان بوده (و نه آن گونه که مقصود جامعه شناسی و مردم شناسی در تعریف این مفهوم یعنی قوم و اقوام ایرانی است) در ایران اجرایی شده است.

بنابراین به روشنی مشخص است که سال هاست آموزش زبان های قومی در ایران اجرایی شده است و مجریان دولتی باید درخصوص آموزش زبان های محلی گام های مطالعاتی و پژوهشی اولیه را بردارند.

نخستین گام برای آموزش زبان های محلی در مدارس کشور، این است که جمعی از قوم شناسان و زبان شناسان برجسته کشور مأموریت یابند با مطالعه ای جامع، ابتدا مشخص کنند در ایران امروز چه تعداد زبان محلی وجود دارد تا برای آموزش این زبان ها گام های مطالعاتی بعدی برداشته شود.

به عبارتی دیگر، ابتدا باید مقصود و منظور از زبان های محلی روشن شود و مشخص شود که زبان های محلی در ایران به چه معناست؟

در ایران امروز زبان های محلی چگونه و با چه شاخص هایی تعریف می شوند و چه تعداد زبان محلی می توان شناسایی کرد؟

هر یک از این زبان ها، چه دایره جغرافیایی و انسانی را شامل می شود؟ و با توجه به گویش های متفاوت زبان های محلی، زبان معیار محلی برای آموزش چیست؟

چگونه این زبان معیار انتخاب شود که خود منشأ نارضایتی و اعتراض های بعدی نشود؟ و پرسش های بسیاری که باید در همین گام نخست به آن پاسخ داد تا از درهم ریختگی های بعدی جلوگیری کرد.

در کنار قوم شناسان و زبان شناسان، باید از تعدادی از جامعه شناسان خبره خواست تا پیوست فرهنگی اجرایی شدن طرح آموزش زبان های محلی را مورد بررسی قرار دهند.

بر مبنای این پیوست می توان بخش قابل توجهی از پیامدهای مثبت و احتمالاً منفی این طرح را شناسایی کرد و از پیش برای آن راهکارهای مناسبی اندیشید.

امید که اجرایی کردن این خواست بدون تأثیرپذیری از فشارهای سیاسی یا رویکردهای پوپولیستی و صرفاً برحسب نتایج مطالعات اندیشمندان دلسوز این حوزه، به ثمر نشیند.