قیمه از چه زمانی غذای رسمی محرم شد؟

روایت ساخت قدیمی ترین تکیه های تهران، داستان تکیه نفر آباد به عنوان قدیمی ترین تکیه باقی مانده پایتخت، چگونگی انتخاب قیمه به عنوان غذای ایام محرم ، رسم های قدیمی تهرانی ها در محرم،مکان اجرای قدیمی ترین تعزیه پایتخت از مهمترین محورهای گفتگوی با احمد مسجد جامعی عضو کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای شهر تهران است.

به گزارش مهر، تهران تعداد زیادی تکیه تاریخی دارد که مورد عشق و علاقه مردم است. این تکیه‌ها ده‌ها سال است که مردم با چنگ و دندان حفظ کردند و از دوره‌های مختلف گذرانده‌اند. از تکیه نفرآباد شهرری که می گویند ۴۰۰ سال قدمت دارد تا تکیه نیاوران و ... .

احمد مسجد جامعی عضو کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای شهر تهران معتقد است که اگر قرار است سنت‌های تهران را احیا کنیم باید این تکیه‌ها را حفظ کنیم چرا که حفظ آنها به شهر هویت می‌دهد. با او درباره تکیه های قدیمی پایتخت به گفتگو نشسته ایم که در پی می آید:

*  قرار بود تکیه شهر در کنار تئاتر شهر تهران ساخته شود سرانجام این تکیه چه شد؟

- ساختن محلی برای اجرای تعزیه و نمایش های آیینی و سنتی از نیازهای شهر بزرگ و ماشین زده تهران است که دست کم حدود ۱۵۰ سال پیش بین ۵۰ تا ۷۰ تکیه محلی داشته است و با وجود فراز و فرودهای بسیار مراسم عزاداری حضرت سید الشهدا (ع) به ویژه در ماه محرم در آن پیوسته رو به گسترش بوده است. نخستین بار در سومین شورای شهر تهران این مسئله مورد توجه قرار گرفت و پیشنهاد شد که در کنار تئاتر شهر، موزه تعزیه و تکیه شهر ساخته شود. در این موزه اشیایی مانند سیاهه ها، پرچم ها، علم ها، پارچه ها، صورتک ها، شیرها، کتل ها، لباس ها، شمشیرها، سپرها، نیزه ها ، چکمه ها، زین ها، گاهواره ها، نخلها و ... گذاشته می شد و نمادی از تاریخ تحولات اجتماعی و فرهنگی را به نمایش می گذاشت. مجموعه ای ارزشمند از این قبیل آثار را مرحوم فیاض معین البکاء در اختیار داشت که زمینه واگذاری آن نیز فراهم شد.

ساختمان تکیه نیز می توانست بر پایه ساختمان تاریخی و ارزشمند تکیه دولت باشد که بنایی فاخر تاریخی بوده و عکسها و نقشه های ساخت و ساز آن نیز موجود است؛ هر چند لازم بود با توجه به پیشرفت معماری و نمایش و تئاتر از ظرفیتهای جدید هنری نیز بهره گیرد و روزآمد شود. به هر حال با توجه به اقدام غیر کارشناسانه مدیریت شهری در دوره پیش درباره تعیین کاربری دیگری برای آن زمین، انجام این کار عملا امکان پذیر نبود از این رو سه پیشنهاد دیگر ارائه شد؛ نخست محل قدیم دانشکده الهیات دانشگاه تهران و مکان سابق حزب جمهوری اسلامی در خیابان امیر کبیر، نزدیک چهارراه سرچشمه که محل شهادت آیت الله بهشتی و یاران ارجمند ایشان در هفتم تیرماه سال ۱۳۶۰ بود و در فضای تهران قدیم قرار داشت. دیگر زمینی بود مربوط به آقای علاء الدین در کنار موسسه فرهنگی هنری صبا (وابسته به فرهنگستان هنر) واقع در ضلع غربی چهار راه طالقانی، در خیابان شهید برادران مظفر (صبای شمالی سابق) که قرار بود با همکاری بخش معماری فرهنگستان هنر به ساخت و ساز آن اقدام شود. برای آغاز طراحی های صفحه هایی از شاهنامه خوانی و نقالی و نمایشهای ملی و سنتی انجام شد.

بالاخره مورد دیگری هم وجود داشت که به توافق های اجرایی نزدیک شد و موقعیت مکانی آن پیرامون تئاتر شهر و در ضلع جنوب غربی آن است و بر اساس موافقت نامه ای که پس از چند دوره مذاکره در کمیسیون فرهنگی شورای شهر و خانه تئاتر به نتیجه رسید و با مدیرعامل خانه تئاتر آقای ایرج راد و مدیر عامل وقت مترو آقای محسن هاشمی و اینجانب در تاریخ چهار سال پیش منعقد شد، مقرر شد تکیه شهر در فضای کارگاه موقت مترو در غرب تئاتر شهر در خیابان صبای جنوبی جنب کوچه سرمد ساخته شود؛ هر چند بعید است تا پایان این دوره مدیریت شهری این کار به سرانجام برسد.

*از چه زمانی عزاداری در تکایا رسم شد؟

- از زمان صفویان کارکرد تکیه ها در ایران دگرگون شد و به مکانی برای سوگواری اهل بیت به ویژه در ماه محرم تبدیل شد. قبل از این، تکایا، مکانی برای آداب و عبادات صوفیان بود. از آنچه در منابع ذکر شده به نظر می رسد قدیمی ترین تکیه تهران تکیه خانم یا " تکیه خانوم" نام داشت. بعد از آن که شاه طهماسب صفوی به دور تهران حصاری کشید و باعث آبادانی و گسترش آن شد، خواهرش نیز اقدام به ساخت مدرسه ، تکیه و حمام برای اهالی تهران کرد. هر سه اینها در تاریخ به مدرسه، تکیه و حمام خانم مشهور شدند.مکان تکیه خانم در محدوده بازارچه نایب السلطنه در خیابان پانزده خرداد امروزی بود. اطلاعات چندانی از این تکیه در دست نیست اما اینکه چرا خواهر شاه برای تهران تکیه ساخت اما مسجد نساخت جای بحث فراوان دارد و این که در فرهنگ و حکومت مردسالار آن روز ایران زنی عهده دار تامین چنین مرکزی شده نیز درخور تامل است. به هر حال نخستین تکیه تهران را که در منابع تاریخی بدان اشاره شده می توان به دوره صفوی نسبت داد.

البته در همان دوران در مکان دیگری که در نزدیک به تهران بود نیز تکیه دیگری شکل گرفت که هنوز هم پابرجاست. این تکیه در محدوده شهرری امروزی در منطقه ۲۰ ، محله نفرآباد قرار گرفته است. خیمه سفید تکیه بزرگ و تاریخی نفر آباد بعد از سیصد و اندی سال هنوز هم در اول ماه محرم بالا می رود. در حدود ۴۰۰ سال پیش عده ای از نفرآبادی ها ستون خیمه ای را برای عزاداری سالار شهیدان برافراشتند که پس از گذشت سال های سال هنوز هم پابرجاست. اینجا قدیمی ترین تکیه باقی مانده تهران امروز است . هیات عزاداری این تکیه به نام حضرت علی اکبر (ع) است اما اهالی آن را با همان نام " تکیه نفرآباد" می شناسند.

*مشخص است تکیه نفرآباد دقیقا چه زمانی ساخته شده است ؟

- به نقل اهالی و بر اساس وقف نامه موجود، تکیه نفرآباد در سال ۱۰۶۰ هجری قمری یعنی حدود ۱۰۰ سال بعد از نخستین حصار کشی پیرامون تهران ساخته شده است. حتی قدیمی های محله هم نمی دانند که این تکیه از آن زمان تا به حال چندین بار بازسازی و مرمت شده است. آقای قربانی نژاد که یکی از اعضای هیئت امنای تکیه است می گوید نصیربک فرزند محمدباقر عطارباشی از واقفان قدیمی تکیه نفرآباد است. حتی گفته می شود نصیربک اولین شخصی بود که ساختمان آن را بنا کرد. هم اکنون سه دانگ تکیه به نام دختر مرحوم غلامعلی خان نصیری است. غلامعلی خان نوه‌ نصیربک بود. این خانواده به صاحب جمع هم معروف بودند. سه دانگ دیگر آن هم وقف است.

به احتمال زیاد نصیربک مخفف نصیربیگ است، بیگ لفظی ترکی به معنای بزرگ و آقا، از القاب معمول صفوی است که به رجال و اکابر آن دوران گفته می شد، صاحب جمع نیز از القاب حکومتی بود و به کسی گفته می شد که کارهای پشتیبانی را عهده دار بود و از مهمترین این کارها جابجایی اسباب و وسایل کاروان شاهی و اطرافیانش بود و از این رو شترخانه و قاطرخانه شاهی را در اختیار داشت.

صاحب جمع ها در آن دوران، در این مکان رفت و آمد داشتند و قدیمی ها از خاندانی به همین لقب، نام می برند که در سال های دور در این جا زندگی می کرده اند. شاید نام نفرآباد نیز بر همین مبنا گذاشته شده باشد زیرا واحد شمارش شتر نفر است و آبادی این منطقه پیش از همه مدیون شتر و شترداران است. از سوی دیگر عموم زائران و مسافران نیز برای آمد و شد از شتر استفاده می کردند و به رونق بازار این کسب می افزودند زیرا ری از دورترین زمان ها در مسیر راه های بزرگ ارتباطی قرار داشت و کاروان‌های بسیاری از آن می گذشتند.

* تکیه نفر آباد دقیقا کجای ری قرار دارد ؟

ـــ محله نفرآباد در ضلع جنوب شرقی حرم حضرت عبدالعظیم قرار دارد و هسته اولیه شهرری امروزی است که پایه آن در زمان شاه طهماسب صفوی گذاشته شد و ساختن حصار طهماسبی و نخستین تکیه تهران نیز به همان دوران بازمی گردد. تکیه نفرآباد در مرکز این محله واقع شده است. سر در تکیه کاشی کاری است. بر روی این کاش کاری ها لحظه شهادت حضرت علی اکبر(ع) نقش بسته است. نمای بیرونی دیوارها آجری است. در فاصله‌ دو متری از زمین قلاب های گردی نصب شده اند که یک سر آن درون دیوار فرو رفته است. وقتی چادر خیمه را برپا می سازند، طناب آن را به این قلاب می بندند تا چادر از همه سو مهار شود.

دور تا دور صحن شبستان سکویی به ارتفاع ۳۰ سانتی متر و عرض سه متر برای نشستن عزاداران وجود دارد. مساحت شبستان ۴۰۰ متر مربع است که با توجه به جمعیت آن روز فضای بزرگی است. بنای شبستان دو طبقه است که در گذشته زن ها مراسم تعزیه خوانی را از طبقه بالا تماشا می کردند. این مراسم قبل از انقلاب به مدت یک دهه برگزار می شد. یک ستون چوبی به ارتفاع ۱۲ متر چادر خیمه را نگه می دارد. چادر سفید خیمه کار هنرمندان اصفهانی است. این بنا در سال ۱۳۴۲ بازسازی شده است. اما فقط ستون های چوبی جای خود را به تیرآهن ها داده اند تا همان شکل قدیمی تکیه حفظ شود. سقاخانه معروف و قدیمی نفرآباد به نام سقاخانه حضرت اباالفضل(ع) همچنان در کنار تکیه قرار دارد.

علاوه بر ایام سوگواری ماه محرم و مراسم های مذهبی دیگر، تکیه نفرآباد در هر شب جمعه برنامه دارد و از عزاداران به همان روال قدیم با آبگوشت پذیرایی می شود. مراسم عزاداری در این حسینیه شامل: تعزیه خوانی، نوحه خوانی و سینه زنی است.

*آیا به قدمت این تکیه ها تهران تکیه دیگری هم داشت؟

- تا زمان محمدشاه قاجار و صدارت حاج میرزا آقاسی به جز تکیه خانوم، از تکیه دیگری در منابع تاریخی تهران چیزی ذکر نشده است و حتی هیچ گونه اطلاعاتی از تکیه نفرآباد نیز در منابع مکتوب نیست. البته اهالی طرشت نیز اجمالا از تکیه دیگری با عمر چهارصد ساله نام می برند که در روستای دیروز و محله امروز طرشت واقع شده است. درباره این تکیه نیز در منابع مکتوب چیزی یافت نمی شود. همچنین درباره نحوه ساخت، بانی، واقف و... اطلاعات موثق چندانی در دست نیست. طرشت در تاریخ تشیع نقش‌آفرین است و عالمان شیعه بسیاری در هزار سال پیش در آنجا می زیسته اند و حلقه درس آنجا از دوران آل بویه تا حمله مغول پررونق بوده است. یکی از بقاع متبرکه تهران نیز در آنجا قرار دارد که به ثبت میراث فرهنگی نیز رسیده است. این بقعه متعلق به شیخ عبدالله طرشتی است که از عالمان و مدرسان بزرگ قرن ششم می باشد. قبر شاه قاسم نوربخش نیز حوالی همین بقعه بود و میدان شاه قاسم که اینک به چهارراه تبدیل شده، یادگار همان نام است.

*پس در چه دوره ای تکیه های تهران ساخته شد؟

- در دوره قاجار و با رونق تعزیه، روز به روز بر اهمیت تکیه ها افزوده و تعدادشان بیشتر شد. در این دوره مهمترین تکیه تهران تکیه عباس آباد بود که در انتهای بازار عباس آباد امروز قرار داشت و ظاهرا از ساخته های حاج میرزا آقاسی بود و به همین نام شهرت داشت. بعدها به خاطر افزایش جمعیت تهران و کمبود جا در این تکیه به دستور ناصر الدین شاه تکیه بزرگ تری به نام تکیه دولت در محدوده ارگ ساخته شد که درباره آن زیاد گفته و نوشته اند. علاوه بر این درهمان زمان تعداد تکیه های تهران افزایش یافت به حدود ۵۰ تا ۷۰ تکیه رسید. در تقسیم بندی قدیم تهران هر محله چند گذر داشت و هر گذری دست کم با تکیه شناخته می شد. البته یکی از عوامل گسترش تکیه ها در این دوره رونق آیین تعزیه بود.

بیشتر تکایای شهر تهران در دو محله عودلاجان و بازار قرار داشت. در بقیه دوره قاجار تکیه جدیدی به تهران اضاف نشد. از تکیه های باقی مانده آن دوره حسینیه سادات اخوی های امروز و تکیه رضا قلی خان است که به نظر تنها تکیه های باقی مانده تهران عهد ناصری هستند.

در زمان ناصرالدین شاه روستاهای شمیران و دیگر روستاهای اطراف تهران نیز هر کدام تکیه یا تکیه هایی برای خود داشتند. این روستاها امروزه به یکی از محلات شهر بزرگ تهران تبدیل شده اند. از قدیمی ترین تکیه های شمیران، تکیه نیاوران است که قدمتش به بیش از ۱۵۰ سال پیش بر می گردد و در دوره ناصری ساخته شده است. او که علاقه زیادی به برپایی مجالس تعزیه داشت، بنای تکیه نیاوران را به استاد حسن خرپا کوب سپرد. از آنجایی که شاه از ابتدای سلطنت خود بیشتر اوقاتش را در فصل تابستان در قصر صاحبقرانیه نیاوران می گذراند طی سال هایی که ایام محرم مصادف با تابستان می شد تصمیم گرفت تکیه ای درآن منطقه بنا کند.

مساحت این تکیه ۱۵۰۰ متر مربع و مشتمل بر صحن میانی مستطیل شکل با گوشه های پخ شده است که در چهار ضلع آن طاق نماها و غرفه هایی در دو طبقه ساخته شده اند. فضای میانی تکیه در اصل روباز بوده و تنها به هنگام مراسم با چادر مسقف می شده که حدود ۶۰ سال پیش با کمک افراد خیر و استاد حسن بخارا با شیروانی پوشانده شد. این تکیه دردوره پهلوی دوم مرمت کلی و در سال ۱۳۶۱ نیز سقف آن تعمیر شده است. با وجود تعمیر هنوز هم ساختار اولیه تکیه حفظ و از قسمت های سکوی دایره ای شکل میانی برای اجرای شبیه خوانی استفاده می شود.

البته بعد از افول شبیه خوانی در اواخر دوره قاجار این تکیه دیگر شاهد برگزاری تعزیه های باشکوه نبوده است. دور تا دور این تکیه طاق نما است و هر کدام از این طاق نماها نیز مربوط به یک از طایفه های نیاوران می شد که تزیینات و آماده سازی طاق نمای هر طایفه را خودشان عهده دار بودند. اهالی هر طایفه درهنگام عزاداری در طاق نمای مربوط به خود می نشستند و پذیرایی هم معولا به عهده خودشان بود. بدین تریتب در محل ورودی هر طاق نما بساط سماور و چای به راه بود اما بعد از محرم و صفر این تکیه تعطیل بود.

از روحانیون سال های قبل این تکیه می توان به ملا ابوتراب، حاج آقا دین پرور و شیخ هادی نوری اشاره کرد. از مداحان معروف گذشته نیز از مرشد اکبر و حاج اسد الله خیری می توان نام برد. بعد از ساخت تکیه نیاوران تکیه سازی در روستاهای شمیران رونق گرفتن و تکیه های متعددی دراین روستاها ساخته شد. تکیه ها درگذشته سقف نداشت و با آغاز ماه محرم جوانان محله یا روستا با کمک هم چادر بزرگی را علم می کردند که به مثابه سقف تکیه بود. برپا کردن این چادر احتیاج به چند تیرک چوبی بلند و نسبتا قطور و مقدار زیادی طناب داشت.

بیشتر اهالی قدیم شمیران هنوز ذکری را که در هنگام کشیدن طناب ها و برپاکردن چادرهای تکیه به زبان جاری می کردند به خاطر دارند: " اگر ناتوانی بگو یا علی /اگر خسته جانی بگو یا علی" با آغاز دهه ۲۰ و رفع محدودیتها در برپایی عزاداری، بیشتر تکیه های شمیران و برخی جاهای دیگر سقفشان با شیوانی پوشیده شد. علاوه بر تکیه های محلی در دهه های بعد و با رونق گرفتن تکایای صنفی و طایفه ای و قومی در تهران تمامی ساختمان های تکیه ها با سقف ساخته می شدند. به این ترتیب نام تکیه ها نیز کم کم به حسینیه تبدیل شد. امروز بیشتر تکیه های شمیران را نیز به نام حسینیه می شناسند.

*تکیه معروف دیگری در زمان قاجار ساخته شد ؟

- یکی دیگر از تکیه های شمیران تکیه یا حسینیه دزاشیب است که ساخت آن در زمان ناصر الدین شاه صورت گرفت. قدمت آن به بیش از یکصد و بیست سال پیش می رسد. به طوری که می گویند در قسمت شمالی این حسینیه نمازخانه کوچکی بوده و ساختمان کنونی حسینیه به استثنای شیروانی آن به هزینه مردم نیکوکار و همت مرحوم رضا قلی خان مجد الممالک با مساحتی بیش از ۵۰۰ متر مربع برپا می شود و ضمنا شیروانی این تکیه در حدود ۷۰ سال قبل به خرج خیری به نام حاج محمد علی یخچالی فرزند مرحوم گداعلی زده می شود. هنوز طاق نماهای این تکیه یا حسینیه باقی مانده والبته کارکردقدیم خود را ندارد. هر یک از این طاق نماها در گذشته به یکی از طایفه های دزاشیبی تعلق داشت و افراد همان طایفه نیز مسئول پذیرایی از خودشان بودند. این تکیه به مانند تکیه نیاوران یکی از تکیه های زیبای شمیران است. این اثر درسال ۱۳۸۴ به عنوان یک از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

*به نظر می رسد در شمیران تکیه های قدیمی زیادی باشد ،آیا تکیه دیگری هم در این منطقه داریم ؟

- از دیگر تکیه های شمیران که هنوز هم با همان نام تکیه شناخت می شوند می توان به تکیه بالا و تکیه پایین تجریش اشاره کرد. تکیه بالا چسبیده به امام زاده صالح و در ابتدای ورودی بازار بزرگ تجریش و تکیه پاین نیز در کنار مسجد اعظم تجریش واقع شده است. تکیه بالا در اواخر قرن سیزدهم قمری در زمان ناصر الدین شاه ساخته شد.

پیشترها، پخت و پز نذری در خانه‌ها انجام می‌شد. بدین ترتیب که هر خانه ای هر چقدر که امکانات خانه و آشپزخانه‌اش اجازه می‌داد، پخت بخش از نذری را بر عهده می‌گرفت و ظهر تاسوعا و عاشورا این نذری‌ها، از خانه‌ها به محل عزاداری انتقال می‌یافت تا از سوگ نشینان پذیرایی شود. در آن سالها تجریشی‌ها هم به فکر ساخت تکیه‌های دیگری برای روستایشان افتادند. حاج محمد تجریشی که از خرده مالکان روستا بود، در جوار بقعه مطهر امام زاده صالح زمینی داشت که برای ساخت تکیه آن را در اختیار اهالی می‌گذارد. به این ترتیب اهالی دست به کار ساخت تکیه می‌شوند و هر طایفه طاق نمایی برای خود می‌سازد. این تکیه در حدود ۶۰۰ متر مربع بود و در سال ۱۳۱۴ به ثبت رسید و همان سال نیز وقف شد.

بعد از شکل گیری بازار تجریش و قرار گرفتن این تکیه در ابتدای آن و به سبب خالی بودن تکیه در ایام غیرمحرم، طاق نماها و فضای میانی تکیه به افراد مختلف اجاره داده شد تا به کسب و تجارت بپردازد. در دهه اول محرم اگر بعد از نماز مغرب و عشا سری به این تکیه بزنید خواهید دید که از فروشندگان میوه و تره بار و دیگر صنوف هیچ خبرنیست و فضای مرکز وی طاق نماها و با پرچم‌های عزا تعیین شده و اهالی در حال عزاداری بر سید الشهدا هستند. در سیل مرداد ۱۳۶۶ این تکیه نیز آسیب‌های فراوانی دید و بازسازی شد.

یکی دیگر از تکیه‌های شمیران، تکیه دربند است. این تکیه از تکایای قدیمی شمیران است که ابتدا در زمین آن در ایام عزاداری با تیرک چادر بر می‌افراشتند بعدها به همت عالم بزرگ همان خطه، مرحوم سید ابوتراب دربندی دیوارکشی شد. می‌گویند ایشان خود با وجود سن و سال زیاد، خشت و گل می‌ساخت و برای جابجایی آن از نردبان بالا می‌رفت تا شخصاً در این کار مشارکت داشته باشد. در ساخت و ساز بسیاری از تکیه‌ها دقت ویژه‌ای می‌شد. علاوه بر این که منابع مالی ساختمان و اداره آن را مردم تامین می‌کردند، حس و حال سازندگان همراه با عرض ادب و ارادت به پیشگاه اهل بیت(ع) بود.

از این رو معمولا آغاز آن همراه با مجلس وعظ و روضه خوانی بود و افرادی را که صالح و درستکار می‌دانستند برای شروع بنا دعوت می‌کردند تا طی مراسمی کلنگ آغازین را بزنند. خیلی وقت‌ها کارگران و استادکارها پیوسته با وضو بودند و برای هر آجری که کار می‌گذاشتند یا حسین و یاعلی می‌گفتند و اشک و آه با خاک و گل عجین می‌شد. تکیه فعلی دربند را مرحوم سید جعفری دربندی تجدید بنا کردند. مساحت آن حدود ۶۰۰ متر است و بخشی از زمین‌های آن به صورت موقوفه در اختیار اهالی است .

متولی فعلی آن نیز حاج آقا سید حسین (جمال الدین) دین پرور، نواده موسس تکیه است. این خانواده طاق نمای کنار درب ورودی در بخش جنوبی تکیه را در اختیار داشته‌اند که اینک به عنوان کفشداری از آن استفاده می‌شود. طاق نمای قرینه در اختیار خانواده میی‌ها بود سایر غرفه‌ها نیز به همین نحو در اختیار سایر خاندان‌ها و خرده طوایف دربندی است. در ایام محرم بیش از دو دهه به شکلی پیوسته روضه خوانی، سینه زنی و تعزیه در این تکیه در شب‌ها برقرار بود و فقط روز عاشورا چنین مراسمی داشتند. در دهه اول، هر شب از عزاداران پذیرایی هم می‌شد؛ به این نحو که هر کدام از خانه‌ها غذایی را آماده می‌ساختند و ظرف‌هایی مسی یا روحی که به آن دوری می‌گفتند، می‌ریختند. دوری‌ها را در سینی‌های بزرگ مسی قرار می دادند و از منازل به سمت تکیه می‌آوردند. در وسط تکیه سکو یا تختی قرار داشت که غذاها را بر روی آن می‌گذاشتند.

* بیشتر چه غذاهایی به عنوان نذری پخته می شد ؟

- انتخاب نوع غذا به عهده صاحب نذر بود. هرچند غذای معمول قیمه بود زیرا آنها از گوشت ذخیره شده که به آن قورمه می‌گفتند ، استفاده می‌کردند که این گوشت بیشتر مناسب قیمه بود. شاید همین موضوع دلیلی باشد بر این که امروزه غذای غالب این گونه مناسبت‌ها قیمه است . در مراسم‌های تهران قدیم بیشتر با آبگوشت و گوشت کوبیده و گاهی عدس پلو از میهمانان حضرت پذیرایی می‌شد به هر حال در این جا همه خود هم میزبان و هم میهمان بودند.

اهالی دربند گاهی از محل صرفه جویی در طول سال این آذوقه را فراهم می‌ساختند. پس از پایان مراسم کدخدا و یا بزرگتر جمع کنار غذاها قرار می‌گرفت و دوری‌ها را بین عزاداران تقسیم می کرد. اگر جمعیت زیاد بود به هر سه نفر یک دوری می‌رسید وگرنه هر دو نفر با هم از یک ظرف غذا می خوردند و از گذشته اطعام شب و ظهر عاشورای عزاداران بر عهده خانواده و طایفه موسس است. مسئولیت اطعام یک شب نیز از زمان‌های دور به عهده مرحوم نوروز خان و خانواده ایشان از ساکنان شهر تهران بوده است. او در شغل "آب کاری" بود و طلاکاری گنبد حرم حضرت امام رضا(ع) را در سال‌های دور انجام داده بود. ایشان ساکن تهران بود و حسینیه‌ای در پامنار داشت که اهالی دربند هم برای عزاداری به آنجا دعوت می‌شدند. نوروزخان از روستای دربند برای ییلاق استفاده می‌کرده است.

ساختمان تکیه پیشترها یک طبقه بوده و اینک دو طبقه است که بخش بالا به بانوان اختصاص دارد و ورودی جداگانه‌ای برای آن پیش بینی شده است. ضلع شمالی تکیه فضایی است که از قدیم سقف داشته و با ارتفاع حدود ۷ متر از کف ساخته شده و وسعت آن حدود ۵۰ متر است که به آن حسینیه می گفتند. پیشترها فقط بزرگان طوایف و شخصیت‌های اجتماعی و دینی در آن می‌نشستند و زنان و کودکان را در آنجا راه نمی‌دانند. نخل گردانی از آیین‌های ویژه روز عاشورا در این تکیه است که آن را تا قبرستان روستا می‌بردند و بر می‌گرداندند. در سال‌های اخیر عزاداران دربند در روز عاشورا از تکیه به سمت بوستان سادات فعلی یا قبرستان قدیم و سرقبر آقا که مزار آقا سیدعلی دربندی است می روند اما نخل گردانی به داخل حسینیه محدود شده و ظهر عاشورا عزاداران نخل را بر دوش گرفته و دور حسینیه می گردند.

بیشتر دربندی ها از سادات هستند و عقیده دارند که نخل نماد تابوت حضرت سیدالشهدا است و بایستی برروی دوش اولاد آن حضرت قرار گیرد . دو نفر از سادات میری نیز بر روی نخل رفته و جهت و سمت و سو و آداب این مراسم را هدایت می کنند. فضای میان طاق نما باز است که بیشتر ها در ایام عزاداری بر فراز آن چادر می کشیدند و از حدود ۶۰ سال پیش به این سو با شیروانی و سقف چوبی پوشانده اند.

سازنده این بنا استاد محمد تقی معمار و حسین لر بوده است. از مداح های مشهور حسینیه می توان از حاج حسین ابوتراب، حاج سید محمد میری ، حاج سید احمد میری، کربلایی عباس مرزوقی و شیخ اسماعیل مرزوقی نام برد.

مراسم تعزیه در شام غریبان هنوز هم برقرار می باشد. در آن شب فرش ها و زیراندازها را جمع کرده و تعزیه سنتی با مشارکت گسترده اهالی و حضور هنرمندان محلی برگزار می شود . در گذشته مراسم عزاداری در این تکیه در دو دهه متوالی و همچنین اربعین دهه آخر ماه صفر برگزار می شد و به جز ظهر عاشورا بقیه ایام مراسم شبانه بوده است.

از دیگر تکیه ها و حسینیه های قدیمی شمیران می توان به حسینیه اراج، حسینیه سوهانک، حسینیه شماره یک جماران ، حسینیه حصارک، حسینیه حصار بوعلی، حسینیه درکه، حسینیه اوین و حسینیه فرحزاد اشاره کرد.

*به جز شمیران تکیه های معروف دیگری هم در تهران داریم ؟

- در گذشته روستاهای دیگری نیز در اطراف تهران بودند که هر کدام تکیه و حسینیه ای برای خود داشتند. یکی از حسینیه ها، حسینیه طرشت است. گفته می شود این حسینیه قدمتی حدود چهارصد سال دارد و در طول دوران مختلف بارها تعمیر و بازسازی شده است.

یکی از بزرگترین نذری های روز عاشورا و تاسوعا در تهران در این حسینیه بین عزارداران پخش می شود.
از دیگر تکیه های روستاهای اطراف تهران آن زمان می توان به تکیه های محله دولاب اشاره کرد. تکیه چال یا تکیه بالا، تکیه پائین، تکیه میان و تکیه محله عسکری از تکیه های دولاب هستند. تکیه چال قدیمی ترین تکیه دولاب است و در محله بالای دولاب قرار گرفته است.از آنجا که این تکیه در محل گود و چاله مانندی قرار داشت به تکیه چال معروف شد. در گذشته که تکیه سقف نداشت، به علت پائین بودن تکیه از سطح زمین، برپا کردن چادر تکیه راحت تر بود. در کنار این تکیه گرمابه ای به نام حمام چال قرار داشت. تکیه پائین دولاب نیز پیشترها در ایام غیر محرم مسیر عادی رفت و آمد اهالی بود.

دولاب در گذشته یکی از روستاهای بزرگ اطراف ری بود و قدمتی بیش از ۱۲۰۰ سال دارد. یکی از دروازه های شمالی ری باستان نیز به دروازه دولاب معروف بود.

از همان گذشته های دور عالمان زیادی در دولاب زندگی می کردند که نام آنها در منابع تاریخی ذکر شده است. روستای دولاب در گذشته از سه محله بالا، میان و پائین شکل گرفته بود که محله عسکری نیز بعدها به آن اضافه شد.

از ایام قدیم رسم است که دسته های عزاداری اهالی دولاب در روزهای تاسوعا و عاشورا از این چهار تکیه به راه می افتند و به سمت بقعه چهل تن دولاب و امام زاده اهل بن علی و بقعه سیده ملک خاتون می روند و در آنجا به اقامه عزا می پردازند .

در گذشته این رسم در بیشتر مناطق و روستاهای اطراف تهران نیز دیده می شد و عزاداران عموما برای اقامه عزا به سمت امامزاده ها، بقاع متبرکه و یا قبور افراد صالح که داخل محله و روستا یا نزدیک آن بود می رفتند.

مثلا اهالی نفراباد به حرم حضرت عبدالعظیم که نزدیک این محله بود، می رفتند. طرشت در کنار بقعه شیخ عبدالله طرشتی است. در هر یکی از محلات کن امامزاده ای هست که مقصد عزارداران بود.

در بعضی محله ها مثل دارآباد نیز اهالی به سمت قبر یکی از بندگان صالح روزگار که او را صاحب کرامات می دانستند ، می رفتند. قبر متعلق به این شخص که او را با نام سید جوز درختی می شناسند در میان باغی قرار دارد.

کن نیز در گذشته روستای بزرگی بود که هر یک از محلات آن برای خود تکیه ای داشت؛ تکیه محله دارقاضی، تکیه محله سرآسیاب، تکیه محله میانده، تکیه محله بالون و تکیه محله اسمالون. هنوز در ایام محرم بیشتر کنی ها، حتی کنی های خارج از این محله ها به یاد دوران قدیم در این تکیه و حسینیه ها جمع می شوند و مراسم عزاداری باشکوهی برگزار می کنند.

*مراسم های ویژه ای در این تکیه ها برگزار می شد؟

- در گذشته تکیه های روستاهای اطراف تهران دارای مراسم ها و آئین های ویژه ای بودند که در تکیه های تهران قدیم دیده نمی شود. این مراسم های زیبا و باشکوه بعد از پیوستن آنها به تهران متروک ماند. یکی از این مراسم های ویژه که در حال حاضر در برخی از نقاط کشور هنوز هم به چشم می خورد، مراسم نخل گردانی بود. نخل همانطور که از نامش پیداست از چوب درخت خرما بود. این نخل شبیه تابوت و بر روی آن عماری قرار داشت و برای تشییع پیکر حضرت سید الشهدا، شبیه سازی شده بود. اندازه اسکلت چوبی نخل، چند و چون تزیین و روش نخل برداری در هر محل با جاهای دیگر تفاوت هایی داشت. به عوان نمونه پهنای پیشانی نخل تکیه حصار بوعلی ۱.۵ متر و در ازای آن ۳.۵ متر بوده است. پوششی از پارچه های سیاه با تابلوهایی از استادان نقاشی و خطاطی و آیینه پیشانی نخل را آراسته و بالای آن دو نیز ۳ شاخ و تعدادی سرپرچم پنجه ای و توپی دیده می شد.

وقتی نخل حرکت می کرد صدای زنگ و زنگوله کاروان بلند می شد. زنگ داخل نخل بود و به دست مسئولش به صدا در می آمد. پیشاپیش و بر روی نخل، سیدی یا لباس عزا و شال سبز به عنوان سکاندار قرار می گرفت و در زمان گردش نخل در تکیه یا چوب دوشاخه ای مراقب آن بود. این نخل در روز عاشورا از تکیه خارج می شد و در انتهای دسته بر روی شانه عزادارن تا تکیه محلات مجاور برده و بارگردانده می شد.

در حصار بوعلی و دربند در شب عاشورا سیب هایی به رنگ قرمز بر سر نیزه های ۲ شاخه و ۳ شاخه نخل قرار می دادند و پس از مراسم نخل گردانی بین مردم تقسیم می شد. اهالی حصار بوعلی معتقد بودند این سیب ها تبرک است و بیماران را شفا می دهد. این که چرا از بین میوه ها سیب را انتخاب کرده بودند شاید به دلیل دسترسی به آن در محل بوده باشد: سیب شمیرانی.

این مراسم در بیشتر تکیه های شمیران و همچنین تکیه های دولاب انجام می شد اما متاسفانه در طول دهه های گذشته و با پیوستن این روستا به تهران کم کم از رونق افتاد و متروک ماند. امروزه هنوز برخی از این نخل ها در بعضی از این حسینیه ها و تکایا وجود دارد و در گوشه ای خاک می خورد. شایسته است این رسم زیبا بار دیگر به دست خود اهالی این محله ها به همان ترتیب گذشته و بدون دخل و تصرف در آن احیا شود.

با اینکه بعد از دوره ناصری مراسم تعزیه رو به افول گذاشت و با تعطیلی تکیه ها در دوره پهلوی اول و ویرانی تکیه دولت در زمان پهلوی دوم این مراسم در تهران کم رنگ تر از گذشته شد، اما امروزه مراسم تعزیه خوانی در نقاط مختلف تهران به صورت جسته و گریخته وجود دارد هر چند تنها یک تعزیه هست که سابقه ای پیوسته داشته و به صورت همه جانبه و کم و بیش در طول سال اجرا می شود و قدمتی هفتاد ساله دارد.

*این تعزیه در کجا برگزار می شود؟

- این مراسم در محله دولت آباد اجرا می شود. بنیانگذار این تعزیه مرحوم حسنیه سید صادقی بود که در قلعه قدیمی دولت آباد زندگی می کرد. در آن سالها در دهه ۲۰ محل تعزیه های گاه و بیگاه ایام محرم و سایر مناسبت ها در حوالی میدان حضرت عبدالعظیم بود. خانم حسینیه تنها زن تعزیه گردان شناخته شده در تاریخ ایران است. ایشان توانست امکانات لازم برای اجرا فراهم سازد و به تریبت و تعلیم هنرمندان این رشته بپردازد. این کار با امکانات محدود و عشق بسیار همراه بود. تنها یک اتاق کوچک منزل خانم حسنیه به این کار اختصاص داشت. ولی همین نهال کوچک بعدها به درخت تناوری تبدیل شد و امروز مهمترین تعزیه شهر بزرگ تهران در محله دولت آباد در حسینیه دو شهید برگزار می شود. تعزیه گردان امروز حسینیه، شاگرد خانم حسنیه است که در شش سالگی نقش طفل زیر بته در وقایع کربلا را بازی می کرد و بعدها نقش محوری شمر تعزیه را به خود اختصاص داد و سپس به عنوان معین الکباء انتخاب شد: رمضان فرخ رو.

خانم حسنیه در آن سال ها فضای زیادی را برای اجرای تعزیه به کار می گرفت زیرا اطراف دولت آباد دشت و بیایان بود و هنوز ساخت و سازهای فعلی شکل نگرفته بود. از این رو، او می توانست واقعه کربلا را در بیابان بازسازی کند و هزاران نفر را از تهران و اطراف به آن سمت و سو بکشاند.

* به نظر می رسد در حال حاضر توجهی به مرمت و بازسازی تکیه های قدیمی شهر نمی شود؟

- به هر حال تکیه های تهران بخشی از تاریخ، منش، روح و هویت ملی و آیینی این کشور است و به جاست که در معرفی بیشتر و بهتر و روز آمد ساختن، شرایط و زمینه های بازسازی و تکمیل به قاعده آنها به دست خود اهالی توجه شود. این مراکز در انسجام بخشی و اعتماد سازی نقشی بی بدیل دارد و در شهر بزگر تهران که گروه های مختلف و متنوع اجتماعی، صنفی، قومی در آن حضور و مشارکت دارند ضرورت پرداختن به آنها از اولویت های نخست برنامه ریزی شهری است.