پیوند «رادیکالیسم» و «وندالیسم» برای نابودی چهارشنبه سوری

عصر ایران ؛ هومان دوراندیش- روز چهارشنبه سوری در جامعه ایران، سال هاست به مساله ای ملی بدل شده است. برخی آن را سنتی خرافی و مغایر با ارزش های اسلامی می دانند و برخی دیگر نشانه هویت ملی ایرانیانش می دانند و با انگیزه حفظ ملیت ایرانی، در پاسداشت آن می کوشند.

کسانی که با موضع گیری های افراطی خود چهارشنبه سوری را به عرصه تضاد دین و ملیت ایرانیان امروز بدل کرده اند، ناخواسته ( و شاید هم عالمانه و عامدانه ) در تنور ناخوشایند تقابل اسلام و ایران می دمند.

مخالفان چهارشنبه سوری را شاید بتوان به سه دسته تقسیم کرد:

نخست آنانی که این روز را نشانه "جهل ایرانی ماقبل اسلام" می دانند و در مجموع معتقدند چهارشنبه سوری لکه ننگ فرهنگ ایرانی است و باید این ننگ را را از دامن این فرهنگ زدود. در این دیدگاه نوعی مخالفت رادیکال با ایران باستان و سنن ملی آن دوران وجود دارد. در واقع چنینی دیدگاهی، حاوی رادیکالیسم ضد باستانگرایانه است.

 دوم زرتشتیانی که آتش را پدیده ای مقدس و واجد حرمت می دانند و پریدن از روی آن، آن هم از سر سرمستی و سبکسری را عملی ناشایست و ناروا می شمارند. از نظر این دسته  از ایرانیان غیرمسلمان، چهارشنبه سوری، نه سنتی ایرانی و زرتشتی بلکه میراث ورود عرب ها به ایران است. پس آن به که در ترویج و تحکیم این سنت غیرایرانی، نکوشیم.


دسته سوم از مخالفان چهارشنبه سوری، کاری به ریشه های تاریخی و مذهبی این سنت ملی ندارند بلکه از منظری اجتماعی و مدرن، فقط به پیامدهای نامطلوب این " جشن ممنوع " می نگرند. این دسته از منتقدین، چهارشنبه سوری را عرصه بروز "وندالیسم" (ویرانگری) می دانند و هنجارشکنی های رایج در چهارشنبه سوری را مخالف "نظم و امنیت" می دانند؛ عناصری که در غیاب آنها، کار هیچ جامعه ای به سامان نمی شود.

موافقان چهارشنبه سوری را نیز احتمالاً در سه دسته می توان جای داد:
نخست کسانی که از سر ایرانگرایی، در پاسداشت چهارشنبه سوری می کوشند تا به سهم خویش، نگذارند چهارشنبه سوری نیز به سرنوشت عید مهرگان یا روز سپندارمذگان دچار شود و با رخت بر بستن از یادها، زنده شدن دوباره اش مستلزم فریادها باشد.

این گروه از حامیان چهارشنبه سوری ، نه تنها با دیدگاههای اسلامگرایانه و امنیت گرایانه علیه چهارشنبه سوری موافقتی ندارند بلکه دیدگاه زرتشتیان مخالف چهارشنبه سوری را نیز رد می کنند.

دسته دوم کسانی اند که از فرط کمبود شادی، در جست و جوی روزها و آیین هایی هستند که دست آنها را برای ریختن به خیابان ها و هلهله کردن و کارناوال راه انداختن باز می کند.

در واقع کاهش کنترل اجتماعی در چنین روزی، آنها را از احساس آزادی و امکان شادی بیشتری بهره مند می کند و هم از این روست که آنان هر ساله، جزو کنشگران اجتماعی ای می شوند که رفتارشان در خدمت تداوم سنت چهارشنبه سوری است.

دسته سوم اما با انگیزه های سیاسی به میدان می آیند. آنها بیش از آنکه دغدغه حفظ  سنن ایران باستان و یا یافتن محملی برای شادبودن و آزادبودن داشته باشند، به مخالفت با وضع موجود می اندیشند. برای آنها چهارشنبه سوری و سیزده به در و صعود تیم ملی به جام جهانی فرق چندانی با فلان تجمع سیاسی ندارد. این دسته از موافقان، در مقام ابراز مخالفت با وضع سیاسی و اجتماعی موجود، معمولاً به عرصه رفتارهای وندالیستی نیز در می غلطند و امنیت عمومی را حقیقتاً مخدوش می کنند. آنها همیشه برای "نه" گفتن به خیابان ها می آیند و همین امر موجب تشدید حساسیت بیشتر نسبت به روز چهارشنبه سوری می شود.

در واقع گروه اول مخالفان و گروه وندال ها(تخریبگران)، خواسته یا ناخواسته، شب چهارشنبه سوری را که می تواند با جشن های شاد و آزاد مردمی به پایان رسد، به عرصه بروز تنش های فکری ، اجتماعی و گاه حتی سیاسی بدل می کنند. 

اما چه کار می توان کرد که هر سال در آستانه نوروز، شاهد چنین تنش هایی در جامعه ایران نباشیم؟ بی شک یکی از عوامل کاهش تنش، افزایش رواداری اراده های رسمی نسبت به سنت چهارشنبه سوری است. بر فرض که در سنت چهارشنبه سوری، پاره ای ایده های بی پایه هم وجود داشته باشد. آیا این ایده ها تهدیدی برای جامعه ایجاد می کند؟

 آیا در کارناوال های آیینی و مناسکی که در مناسبت های مذهبی در سراسر کشور برپا می شوند، هیچ  آموزه نادرست نامربوط به دین وجود ندارد؟ قطعاً وجود دارد و مروری بر کتاب حماسه حسینی شهید مطهری که در آن از خرافات وارد شده در ماجرای عاشورا انتقاد شده ، مؤید این مدعاست.

در رفتار عامه مردم، چه رفتار برآمده از "عرف جوامع مذهبی" و چه رفتارهای ملی، همیشه خلل ها و اشکالاتی وجود دارد. اگر در حوزه دین با رفتارهای نادرست عامه مردم با تساهل و تسامح برخورد می شود، در حوزه ملیت نیز می توان چنین رویه ای را در پیش گرفت. سخت گیری با مردم، آن هم در جزئیات، نه به سود جامعه است نه به سود دولت.

 از سوی دیگر ، کسانی هم که  چهارشنبه سوری را به عرصه بروز وندالیسم بدل می کنند، باید بدانند که مهمترین پیامد این رفتار آنها تقویت رادیکال های ضد سنن ملی است که با تخریب ها و کشته ها و مجروح های چهارشنبه سوری ، بهترین بهانه را به دست می آورند که "می بینید چه رسم وحشتناکی است این چهارشنبه سوری خرافی؟" 

علاوه بر این، وندالیسم و آشوبگری شب چهارشنبه سوری، امنیت و گاه حتی حیات انسان های بی گناهی را به خطر می اندازد که در آستانه سال نو، مهیای جشن نوروز هستند.

بی تردید غوغاسالاران و وندالیست های دستگیر شده در روز و شب چهارشنبه سوری، پس از دستگیری انتظار دارند مراجع امنیتی و قضایی، حقوق انسانی آنها را پاس بدارند و با درشتی با آنها برخورد نکنند. اما آیا این افراد، پیش از دستگیر شدن، لَختی به حقوق انسان های بی گناهی که از گوشه و کنارهای کوچه و چنارهای تهران عبور می کنند، می اندیشند؟!

کدام سنت سیاسی و دینی و حتی غیردینی به آنها اجازه  می دهد برای ابراز شادمانی خود ، انواع و اقسام ترقه ها و نارنجک ها را با بی مسئولیتی هر چه تمام تر، به این سوی و آن سوی شهر پرتاب کنند و هزینه این شادی سفیهانه آنان، آسیب دیدن سر و چشم و آتش گرفتن و گاه حتی از دست رفتن جان رهگذران و مردمان بی پناه و بی گناهی باشد که به ناچار در آن " شب ترقه ها و نارنجک ها " به خیابان آمده بودند.

ضربه ای که اینان به آیین چهارشنبه سوری می زنند ، به مراتب بیش از کسانی است که رسماً و علناً کمر به نابودی سنن زیبای ایرانی بسته اند.

آری، به نظر می رسد که همه موافقان و مخالفان چهارشنبه سوری، بویژه افراطیون دو سر این طیف، باید در بینش و کنش خود تاملی دوباره کنند.    

*این مقاله برای اولین بار در سال گذشته در عصرایران منتشر شده و امروز بازنشر می شود.