تعقیب مجرمان یقه‌سفید و چالش‌های آن

دکتر عباس جعفری^[1]

 رسیدگی به اتهام متهمان مرتبط با قدرت و ثروت، در مراجع قضایی همواره با مشکلاتی مواجه بوده است. نخستين بار، ساترلند برای این‌گونه متهمان، عنوان «مجرمان یقه‌سفید» را به کار برد. این مجرمان که ظاهری موجه و باطنی فاسد دارند؛ افراد فرصت‌طلبی هستند كه از طریق وابستگی به مقامات و مسؤولان حکومتی یا با خوش‌خدمتی به آنان، در اركان قدرت نفوذ كرده و از اين طريق موجبات برقراری ارتباط با مراجع قدرت، شامل مقامات دولتی، انتظامی و قضایی را فراهم می‌آورند؛ بدين ترتيب، چنين افرادي خود را در حصار قوی عدم تعقیب قرار می‌دهند. به طور کلی تعقیب مجرمان یقه‌سفید با موانع و مشکلاتي جدی و در جمهوری اسلامی با برخي موانع خاص مواجه است. در این نوشتار مهم‌ترین چالش‌های تعقیب مجرمان یقه‌سفید و به تعبیر دیگری «مجرمان پرنفوذ» تبيين مي‌شود.

 1. اعلام شکایت

با توجه به ورود و نفوذ مجرمان یقه‌سفید به لایه‌های درونی حکومت‌ها، هرگونه تحرک و اعلام جرم علیه آنان با واکنش جدی برخی مسؤولان مواجه خواهد شد.

چنين مسؤولاني که خود وام‌دار این‌گونه متهمان هستند، با توصیه‌ها و گاه اقدامات عملی تلاش می‌کنند، اقدام مسؤولان قضایی یا انتظامی را در همان گام‌ اول متوقف سازند. در چنین شرایطی اعلام جرم دادستان یا به جریان افتادن شکایت، خود داستان پر رمز و رازی خواهد داشت؛ باید به گونه‌اي اقدام شود که متهم و عقبه‌ی او را به واکنش وا ندارد؛ پس از اعلام جرم، در ابتدا تلاش می‌شود با ارعاب قاضی یا مأموران تعقیب و یا تهدید شاکی، اولین حرکت‌ در نطفه خاموش گردد.

با وجود تمامي اين تنگناها، حمایت‌ از عملکرد قانونی قضات و ضابطان و هم‌چنین قوی بودن ادله و مستندات اتهامی، می‌تواند راه دشوار تعقیب را هموار سازد. تجربه‌ی سی سال گذشته نشان می‌دهد که با طرح پرونده و به جريان افتادن آن، واکنش‌ها آغاز می‌شود؛ مجرم یقه‌سفید به جای حضور در مرجع قضایی، تلاش می‌کند با گوشه و کنایه، مسؤول تعقیب را منصرف نماید یا چنین وانمود کند که شکایت و یا گزارش‌های اعلامی، از اساس بی‌مبنا است.

طولانی شدن روند رسیدگی، از عدم امکان تعقيب یا دشوار بودن تعقیب این‌گونه متهمان حکایت دارد. موفقیت در طرح شکایت یا به جریان افتادن اعلام جرم، اولین گام در پیشبرد پرونده‌ است؛ اقتدار و استقلال قوه قضاييه، امري است كه می‌تواند ضمانت اجرای طرح این‌گونه شکایات در مراجع قضایی باشد.

 2. تعقیب و احضار

در صورتی که این‌گونه متهمان، نتوانند با اقدامات تهدیدآمیز یا تطمیعی، مانع از طرح یا به جریان افتادن شکایت شوند؛ آن هنگام است كه مقاومت‌ها در برابر احضار آنان آغاز خواهد شد. مشکل اصلی در احضار متهمان یقه‌سفید، نه عدم دسترسی؛ بلکه قدرت‌نمایی و مدعی بودن آنان است. اين افراد با قیافه‌های حق به جانب، همه چیز را به زیر سؤال برده و با خدشه مواجه مي‌كنند تا شايد بتوانند ادعاهاي خود را به ظاهر اثبات نمایند. در این مرحله، چنين متهماني تلاش مي‌كنند با نفوذ در دستگاه‌های اجرایی و قضایی، قاضی را تحت تأثیر قرار دهند.

در توجیه اقدامات مجرمانه‌ی متهم، به خدمات وی و اين‌كه انگيزه‌‌ی خدمت به نظام داشته است استناد مي‌شود به طوری که به شاكي یا مرجع اعلام‌کننده‌ی جرم نيز اتهام بسته و ادعا مي‌شود، هدف از طرح شکایت یا اعلام جرم، مخالفت با فلان مسؤول و یا مخالفت با طرح‌های خدمت‌رسانی است و یا آن‌كه توجیهاتی از این نوع را دستاويز نجات خود تلقی مي‌كنند. اين‌گونه متهمان سعي مي‌كنند در ابتدا از حضور در مراجع قضایی استنكاف نمايند؛ یا صلاحیت مرجع قضایی یا قاضی رسیدگی‌کننده و يا فرایند تعقيب و نحوه‌ي احضار را زير سوال ببرند تا با ايجاد ترديد در مشروعیت احضار یا روند آن، چنين وانمود كنند كه هدف از این‌گونه احضارها، تخریب و تضعیف برخی دستگاه‌های دولتی یا مسؤولان است. در برخی موارد، با عدم حضور متهم در محل اقامت، سكونت، خدمت و یا با مسافرت مصلحتی، یا اعزام به مأموریت، روند احضار و تعقیب با مانع مواجه می‌گردد.

این‌گونه متهمان انتظار دارند، حضورشان در مرجع قضایی با تضمین‌های اساسی همراه باشد. باید به این نکته توجه کرد که رفتار مراجع قضایی، می‌تواند مبنای قضاوت مردم در قبال عملکرد قوه قضاییه تلقی شود؛ زیرا تجربه نشان داده است این دسته از مجرمان با استفاده از نفوذ تلاش می‌کنند به نحوی خود را بی‌گناه و دیگران را مدعیان ناحق جلوه دهند؛ حال آن‌که بهترین شیوه برای ارزیابی صداقت آنان در گفتار و کردار، حضور در مرجع قضایی و ارائه‌ی توضیح در برابر شکایت اعلامی و بیان واقعیت‌ها است.

تجربه‌ی سه دهه‌ی گذشته نشان می‌دهد که متهمان یقه‌سفید با سوء استفاده از فرصت‌هایی که به آن‌ها داده می‌شود، خود را برای روزهایی آماده می‌کنند که زمینه‌ی تعقیب آن‌ها از میان برود، به‌گونه‌ای‌که اگر زماني در مرجع قضایی حضور یافتند؛ نه تنها محکوم نشوند، بلکه خود را محق نیز جلوه دهند. از اين رو محاکمه‌ی این متهمان و اطلاع‌‌رسانی به مردم از حقایق پرونده‌ها، ایجاد حس اعتماد در مردم نسبت به قوه‌ی قضاییه را موجب مي‌شود؛ ضمن‌ آن‌كه زمینه‌ساز پیش‌گیری از وقوع جرایمِ مشابه، توسط دیگر افراد است.

 3. بازداشت متهمان، تحصیل ادله و نوع قرار

مهم‌ترین بخش مربوط به تعقیب مجرمان یقه‌سفید، بازداشت آن‌ها است؛ امري كه با دشواري بسيار همراه است. در واقع عبور از مراحل پیشین و امکان بازداشت این‌گونه متهمان، فرایند رسیدگی را بحرانی خواهد کرد. در این مرحله، واکنش‌ها سخت و تهاجمی است.

به زودی خواهند گفت که متهم در حبس انفرادی نگه‌داری شده؛ با او بد رفتاری ‌گردیده؛ از حق تماس تلفنی و ملاقات با خانواده محروم بوده است؛ به وکیل دسترسی ندارد؛ به متهم چشم‌بند زده‌اند؛ از مطالعه‌ی کتاب و روزنامه محروم است.
او می‌داند و شاید هم به او گفته شده است که اقاریر خود مبني بر ارتکاب جرم را با خدشه بر عملکرد ضابطان بی‌اثر سازد؛ مانند آن‌که ضابطان فاقد صلاحیت‌اند؛ خارج از وظایف خود عمل کرده، او را در بی‌خوابی نگه داشته و با او بدرفتاری كرده‌اند و يا آن‌كه متهم درخواست معرفی خود به پزشک را نموده، اما کسی به اظهارات او توجهی نکرده است.

از روزهای سخت سپري شده براي متهم و خانواده‌اش به گونه‌ای سخن گفته می‌شود که گویا ستم‌ها بر او رفته است. به طوری که هر دلی از شنیدن آن زار و پریشان می‌شود. این متهمان که به حمایت‌های برخی مسؤولان امیدوار هستند؛ تلاش می‌کنند با اظهار برخی مطالب و تکذیب آن‌ها پس از آزادی، مندرجات اوراق تحقیق را نفی کنند. وابستگی این متهمان به نهادهای قدرت و ثروت، به گونه‌اي است که مسؤولان حامی، پس از مشاهده‌ی تحرکات جدی برای تعقیب متهمان، اقدامات خود را در سطوح مختلف آغاز می‌کنند تا اثبات نمایند اقدامات قضایی از آغاز تشکیل پرونده، اشتباه و یا با غرض‌ورزی توأم بوده است.

در چنين زماني است كه تدبیر و هوشیاری مراجع قضایی می‌تواند این‌گونه تحرکات را خنثی نماید. بازداشت به موقع و به میزان ضرورت، بازجویی از متهمان توسط بازپرس، نظارت مستمر دادستان بر فرایند تحقیقات، همراهی و هماهنگی ضابطان با قضات دادسرا، خودداری از بدرفتاری با متهمان و بی‌طرفی در اظهارنظر قضایی، حمایت از قضات شجاع و رعایت مقررات می‌تواند برخی از پیامدهای بازداشت متهمان را برطرف کند.

 4. محاکمه‌ی متهمان

مهم‌ترین اقدام مرجع قضایی، محاکمه‌ی موفقیت‌آمیز این‌گونه متهمان است. در سی سال گذشته نمونه‌هایی از این نوع محاکمات انجام شده که شرح و بسط هر کدام مستلزم انتشار کتابی است. محاکمه‌ی باند مهدی هاشمی، شهردار اسبق تهران و برخی مسؤولان در دهه‌ی اول و دوم پیروزی انقلاب اسلامی، حاکی از قدرت و توانایی قوه قضاییه در این زمینه است. مهدی هاشمی که مستظهر به حمایت برخی بیوت بود، با همه‌ی تلاش و تکاپو نتوانست از محاکمه بگريزد.

حمایت جدی حضرت امام خمینی (ره) از تعقیب و محاکمه‌ی وی، نشان داد که در جمهوری اسلامی هیچ کس از مصونیت ویژه برخوردار نیست. محاکمه‌ی شهردار اسبق تهران نیز به‌رغم حمایت‌های مکرر و جدی برخی مسؤولان اجرایی، این واقعیت را آشکار ساخت که محاکمه‌ی این افراد نه تنها به اساس و مبانی جمهوری اسلامی لطمه‌ای وارد نمی‌کند؛ بلکه زمینه‌ي اعتماد بیشتر مردم به قوه قضاییه و نهادهای نظارتی کشور را فراهم مي‌آورد.

بدیهی است رعایت قوانین و مقررات در محاکمه‌ی مجرمان یقه‌سفید از جمله دسترسی آنان به وکیل، علنی بودن دادگاه، رعایت کامل بی‌طرفی مراجع قضایی و جلوگیری از هتک حرمت افراد در جریان محاکمه، دسترسی متهم به مدارک و ادله‌، خودداری از هتک آبروی متهم، رعایت حقوق دفاعی وی و صدور احکام مستدل و مستند؛ این‌گونه احکام را در تاریخ ماندگار می‌کند؛ رویه‌ی قضایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و زمینه‌ساز آموزش‌هایی عميق و موثر برای قضات جوان و وکلای تازه‌کار خواهد شد.

 5. نقش رسانه‌ها

پیشرفت تکنولوژی در عرصه‌ی اطلاعات و ارتباطات، نقش اینترنت و ایجاد پايگاه‌هاي خبری، تحولات مربوط به مجرمان یقه‌سفید را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. اخبار مربوط به این متهمان، حجم وسیعی از اخبار و گزارش‌های خبری را به خود اختصاص می‌دهد. سایت‌های خبری و نشریات مکتوب، با انتشار اخبار مهم توانسته‌اند قدرت خود در تغییر و تحت تأثیر قرار دادن افکار عمومی را به نمایش گذارند. هراس متهمان از رسانه‌ای شدن برخی اخبار و اتهامات خود، از قدرت نفوذ رسانه‌ها حکایت دارد.

در سال‌های اخیر با قدرت گرفتن محاکمه‌ی برخی رانت‌خواران موسوم به «آقازاده‌ها»، اخبار متعدد و متناقضی در خصوص این متهمان منتشر می‌شود؛ اوج این تحولات در جریان فتنه‌ی 1388 خودنمایی کرد. طرح مطالبه‌ی محاکمه‌ی سران فتنه و برخی متهمان متواری و انتشار و پی‌گیری روزانه‌ی اخبار این متهمان، اعمال فشارهای مضاعف بر مراجع قضایی را موجب شده است؛ به نحوی که سکوت اين مراجع ممکن است حمل بر صحت اخبار منتشره شود؛ ضمن این‌که ارائه‌ی توضیحات در خصوص چنين پرونده‌هايي، گاه تحقیقات آتی را با مشکلاتی مواجه می‌سازد.

انتشار اخبار غیر واقعی یا بازتاب مطالبی که از صحت کمی برخوردار است، از جمله آفات رسانه‌ای شدن اخبار قضایی است. در واقع برخی اخبار و گزارش‌ها برای وارد کردن فشار بیش‌تر به متهمان یا مراجع قضایی منتشر می‌شوند تا بررسی بازتاب‌ها و واکنش‌ها امکان‌پذیر شود. در برخی موارد، این‌گونه اخبار با هدف تهییج افکار عمومی منتشر می‌شود؛ تا سطح مطالبات مردمی افزایش یابد. اقدام رسانه‌ها در مورد انتشار اخباري مبنی بر سکوت‌ یا بی‌تفاوتی یا عدم پی‌گیری مراجع قضایی در خصوص برخی متهمان مشهور و یا طرح مطالبه‌ی محاکمه‌ی برخی از آن‌ها، مؤید این طرز تفکر است که می‌توان با افزایش فشارهای رسانه‌ای، مسؤولان قضایی و اجرایی را به واکنش واداشت. در تأیید این دیدگاه باید پذیرفت که رسانه‌ها توانسته‌اند در این بخش موفقیت‌هایی کسب نمایند؛ اما هنر اصلی قوه‌ی قضاییه، آن است که در حد ضرورت و به دور از هیاهو، اطلاع‌رسانی کند؛ زیرا آن‌چه مؤثر واقع می‌شود، محاکمه و اجرای حکم این‌گونه متهمان است.

تجربه‌ی عملی نشان داده است انتشار اخبار متهمان یقه‌سفید و افشاگری در خصوص مضمون پرونده‌های مهم و مرتبط با آنان، بدون آن‌كه نتیجه‌ي عملی چنداني به همراه داشته باشد، مراجع قضایی را درگیر حواشی غیرضروري می‌نماید. از این رو اطلاع‌رسانی باید به نحو هدفمند، منطبق با مقررات و پس از عملی شدن اقدامات صورت گیرد. رسانه‌ای شدن اتهامات، زمینه‌‌ي برخي حملات رسانه‌ای علیه مراجع قضایی را فراهم مي‌آورد. در دنیای امروز، پنهان کردن اخبار با مشکلات جدی مواجه شده است، اما مرجع قضایی نیز مکلف است در چهارچوب مقررات اقدام کند. اطلاع‌رسانی باید در حد ضرورت و خارج از برخي هیجانات كاذب صورت گیرد. انتشار سریع و گسترده‌ی اخبار مربوط به این دسته از متهمان می‌تواند تحقیقات مراجع قضایی را تحت تأثیر قرار دهد. راه حل عملی، اقدامات به موقع و محاکمه‌ی سریع و اجرای حکم آنان است. در عین حال نباید از یاد برد که یکی از شرایط محاکمه‌ی منصفانه، دادرسی علنی است. اصل یکصد و شصت و پنجم قانون اساسی ایران مقرر می‌دارد: «محاکمات، علنی انجام می‌شود و حضور افراد بلامانع است؛ مگر آن به تشخیص دادگاه، علنی بودن آن منافی عفت عمومی یا نظم عمومی باشد یا در دعاوی خصوصی، طرفین دعوا تقاضا کنند که محاکمه علنی نباشد».

پس از انتخابات ریاست جمهوری در سال 1388 ضرورت علنی بودن محاکمات با ممنوعیت انتشار جریان محاکمه خلط شد؛ علنی بودن، به عنوان حقی برای متهم، امکان تضییع حقوق وی را در پشت درهای بسته‌ی دادگاه، از میان می‌برد؛ اما انتشار جریان دادرسی، مخل اصل برائت بوده و زمینه‌ی انتشار اتهام به متهم و خدشه بر حیثیت وی را فراهم مي‌آورد. به همین دلیل، منع انتشار جریان دادرسی در قوانین ایران مورد توجه قرار گرفته است؛ آن‌گونه كه تبصره‌ی 1 ماده‌ی 188 قانون آیین دادرسی دادگاه‌هاي عمومي و انقلاب در امور کیفری، پس از تعریف علنی بودن محاکمه مقرر می‌کند: «رسانه‌ها می‌توانند با حضور در دادگاه از جریان رسیدگی گزارش مکتوب تهیه کرده و بدون ذکر نام یا مشخصاتی که معرف هویت فردی یا موقعیت اداری و اجتماعی شاکی و مشتکی‌عنه باشد، آن را منتشر نمایند. تخلف از حکم قسمت اخیر این تبصره، در حکم افترا است». از حكم اين ماده چنين مستفاد است كه ميان عناوين «علني بودن محاكمه» و «انتشار جريان دادرسي» تفاوت وجود دارد؛ در واقع نمي‌توان به بهانه‌ي ضرورت علني بودن دادرسي، موجبات هتك حيثيت افراد را فراهم آورد.^[2]

 6. نتيجه‌ي بحث

از مجموع آن‌چه گفته شد، علاوه بر موارد فوق، می‌توان عناوین زیر را به عنوان سایر چالش‌های مربوط به تعقیب مجرمین یقه سفید برشمرد:

1- تعدد مراجع قضايي صالح به رسيدگي به اين‌گونه اتهامات و در نتيجه ايجاد اختلاف در صلاحیت؛

2- عدم همکاری برخی ضابطان دادگستري در امر تحقیقات و نيز دخالت ضابطان متعدد؛

3- ايجاد برخي موانع در روند رسیدگی به اتهام مسؤولان در مراجع قضایی؛

4- هتک حرمت متهمان در مطبـوعات و يا انتشار اسامی آنان در رسانه‌ها؛

5- پيامدهاي ناشي از صدور قرار بازداشت موقت برای این‌گونه متهمان؛

6- پيامدهاي ناشي از بروز برخي نگرانی‌ها میان نیروهای متخصص؛

7- ایفای نقش مؤثر مدیران و مسؤولان قضایی در تعقیب متهمان؛

8- اخلال در امور اجرایی در صورت احضار یا بازداشت متهمان؛

9- نقش و سمت مجلس و دولت در طـرح و پی‌گیری شکایات؛

10- مصونیت نمایندگان و برخی مسؤولان از تعقیب قضایی؛

11- عدم رعایت تساوی افراد در برابر قانون.

چنين چالش‌هايي، مستلزم بايسته‌هايي به شرح آتی است؛

1- دسترسي به اسناد و مدارک مربوط به اتهام، به ویژه در زمان مسؤولیت متهم؛

2- آگاهي‌رساني به مسؤولان مافوق متهمان پس از احضار یا جلب آنان؛

3- تشکیل شعب تخصصی برای رسیدگی به اتهام مدیران؛

4- رعایت اصل بی‌طرفی مراجع قضایی؛

5- رعایت شؤون مدیران دولتی؛

6- دسترسی متهمان به وکیل.

در پایان خاطرنشان می‌شود قوه قضاییه ایران در دوره‌ي مدیریت جدید، تلاش‌های جدی نموده است که به اتهام افرادی که در هر رده و يا سمتي مرتکب جرم شده‌اند، رسیدگی نماید؛ از اين جمله است روند رسيدگي به پرونده‌ی فساد بزرگ مالی که در نتيجه‌ي آن افراد بسياري تحت تعقیب قرار گرفته‌اند؛ در اين ميان، رسيدگي به اتهامات برخي مديران و مسوولان دخيل در پرونده، با اهتمام جدي پي‌گيري مي‌شود؛ امید می‌رود با صدور احکام شایسته، نتایج آن در بخش‌های مختلف کشور به ویژه در پیش‌گیری از وقوع جرایم اقتصادی آشکار گردد. اظهارات اخیر مقام معظم رهبری مبنی بر این‌که «قاچاق و سوءاستفاده از سرمایه‌های ملی و ذخایر متعلق به مردم در بانک‌ها، از مصادیق اخلال اقتصادی است. هم‌چنین «با خائنان و دزدان کیسه ملت برخورد شود»^[3] نشان دهنده‌ی عزم جدی جمهوری اسلامی برای مبارزه با مجرمان یقه‌سفید است.

^[3]. تعالی حقوق: به روزنامه‌های کثیرالانتشار به تاریخ 11/2/1391 مراجعه شود.

تماشاخانه

رسوایی اخلاقی در کلیساهای انگلستان / کسی که تاج شاه چارلز را بر سرش گذاشت چه کرد؟ (فیلم)

عروسک‌های پاپت به جای خانواده / اهالی یک روستا در ژاپن حسرت گذشته را به شکل عجیبی پر می‌کنند (فیلم)

فیلم های دیگر